9011485ՌՃԺԸ - 1669։
նոտր։
Ա-Լx12։
թուղթ դեղնորակ։
ծաղիկներով դրոշմուած շագանակագոյն կաշի, միջուկը տախտակ. առաջին կողքին վրայ երկաթագիր դրոշմուած է՝ երկու տողով. «ՅՇՏԿ ՊՐ ՄԱՐՏԻՐՈՍԻ ՈՐ - ԴԻ ԱԾԱՏՐԷ ԹՎՆ ՌՃԽԷ»։ Կորած են դռնակն ու երկու փականքները։ Աստառն է գունաւոր տպածոյ լաթ։
բաւարար. էջ 1էն առաջ գտնուած երեք թուղթերը մաշած եւ անջատուած են Ձեռագրէն. ստորին լուսանքին վրայ կը տեսնուին ցեցի հետքեր (էջ 1-300)։
երկրորդ մասին՝ Պարոն Աւետիք Աղինց։
չունի։
եւ այլ զարդեր չունի։
կարմիր գունաթափ, էջ 550էն սկսեալ ամբողջովին անհետացած են։
555-7, 726-734։
Բնագրին գրչութեամբ. 1. Էջ 725. «Յիշեցէք զստացօղ տառիս զպարոն Աւետիքն, որ կոչի Աղինց, եւ զորդիքն իւր զՍահակն եւ զՄարտիրոսն. եւ որք հանդիպիք կարդալով եւ կամ օրինակելով, յիշեցէք եւ ողորմի ասացէք եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ։ «Արդ գրեցաւ պատմագիրս ձեռամբ Հայրապետ դպրի, եւ ներ քաղաքիս Շօշ, որ կոչի Իսպահան, եւ ի հայրապետութեան Յակոբ կաթողիկոսին եւ յաթոռակալիս մերոյ Դաւիթ արքեպիսկոպոսի, եւ ի թագաւորութեան պարսից Շահ Սլէմին։ Եւ ի թվականիս Հայոց մԻՃԺ եւ Ը(1669), յԱպրիլ ամսոյ ԻԴ, եւ Քըրիստոսի փառք յաւիտեանս. ամէն։ 2. Էջ 725. «Չտրուպ Սարգիս Երէց եւս յիշեցէք միով Տէր ողորմեայիւ, յիշողդ եւս»։ 3. Էջ 553. «Շնորհիւ տեառն սկսայ եւ ողորմութեամբ նորին կատարեցի. արդ երեսըս անկեալ աղաչեմ զձեզ, ով սուրբք ընթերցօղք, եւ որք հանդիպիք կարդալով եւ կամ օրինակելով, զմեղսամած Սարգիս երէց յիշել աղաչեմ ի Քրիստոս եւ զծնօղսն իմ, եւ յիշօղդ եւ յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ։ «Արդ անմեղադիր լերուք, ով եղբայրք եւ հայրք իմ, խոժորութեան եւ սղալանաց գրոյս, օրինակն յոյժ խառն էր։ Եւ դարձեալ ըստ կարեաց մերոց այս էր»։ 4. Էջ 287. «Զմեղսամած Սարգիս գրիչս յիշեցէք ի Քրիստոս. յիշօղդ եւս յիշեալ լիցի ի Քրիստոսէ»։ 5. Էջ 322. «Զգձօղ սորայ զտրուպ Սարգիս էրէց յիշեցէք ի Քրիստոս, յիշողդ եւս»։
Տիար Յարութիւն Իսահակեան Աղանուրեանց նուիրած է Մատենադարանիս, եւ Հ. Սարգիս Վրդ. Թէոդորեան Մատրասէն բերած է Վենետիկ՝ 3 Նոյեմբեր 1835ին։ Բովանդակութիւն. Ա. Մատթէոս Ուռհայեցի, Բ. Մեսրոպ Երէց, Գ. Մովսէս Կաղանկատուացի, Դ. Կիրակոս Գանձակեցի (մասն), Ե. Սամուէլ Անեցի (մասն). Զ. Պատմութիւն Մահմետի. Ա. Մատթէոս Ուռհայեցի. 1. Էջ 1. «Մատթէոս վանականի Ուռհաեցւոյ Պատմագիր. (Ի) Լուսաւորչէն մինչեւ ի Սահակ հայրապետն՝ Ղասարի ձեռնադրէին կաթուղիկոսունք. յորժամ եղեւ ժողով Քաղկեդոնի, բաժանեցան հայք ի յունաց եւ հաստատեցին ի Դուին, զի Յովսէփ եւ զԳիւտ անդ ձեռնադրեցին...»։ Անդ. «(Ի)սկ ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ եւ ի ամին ՆԱ, եղեւ սով սաստիկ ի բազում տեղիս, բայց աշխարհն հարաւոյ, ի յերկիրն տաճկաց եղեւ նեղութիւն մեծ»։ - Վերջ էջ 289. «(6ժԲ ամին). ...Եւ ինքեանք դարձան մեծաւ աւարաւ եւ գերութեամբ աշխարհն իւրեանց, փառք յաւիտեանս. ամէն»։ Ձեռագիրս ամէն կերպով համաձայն կ'ընթանայ 1869ին Երուսաղէմ տպագրուած Մատթէոս Ուռհայեցիի Պատմութեան հետ, առանց սակայն երեք մասերու զանազանութեան եւ Ա-ՄՉԴ բաժանումներուն։ Պատմութիւնը աւարտելուն ունի սա յաւելուածը. էջ 289. «(Ի) թուականութեանս ՇՀԸ ամին փոխեցաւ յաշխարհէս մեծ վարդապետն Սարգիս (լուսանցքի վրայ՝ Սարկաւագ վարդապետն Յոհաննէս), որ էր ի Փարսսոյ, որդի քահանայի միոյ, եւ աշակերտ սորա Երեմիայ, որ եւ յասելն վարդապետին թէ լուռ լեր, զամս երիս լուռ եկաց ընդ միտս եւ ընդ Աստուծոյ խօսէր, որ եւ Անձրեւ կոչեցաւ եւ ընկերք սորա Տէր Խաչատուր, Գրիգոր եւ Յովանէս եւ Սամուէլ. ամենեքին սոքա Անեցիք»։ Բ. Մեսրոպ Երէց, Պատմութիւն Մեծին Ներսիսի (մասն). 2. Էջ. 289. «Յաղագս մահուան Արշակայ եւ Վասակայ զօրավարին հայոց»։ Էջ 295. «Յաղագս մահուան քաջին Մուշեղայ զօրավարին հայոց եւ վրաց եւ թագըստէն Վարազդայ, որ եղբօրորդի թագաւորին Պապայ»։ Էջ 303. «Յաղագս պատերազմին քաջին Մուշեղայ»։ Էջ 309. «Յաղագս աղօթից սրբոյն Ներէջ 317. «Յաղագս շինելոյ Արշակունեաց քաղաք, զոր կործանեաց սուրբն Ներսէս»։ Գ. Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմու3. 322. «Մովսէս Կաղկաղանդացի, Աղուանից պատմագիրք. Նախերգան սակս պատմութեան Աղուանից. (Աստուածա)ստեղծ մարդն առաջին, հայրն մեր Ադամ եկաց ամս ՄԼ եւ ծնաւ զՍէթ»։ Անդ. «Գիր յազգաբանութեան Յաբեթայ ծննդոցն. (Ա)ստանօր յայտարարութիւն սահմանաց Յաբեթի եւ յազգաբանութիւն նորին գտցես. սահմանք Յաբեթայ այս են...»։ - Վերջ էջ 529. «(Անուանք հայրապետացն Աղուանից). ...