900489ՌՃԺԸ - 1669։
նոտր մանր։
Ա-ԼԱx12 (ԼԱ՝ 7 թղ.)։
թուղթ։
դրոշմանիշ շագանակագոյն կաշի, միջուկը տախտակ, դռնակով, աստառը մութ կապոյտ թաւշանման լաթ. ինկած են երեք փականքները։
բաւարար. կռնակի կաշին մաշած է եւ առաջին կողքը չորութենէ ճաթած՝ բաժնուած է կաշիէն, միացած կը մնայ կազմի թելերով. թուղթ մը պոկուած է ընդ մէջ թղ. 207-208։ Թղ. 362-364 անջատուած են Ձեռագրէն։
անյայտ։
ի փոխարէն սկիզբն ու աւարտին երկու հաստ անգիր մագաղաթներ։
բազմաթիւ, կարմիր եւ կապոյտ հանգուցագիր։
կարմիր։
բազմաթիւ, կիսախորաններու գոյնով եւ ոճով։
չու6Բ։
իւրաքանչիւր նոր մաս սկսելուն, կարմիր եւ կապոյտ, բաւական ճաշակաւոր։
թղ. 136բ-138բ, 141բ-143բ, 189ա-190ա։
բնագրին գրչութեամբ. 1. Թղ. 367բ. «Փառք անբաժանելի սուրբ Երրորդութեանն, հօր եւ որդւոյ եւ հոգւոյն սրբոյ։ Արդ գրեցաւ եւ զրաւ առեալ կատարեցաւ պատմագրեանքս չորս, Կիրակոս, Վարդան, Թումայ եւ Պատմութիւն սրբոյն Ներսէսի, թվականիս Հայոց ՌՃԺԸին (1669), Յունիսի ԻԱ, օրն Բշ.ի, ձեռամբ Տէր Ղազարի որդւոյն Ստեփաննոս իրիցու, ի նահանգին Խաս գեղու, ընդ հովանեաւ սուրբ Հրեշտակապետ եկեղեցւոյն, որ է հանդէպ Խաս գիւղի, ի մայրաքաղաքն Կոստանդինուպօլսոյ»։ 2. Թղ. 267ա. «Մանաւանդ զիս զմեղսամած եւ զտառապեալ հոգիս Ըստեփաննոս երէցս բանասէր, հայցեմ եւ յառատաձիր պարգեւողէդ պահել անսայթաք ի յորսողին խաբմանցն. ամէն։ Հայր մեր որ յերկինս, սուրբ»։
Ձեռագիրս պատկանած է Ինճիճեան գերդաստանին. Հ. Ղուկաս Վրդ. Ինճիճեան փոխարէն տալով Մխիթար Աբբահօր Հայկազեան բառարանը եւ Մարկոս Աւրեղիոսի հատոր մը՝ ստացած է եւ անձամբ բերած Վենետիկ, 8 Հոկտ. 1790ին։ Բովանդակութիւն. Ա. Կիրակոս Գանձակեցի, Բ. Վարդան վարդապետ, Գ. Ժամանակագրական բանք, Դ. Թոմա Մեծոփեցի, Ե. Պատմութիւն Հացունեաց խաչին, Զ. Մեսրոպ Երէց, է. Ձենոբ Գլակ, Ը. Յովհան Մամիկոնեան. Ա. Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն. 1. Թղ. 1ա. «(Յ)անկ այս է բովանդակն. Ա. Յաղագս յառաջաբանութեան գրոցս» (Գլ, Ա-Ձ) ցանկ։ Թղ. 3ա. «Համառօտ պատմութիւն ժամանակաց ի սրբոյն Գրիգորէ մինչեւ յետին աւուրցս թուացեալ, արարեալ Կիւրակոսի մեծ եւ ընտրեալ վարդապետի ի մեծահռչակ սուրբ ուխտն Գետկայ. Ա. Գիրք( իմա՛ Կիրք) որ բնութեան մարդկան յայտնի հաստատեալ է խնամօք արարչէն քննասէր լինել իրաց ինչ անցելոյն կամ հանդերձեալն լինելոյ»։ Թղ. 5ա. «Համառօտ պատմութիւնք եւ ցոյցք անուան սրբոյն Գրիգորի եւ որք յետ նորա յաջորդեցին. Ամենայն գովեստից արժանի եւ յիշատակաւ բարեաւ հռչակեալն հայրն մեր հոգեւոր»։ - Վերջ թղ. 136ա. «Որք ելին ընդ դուռն Դարբանդա(յ) եւ հարին ըզբանակս իւրեանց, առ ափն գետոյն, եւ կալան սոքա աստի եւ նոքա անտի, ամրացեալ զեզրն գետոյն ցանկովք եւ խորագոյիւք»։ Պատմութեան գիրքին մէջ ամբողջութեամբ մէջ բերուած է 2. Թղ. 38բ. «Գիր հաւատոյ դաւանութեան Հայաստանեաց եկեղեցո(յ), գրեալ ի Ներսէսէ եպիսկոպոսէ յեղբօրէ Կաթողիկոսի Հայոց Գրիգորի, ի խնդրոյ գերապատիւ փեսային ինքնակալ թագաւորին հոռոմոց մեծի պոտաստատորին Ալեքսի, յորժամ եյ յարեւելս եւ էր ի Մամեստիա(յ) մայրաքաղաքն կիլիկեցոց, անդանաւր հետեւելով եւ նմին կոչմամբ իրի նորին կաթողիկոսի, ի թուականն ՌԾԴ. Բանիւք դուզնաքի իմն խօսելով ի լսելիս...»։ - Վերջ թղ. 48բ։ Բ. Վարդան Վրդ. Բարձրբերդցի, Պատմութիւն. 3. Թղ. 139ա. «Յանկ գրոյս այս են բովանդակն. Ա. Վարդանայ վարդապետի յայտարարութիւն արարածոցս» (Գլ. Ա-ՃԼԷ)։ Թղ. 144ա. «Բազմերջանիկ եւ երանաշնորհ սուրբ հօրն անյայթ փիլիսոփայի եւ լուսատու վարդապետի Վարդանա(յ) սուրբ թարգմանչի եւ կրկին լուսաւորչին Հայոց, բան պատմագրութեան համառօտ վիպասանեալ, յԱդամա(յ) հետէ մինչեւ ՉԺԶ թուական Հայոց, յոյժ պիտանի շարագրութեամբ եւ գեղեցիկ պիտառութեամբ. (Նախ քան զամենայն խնդիրս հայեսցուք եղեալքս զԷն, եւ սկսեալքս զանսկիզբնն եւ զստորայինքս) ըզվերնայինն, ոչ զորքանն զամէնն, որ ինքեան միայնոյն է»։ - Վերջ թղ. 207բ. «Եւ ի թուին ՉԺԶ ի կատարման» հոս կ'ընդհատի պատմութիւնը թուղթի անկումով. կը պակսի վերջին հատուածը՝ ամբողջացնելու համար պատմութիւնը։ Միջանկեալ ձեռագիրս ունի դատարկ թուղթեր (թղ. 188բ-190ա), որով բնագիրը, հաւանաբար գրիչին ալ ունեցած օրինակը եղած է անկատար։ Գ. Ժամանակագրական բանք. 4. Թղ. 208ա. Համառօտ տարեգութիւն. «... սուլթան, ի դուռն Երուսաղեմի որ եկեալ էր ճխռ (140.000) ոգով առնուլ զԵրուսաղէմ։ Ի թվին ՈՁԵ, շարժ եղաւ յԵզնկան, եկեղեցի մի փլաւ։ Ի թվին ՈՂԱ Քաչօ էառ զԿարնօ քաղաքն»։ - Վերջ թղ. 209ա. «ի թվին ՌԽԳ մեռաւ Սուլթան Մուրատն եւ նստաւ որդի նորա Սուլթան Մահմուտն, որ է այժմ ի մերումս ժամանակի, որ կատաղի եւ մոլեգին է (...) եւ աւերակք բազմացան, ամենայն սրբոցն յայտնութիւնքն կատարեցան, դեռ եւս կատարին մի ըստ միոջէ, չի գիտեմք թէ աւարտն զինչ լինելոց է»։ 5. Թղ. 209ա. «Թարեխ տանկաց. Ալի Օսման խան ելեր է Կ տարի թագաւորէ։ Ի թվին ՉԱ Ուրայ Ղան նստեր է ԻԹ ամ թագաւորէ։ Ի թվին ՉԼԱ...»