խդ. Տէր Մովսէս ամս Զ, յառաջնորդութենէ Փառիսիսոյ վանաց»։ Համեմատելով 1860ին Փարիզ տպագըրուած «Մովսէս Կաղանկայտուացի»ի, կը տեսնենք որ Ձեռագիրս ունի գլուխներու ետեւառաջութիւններ եւ թերի գլուխներ։ Յաջորդաբար ունի հատուածներ Կիրակոս Գանձակեցիէ եւ Սամուէլ Անեցիէ՝ իբր մաս կազմող Մովսէս Կաղանկատուացիի։ Այս իսկ պատճառով՝ Սամուէլ Անեցիի աւարտին կը գրէ. «Աւարտեցաւ Աղուանից պատմագիրս կարողութեամբն Աստուծոյ» (էջ 554)։ Դ. Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն (մասն). 4. Էջ 532. «Վասն ցուցկան եւ կերպարանաց թաթարաց եւ Հեթմոյ գնալն. Վասնզի յօժարեցաք գրել եւ յիշատակ թողուլ ձեզ զկնի եկելոց ազգաց, քանզի ակն ունիմ յուսով փրկութեան...»։ - Վերջ էջ 541. «Այլ եւ բաշխէր ընչից յաւարէն բազում գանձս եպիսկոպոսաց քահանայից եւ ամենայն եկելոցն առ նա. եւ արձակեաց զնոսա եւ եղեւ խաղաղութիւն մեծ»։ Այս հատուածը նմանութիւն ունի Կիրակոս Գանձակեցիի Պատմութեան ԾԶ Գլխուն, «Վասն երթալոյ բարեպաշտ արքային Հեթմոյ առ Բաթու ղանն», երբեմն բառացի հետեւելով, ստէպ շեղելով։ Ե. Սամուէլ Անեցի, ժամանակագրութիւն (մասն). 5. Էջ 541. «Պատմութիւն Հայոց եւ Յունաց եւ Պարսից թագաւորացն, բարեաց եւ չարեաց, այլ եւ հայրապետացն Հայոց արարեալ պատմագրացն, եւ սկսեալ ի Հայկա(յ). Աբէթ որդի Նոյի ծնաւ զԳամեր. Գամեր ծնաւ զԱզքանազ, Ազքանազ ծնաւ զԹիրաց, Թիրազ ծնաւ զԹորգոմ, Թորգոմ ծնաւ զՀայկ. այս Հայկս մի էր հսկայիցն, այն որք ծնան զամբարտաւանութիւն...»։ - Վերջ էջ 553 (հմմտ. Սամուէլ Անեցի, «Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց», Վաղարշապատ, 1893, էջ 41-50)։ Զ. Պատմութիւն Մահմէտի. Ընդարձակ պատմութիւն մըն է Մահմէտի, բաժնուած զանազան գլուխներու, որոնց խորագիրները գրեթէ լրիւ ջնջուած են։ Պատմութիւնը թերի է սկիզբէն, նաեւ միջանկեալ։ Ստորեւ կու տանք Գլուխներու բնագրային սկզբնաւորութիւնները. 6. Էջ 558. «... զկնի նորին. եւ իբրեւ մերձեցան յայնմ տեղոջն, տեսին զի տեղին այն համագամայն թաց էր ի ջրոյ եւ տիկն այնոքիկ համաւրէն պատառեալ եւ արտաքս ընկեցեալ ի դաշտային գազանաց եւ ի կնճից վայրենեաց, Աբուբաքն եւ Ումարն եւ այլ եւս ընկերակիցքն իմացան եւ վաղագոյն փախեան. իսկ Մահմադ եւ Սադին ի ձեռն արաբացոցն մնացին...» սկիզբը թերի։ Էջ 559. «Յաղագս կրկին միաբանութեան (...) եւ խոտորնակի խորհրդոյն առաջարկութեան եւ աւազակութեան Մահմադայ եւ կոտորման (...) ի պատերազմէն. Իսկ յոր ժամ արաբացիքն ի. յուզմանէն հանդարտեցին, նոքա յարտաքս եկին յայրէն եւ զԱբուբաքն հարեալ էր աւձ, որով նայ յայսմ վիրոյս մեռաւ յետոյ, եւ մինչեւ ցայսաւր գիտեն ազգն պարսից, որպէս եւ գրեալ է թէ այսպիսի ցաւագին եւ աղտեղագոյն արտաքս եկին ի յայրէն...»