։ - Վերջ թղ. 210բ. «Ի թվին ՌԾԲ, որ ես Գրիգոր բանի խնդրողս եկի ի յԱրարատեան յերկրէն ի յերկիրս Խախտեաց, որ այժմ Բաբերդ ասի, առ ոտս երջանիկ հօրս մերում, եռամեծին եւ տիեզերալոյս վարդապետին Սրապիոն քաջ հռետորին, որ է այժմ ի վանս Վահանշինու եւ առաջնորդ է սուրբ ուխտիս, ի յանբարի ժամանակիս (...), եւ որ փախիցէ յահէ անտի անկանիցէ ի գուբն, եւ որ ելանէ ի գբոյն անկանիցի յորոգայթն»։ 6. Թղ. 210բ. «Յաղագս ութ բաժին աշխարհիս, որ իմանաս թէ որպէս են որ չափես երկանքն եւ կամ լանքն, կամ զինչ կերպ մարդիք բնակեալ են ի նոսա. Յառաջին բաժին աշխարհիս բնակեալ են մարդիկք գիշատեսիլ եւ ամէնն մարդակերք են»։ 7. Թղ. 211բ. «Հարց(ումն), Զինչ է որ ասէ տէրն մեր Յիսուս Քրիստոս թէ ամենայն աւասիկ չորք ամիսք են եւ հունձք գան. Պատասխանի. Յելանելոյն Ադամայ մինչեւ ի կատարածն աշխարհիս կալ ամէն ամիսն մէկ մասն...»։ 8. Թղ. 211բ. «Բան ժողովածու արարեալ է յիմաստնոց, վասն աւգտութեան. Առաջին արարչութեան եղեն գործք եօթն, հուրն, ջուրն, հողմն, հրեշտակք երկիր, լոյսն, խաւարն. երկրորդ օրն...»։ 9. Թղ. 212ա. «Նշանացոյց դարուցն այս են. Առաջին դարուն Ենովք փոխեցաւ յերկինս. բ. ջրհեղեղն. գ. դարն աշտարակն շինեցաւ...»։ 10. Թղ. 212ա. «Յաղագս տումարական արհեստին թէ յումէ եդան եւ վասն ինչ պատճառի գրեցան եւ թէ յորում ժամանակի կատարեցաւ. Յորժամ ծագեաց լոյս մարդասիրութեանն Քրիստոսի ամենայն երկիր եւ ծաղկեցաւ քրիստոնէութիւնն, յայնժամ ոչ գիտէին զտօնս եւ ոչ զլրումն զատկին...»։ Վերջ թղ. 212բ. «Մէկ հանդիպի մոլորումն զատկաց, յունաց եւ վրաց. այդ է պատճառ մոլորական զատկին»։ Դ. Թոմա Մեծոփեցի, Պատմութիւն. 11. Թղ. 213ա. «Պատմութիւն համառօտաբար վասն արեւելեանն թագաւորացն պղծոյն եւ չար գազանին Լանկ Թամուրայ եւ այլոցն, զոր արարեալ է քաջ վարժապետին Թումայ վարդապետին. Պարտ է գիտել ուսումնասիրաց եւ բանասիրաց անձանց զի ժամանակի բաժանի յանցեալն, ի ներկայն եւ յապառնին»։ - Վերջ թղ. 263ա. «Շմաւոն եւ Գրիգոր վարդապետք Սիւնեաց եւ Ստեփաննոս անուն վարդապետ ի Յեղեգեաց եւ այլքն որ գրել եղեւ, զոր մաղթեալ հայցեմք բոլոր սրտիւ մի՛ առնել նոցա դատաստան ի յահագին դատաստանն Աստուծոյ հօր, այլ աստ առնել նոցա թողութիւն մեղաց ըստ մեծի ողորմութեան իւրում. ասասցեն երկինք եւ երկիր եղիցի եղիցի, եւ Քրիստոսի փառք յաւիտեանս. ամէն»։ Առանց յատուկ խորագիրի կամ բաժանումի, պատմութիւնը կը շարունակուի Թովմա Մեծոփեցիի աշակերտ Կիրակոսի մը կողմէ, որ կու տայ իր վարդապետին կենսագրականը. 12. Թղ. 263բ. «Ի թուականութեանս Հայոց մեծաց ՊՂերրորդի հինգերորդի, եղեւ վախճան մեծ վարժապետին, երիցս երանեալ սուրբ հօրս մերոյ...»։ - Վերջ թղ. 267ա. «Բայց դու, ով սիրելի սրբոց եւ ցանկալի հրեշտակաց եւ մարդկան, որ դասաւորեցար (...) լեր մեզ միջնորդ հաշտութեան օգնականութեամբ ամենայն սրբոց, զի փրկեսցէ զմեզ յանօրինաց եւ ի մեղաց եւ ի դիւաց եւ ազատեսցէ զմեզ ի դժոխոց, բարեխօսութեամբ ամենայն սրբոց. ամէն» Ե. Պատմութիւն Հացունեաց խաչին. 13. Թղ. 267բ. «Պատմութիւն յաղագս սրբոյ Խաչին որ Հացունեաց կոչի եւ թէ որպէս դարձաւ ի պարսից աշխարհէն խաչն աստուածընկալ եւ յայնժամ մասն ընկալեալ տիկնոջն Սիւնեաց. Եւ եղեւ յետ թագաւորելոյն Մօրկայ արքային հռոմայեցւոց, քանզի առեալ էր նորա կին զՂափրան»։ - Վերջ թղ. 278բ. «Իսկ ի սորա աւուրս յայտնեցաւ սուրբ խաչն որ ի Վարագ եւ թվական ՃԲ. Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ փառք յաւիտեանս. Գրիչը յաջորդաբար վրիպակով կրկին օրինակած է գրութեան առաջին մասը (տե՛ս թղ. 328ա)։ 14. Թղ. 278բ. «Եղիշէի երիցու ասացեալ յաղագս Թափօրական լերին. Վասն լերին գեղեցկութեան եւ վայրուցն վայելչութեան եթէ կամիք ախորժելով ունկնդրել, սակաւիկ մի երրորդեցից զտեսիլ ցանկալի տեղոյն»։ Վերջ թղ. 280բ. «Եւ ես տառապեալս քան զամենայն մարդ որ հետեւեցա(յ) ի հետուտ ընդ տէրունական շաւիղն ի լեառն Թափօր եւ աչօք իսկ տեսի զժողովս սքանչելի եղբայրցն»։ 15. Թղ. 280բ. «Վասն եօթն նշանուացն. Առաջին ի վերոյ քան զքաղաքն եկաց աստղ մի նման նիզակի ժամի ողջոյն կանգնեալ»։ Վերջ 281ա. «Եւթներորդ նշան զի տօնի տաղաւարահարացն այր մի շինական Յեսու անուն (...) փառոս յԱղեկսանդրիայ սիւն բ. վտօանդեան յապիկի կրայից»։ 16. Թղ. 281բ. «Ցանկ գրոցս այս է բովանդակն. Ա. Պատմութիւն Թումայ վարդապետին որ յաղագս Լանթամուրին չար գազանին եւ չար արարմանց նորին»։ - Վերջ անդ. «ԻԴ. Յաղագս եօթն նշանացն»։ Զ. Մեսրոպ Երէց, Պատմութիւն սրբոյն Ներսիսի. 17. Թղ. 282ա. «Պատմութիւն սրբոյն Ներսէսի հայրապետին Հայոց. Ի թագաւորութեան տասն ամին Տրդատայ նստաւ յաթոռ սրբոյն Թադէոսի առաքելոյն Լուսաւորիչն Հայոց սուրբն Գրիգոր, որ դարձոյց զամենայն հայք ի գիտութիւն ճշմարտութեան Քրիստոսի»։ է. Զենոբ Գլակ, Պատմութիւն Տարօնոյ. 18. Թղ. 328բ. «Պատմութիւն Տարօնոյ զոր թարգմանեաց Զենոբ ասորեստանեաց, պատճէն առաջին սրբոյն Գրիգորի եւ առաքեաց ի Կեսարիայ առ Ղեւոնդիէ. Զառ ի վերուստ պատւեալ եւ ի մարդկանէ գովեալ երիցս երանեալ տեառն եւ աստուածարեալ սուրբ հայրապետիդ Ղեւոնդիէ եւ մեծարգոյ եւ պատւական խոյակապ քաղաքիդ»։ Ը. Յովհան Մամիկոնեան, Պատմութիւն Տարօնոյ. 19. Թղ. 347բ. «Եթէ ո(ր)ք են որք յաջորդեցին յառաջնորդութիւն սուրբ Կարապետին որ կոչի Գլակայ վանք»։ - Վերջ թղ. 367բ. «Վճար եղեւ պատերազմին Տարօնոյ ի հինգ առաքինի իշխանացն Մուշեղայ, Վահանայ, Սմբատայ, Վահանա(յ) Կամսարական, Տիրանայ, որոց յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի»։ Թղ. 368ա. «Յանկ պատմութեան գրոցս Ներսէսի հայրապետին» (Գլ. Ա-ԻԵ)։ Կո։ տայ ցանկը թղ. 282-367ի միահաղոյն։