։ Էջ 567. «Իբրեւ այս այսպէս եղեւ, Ալին որդին Իմրանայ, որ Աբու Տալաբ անուանեն, ընդ Մահմեդայ միաբանեցաւ եւ չոգաւ եւ Ղումարն զորդին Մարդանի...»։ Էջ 575. «Յետ այնորիկ որ էառ զքաղաքն Սաքայ եւ եղեւ այն ինչ որ եղեն, յարեաւ եւ չոգաւ յԱթրաբ. իսկ մաքայեցիքն ապըստամբեցին ի նմանէ. դարձեալ անգամ զաւր ժողովեաց եւ արշաւեաց ի վերայ նոցա...»։ Էջ 589. «Ի ժամանակս Մահմադայ եւս երկու ոմանք յայտ(ն)եցան, որ պարծումն մարգարէութիւն առնէին, որոյ մինն անուանեալ կոչիւր Իսէ եւ միւսն Մուսլիմն...»։ Էջ 596. «Զնորոգ եւ զյոգնամասնեայ զոճիրս նորին շուայտասէր անձինն եւ վատաշուեր վարուցն, զոր տաղտկալի է լսելն անգամ համեստ անկար ունկան, նոքին պարծանըս ինքեանց վարկանին եւ իբրեւ զլաւ...»։ Էջ 607. «Եւ քանզի ոչ է նա մարգարէ, ի նորին մատենիցն ճշգրտեսցուք, այսինքն ի ղուրանէն. վասնզի գրեալ է յայնմ գլխոջն որ անուանի ալանքաբուտ...», Էջ 622. «Յորժամ բարբառ իջանէր ի վերայ Մահմադայ, այսպէս լինէր, զի Աբդլան, որդի Մսաուդին այր մի էր ստաբան կորովահնար եւ պատմութեանց մատենիցն իսրայէլացւոց տեղեակ էր...»։ Էջ 631. «Զպատմութիւն գործոց արանցն առաջնոց զոր Մահմատ պատմեաց, պատճառն այս ինչ էր. քանզի յառաջագոյն Սարգիս սեւազգեստն եւ Փաղաս իսրաէլացին ընդ նմա շրջէին եւ երկաքանչիւրքն արք վարդապետք էին...»։ Էջ 462. «Որպէս բարի է Աստուած եւ բարեսէր եւ ի ձեռն բարեխոհ գործակցաց զաւրէնս կենդանատուս ներգիւտասէր բարեացն գործէ յիւրաքանչիւր դարս եւ ի ժամանակս, նոյնգունակ չար է սատանայ եւ չարասէր...»։ Էջ 654. «Եւ քանզի ոչ է ղուրանն խաւսք Աստուծոյ, նոյն ինքն ի նմանէ իսկ, այսինքն ի զուրանէն, զվկայութիւնս յարաբարդեսցուք...»։ - Վերջ էջ 724. «Յայնմ ժամու Սահմադ զայս պատուէրս կարդայ (...) յայնժամ կատարեցէք զպահն մինչեւ ցերեկոյն. յետ այնորիկ սիրտ նոցին զուարթացաւ եւ այս ինչ կանոնք եղեւ մինչեւ ցայսօր, զի ծեր ոք որ նախ քան զայգն ի միում աւուր՝ մի լիտր հաց ուտէ եւ մի լիտր միս եւ յագենայր յաւուրս պահոց երկ» կը մնայ կիսատ։ 7. Ձեռագրիս սկիզբը, էջ 1էն առաջ, միակ թուղթի մը վրայ կայ ժողովրդական բժշկարանէ հատուած մը. «Առ դիր պղպեղ սեւ քլքուլ, սպիտակ բլբուլ...»։