908869ՌՃԼԲ - 1683։
նոտր մանր եւ նուրբ։
32, որ է՝ Ա-Րx12 (Ա՝ 16 թղ., Լ, Շ՝ 14 թղ., Ձ՝ 13 թղ., Ն՝ 9 թղ., Տ՝ 11 թղ.)։
թուղթ։
դրոշմազարդ շագանակագոյն կաշի, միջուկը տախտակ, դռնակով, աստառը մութ կարմիր լաթ. երեք փականքները կորած են։
շատ լաւ։
Ստեփաննոս վրդ. Մոկացի։
մէկական սկիզբը եւ աւարտին, քառակուսի երկաթագրով. առաջին մագաղաթին մէկ երեսը գրեթէ անընթեռնլի է։ Բովանդակութիւնն է Յովհ. Ը 46-50, 52-55։
բազմաթիւ, կարմիր եւ կապոյտ, թռչնագիր եւ հանգուցագիր։
կարմիր։
բազմաթիւ, յատկապէս առաջին մասին մէջ (թղ. 4-192)։
թղ. 6բ, մեծութիւն՝ 8,8x14, Մովսէս Խորենացի նստած վեղարով եւ կարմիր փիլոնով, ձեռքին ունի մագաղաթ, բոկոտն, դիմացը Սահակ Բագրատունի, թագով եւ մականով, կանաչ փիլոն եւ ծիրանի շրջազգեստով, աջը բարձրացուցած՝ հրաման տալու դիրքով. նկարին խորքը կան շէնքեր։ Գեղեցիկ համադրութիւն եւ դէմքերու կատարեալ արտայայտութիւն. գծողն է Գրիգոր Բաշիղեցի։ Լուսանցազարդերուն մէջ այ կան մանր նկարներ, որոնք յատկանշական են Ձեռագրիս։
թղ. 7ա, 284ա։
թղ. 42ա, 45բ, 106բ, 152ա, 170ա, 211ա, 271ա, 275ա, բոլորն ալ կարմիր եւ կապոյտ գոյներով։
սեւ։
թղ. 1ա-4ա, 6ա, 104ա, 150բ151ա, 192բ-194ա, 267ա-270ա, 283ա-բ, 375ա-377ա, 387ա-389բ։
Բնագրին գրչութեամբ. 1. Թղ. 265բ. «Փառք...։ Որ ետ ինձ կարողութիւն անարժան գրչի Դաւիթ Ճնճղկի, հասանել ի յաւարտ այս սուրբ գրոցս որ Պատմագիրք անուանին, ցըը արարեալ են աշխատութեամբ։ Նախ մեծ իմաստասէրն եւ անուանի փիլիսոփոս եւ քաջ հռետորն Մովսէս Խորենացին, եւ ապա մեծ րաբունին Ստեփաննոս Տարօնեցի, եւ Սամուէլ ճարտասան քահանայն, որք աշխատեալք են բազում ջանիւ ի լոյս ածել զպատմութիւնն նախնեաց, յԱդամայ սկսեալ եւ յազգաց յազգս թուեալ, զկարգ նահապետաց եւ զժամանակս նոցա եւ զբաժանումն ազգաց եւ լեզուաց, զսերումըն ծնընդոց եւ ժառանգումն աւանից, զկալուած երկրի եւ զթագաւորելն տիեզերաց, ասորոց, մակեդոնացւոց, եգիպտացւոց եւ հռօմէացւոց, հայկազնեաց, պարթեւաց, Արշակունեաց, Բագրատունեաց, յունականաց, մարաց, հայոց, վրաց, աղուանից, ճենաց, ափխազաց, ամիրալ մումնեաց եւ այլ ազգ եւ ազգ սեռից, որք ըստ ժամանակաց տիրեցին, կացին եւ անցին։ Այլ եւ զկարգ երկոտասան ազգ խաչապաշտից, զբարեպաշտ թագաւորաց եւ զսուրբ հայրապետաց, զեպիսկոպոսաց եւ զքահանայից, զկարգաց եւ զկրօնից։ «Զայս ամենայն տեսեալ եւ ընթերցեալ եւ ցանկացեալ սոցայ ամէնիմաստ վարդապետ Ստեփաննոս Մոկացին, որ է աշակերտ Բաղիշեցի Մեսրօպ մեծ վարդապետին եւ նորին հարազատին Աւետիք վարդապետին, յաջորդի քաղաքիս։ Եւ ետ եռափափաք սրտիւ գրել զայս երեք պատմագիրք զՄովսէսն, զՏարօնեցոյն եւ զՍամուէլին, ի վայելումն գեղապանծ անձին իւրոյ եւ ի փրկութիւն հոգւոյ իւրոյ եւ բարեմիտ ծնօղաց, հօրն (անունին տեղը պարապ), եւ մօրն (անունին տեղը պարապ) եւ եղբարցն (հինգ տող պարապ)։ «Արդ եղեւ զրաւ սորա ի Բաղիշ քաղաքի, ի դուռն սուրբ Կիրակոսին եւ Կարմիրակ սուրբ նշանին, ի հայրապետութիւն Տեառն սրբոյ Էջմիածնի Եղիազար Կաթողիկոսի. եւ մերոյ առաջնորդի Աւետիք վարդապետի, ի լի եւ ի յառատ ժամանակի, որ ամենայն բարութիւն առատ է եւ անպակաս ի խնամոց Աստուծոյ։ Ի թվականիս Հայոց ՌՃԼԳ (1684) ի փառս Քրիստոսի։ «Այլ եւ յիշեցէք զտիեզերալուր Վարդան վարդապետն, որ ի սոյն ամի գնաց յԵրուսաղէմ ԺԸ արամբ, որ զայս երից պատմագրաց օրինակն ետ, լաւ եւ ընտիր սրբաքերեաց գրովք Աստուած լիցի նմա վարձահատուց. «Աղաչեմ զհանդիպող գրիս յիշել զստացօղ սորա զՍտեփաննոս վարդապետն եւ զանարժան Դաւիթ գրիչս, եւ Աստուած ձեզ ողորմեսցի ի միւսանգամ գալստեան իւրում. «Յայսմ ամի սաստիկ ձմեռն եղեւ, եւ ի Մարտի ամիս ի բազում տեղիս ուսին եկաւ եւ շատ վնաս էրաց. եւ ի Բաղիշ քաղաքի յեզել խմբել ջուր անուն գեղ մի բնաջինջ արաւ եւ ի քաղաքն կաթնաղբեր թաղ զտներ ծածկեց, եւ ի գոմաց վանից վերեւ բովանդակ սար փլաւ եւ ահագին ուսին եկն ի վերայ վանից, որ կամէր զվանքն կլնուլ, բայց ի խնամոցն Աստուծոյ եւ տիրամայր սուրբ Աստուածածնի զօրութեամբ եւ սրբոյն Գէորգայ զօրավարին, իբրեւ մերձ լինի վանից լեառնացեալ ուսին, ընդ մէջ կու հերձի եւ յերկուս բաժանի. մի մասն ընդ հիւսիս առ մեծ ձորովն եւ մի մասն ընդ հարաւ հանդէպ գիւղին. եւ երկու ահագին ծառ ընգուզի, զոր յարմատոյն էր խլեալ, զայն եւս յերկուս բաժանեալ ընդ ձեանն լինին։ Եւ վանքն անվնաս պահեցաւ շնորհօքն Քրիստոսի, որպէս եկեղեցին Կղեմայ հայրապետին, ի փառս Աստու2. Թղ. 12ա. «ԶԴաւիթ մեղապարտ Ճընճըղկիկն յիշման արժանի առնէք, ոտից ձերոց հող եմ եւ փոշի. ՌՃԼԲ (1683) թվին գրեցաւ»։ 3. Թղ. 29ա. «Տէր Աստուած, Յիսուս Քրիստոս, նոր լոյսդ Իսրայէլի, ըստ Երեմիայի մարգարէին, ի քոյ միւսանգամ աւուր գալստեան, յորժամ գաս յերկնից հայրական փառօք եւ բազում հրեշտակօք եւ ընդրելովք սրբոց քոց առաքելովք երկոտասանաւք եւ բազմութեամբք սրբօք հայրապետօք եւ մարտիրոսօք եւ ճգնաւորօք, եւ սուրբ խաչն առաջի քո, ի դատել զկենդանիս եւ զմեռեալս, յիշեա՛ զստացող գրոյս զՄոկացի Ստեփաննոս վարդապետն, նաեւ զծնօղսն եւ զեղբայրսն իւր. այլ եւ զմեղաւոր Դաւիթ Ճընճըղկիկ գրիչս. ամէն»։ 4. Թղ. 45ա. «ԶՍտեփաննոս վարդապետն զՄոկացին յիշեցէք ի Քրիստոս եւ Աստուած ողորմի ասացէք իւրն եւ ծնօղաց իւրոց եւ եղբարց եւ ազգականաց իւրոց, եւ ուսուցչին իւրոյ Մեսրօպ վարդապետին եւ Աւետիք վարդապետին, որ է վերատեսուչ Բաղէշ քաղաքին։ Նաեւ ինձ մեղաւոր գրչի Դաւիթ Ճնճղկի գծօղի տառի։ Ի թվին ՌՃԼԲ (1683)»։ 5. Թղ. 150ա. «Արդ որք հանդիպիք այս գրոցս, յիշեսջիք ի մաքրափայլ յաղօթս ձեր զստացող պատմագրիս զՄոկացի Ստեփաննոս վարդապետն, որ ստացաւ զսա ի հալալ արդեանց իւրոց։ Աղաչեմ զձեզ զամենեսեան զ(ը)նթերցօղ սորա եւ զհանդիպող, յիշելոյ եւ թողութիւն խնդրելոյ առնէք արժանի, ի յանոխակալ եւ յանյիշաչար տեառնէ մերմէ Յիսուսէ Քրիստոսէ, զՍտեփաննոս վարդապետն Մոկացի եւ զամենայն արեանառու մերձաւորս նորին. ամէն։ «Եւս առաւել զհոգեւոր հայրն նորա ըզՄեսրօպ ճգնազգեաց վարդապետն Բաղիշեցի եւ զԱւետիք վարդապետն Մոկացի, քանզի առ ոտս Մերօպայ կացեալ Ստեփաննոս եւ ի նմանէ ուսեալ, բայց զիշխանութիւն վարդապետութեանն ի յԱւետիք վարդապետէն ընկալեալ։ Նաեւ զհոգեւոր եղբարս նորա ըզհամշիրայ փոքր Մեսրոպ վարդապետ զկուսակրօն, այլ եւ զՏէր Յակոբն եւ զՏէր Ներսէսն զընկերակիցս նորա։ «Այլ եւ զիս զանարժան գծօղս սորա ըզԴաւիթ Ճնճղկիկս եւ զծնօղս իմ, զՍուքիասն եւ զՀուրին, եւ զանդրանիկ որդին իմ Ստեփանոս, լի սրտիւ եւ կատարեալ հաւատով Աստուած ողորմի ասացէք. ամէն»։ 6. Թղ. 265ա. «Ընդ նմին եւ ես յետինս յամենեսեան եւ քան զբնաւս յանցաւորս եւ անթիւ մեղօք ծանրաբեռնեալս եւ արժանիս բազում մահուց եւ ոչ մի կենաց, խաւարամածս ոգւով Ճնճղուկ Դաւիթ գրիչս, աղաչեմ յիշել յաղօթս առաջի Քրիստոսի, զիս եւ ըզծնողս իմ զՍուքիասն եւ զԽուրիփաշէն, եւ զանդրանիկ որդին իմ զՍտեփանոս, եւ զեղբարքն իմ զՄովսէսն եւ զԵզեկիէլն եւ զուգակիցն իմ զՍառէն, որպէսզի աղօթիւք ձեր գտցուք ողորմութիւն ի Քրիստոսէ եւ տէր տացէ զտրիտուրն ձեզ բազումս. ամէն»։ 7. Թղ. 282բ. «Գրեցաւ Բուն տումարս հայոց եւ հռօմայեցւոց եւ փոքր ինչ Պարզատումար ի յընտիր եւ ի լաւ օրինակէ, ի վայելումն գեղապանծ անձին, Մոկացի Ստեփաննոս վարդապետի, ձեռամբ մեղապարտ եւ անարժան Դաւիթ Ճընճղկի. եւ Քրիստոսի փառք յաւիտեանս. ամէն»։
Միաբանութեանս ծախսով կատարուած ուղեւորութեան մը ընթացքին՝ գնած է Գէորգ Դպիր Պալատեցի Տէր Յովհաննէսեան. Վենետիկ ղրկած է 1783-4 տարիներուն։ Բովանդակութիւն. Ա. Մովսէս Խորենացի, Բ. Ստեփանոս Տարօնեցի, Գ. Պարզատումար, Դ. Սամուէլ Անեցի, ժամանակագրութիւն. Ա. Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն 1. Թղ. 4բ. «Ցանկ առաջին գրոց» (Գլ. Ա-ԼԳ)։ Թղ. 7ա. «Մովսիսի Խորենացւոյ յաղագս մերոյս յիսկզբանն յայս բանիցս Սահակայ Բագրատունոյ խնդալ»։ Թղ. 42ա. «Ցանկ երկրորդ գրոց» (Գլ. Ա-ՂԲ)։ Թղ. 46բ. «Մովսիսի Խորենացւոյ բան միջակ պատմութեան մերոցն նախնեաց. Գիրք երկրորդ»։ Թղ. 104բ. «Ցանկք երրորդ հատուածի» (Գլ. Ա-ԿԸ)։ Թղ. 106բ. «Մովսիսի Խորենացւոյ աւարտաբանութիւն մերոյ հայրենեաց. Հատած երրորդ»։ - Վերջ թղ. 149բ։ Բ. Ստեփանոս Տարօնեցի, Պատմութիւն. 2. Թղ. 151բ. «Ցանկ գրոց արարեալ ըՍտեփաննոսի Տարօնեցւոյ» (Գլ. Ա-Զ)։ Թղ. 152ա. «Պատմութիւն ժամանակաց, արարեալ Ստեփաննոսի Տարօնեցւոյ Ասողնիկ կոչեցեալ, յաղագս թէ ոյք եղեն պատմագիրք յայլազգաց եւ նախասացութիւն բանի. Որք յաստուածայինց պատուեալ շնորհէ պուետիԹղ. 169բ. «Ստեփանոսի Տարօնեցւոյ պատմութիւն բանի ի պատմագրական տառից երկրորդ հանդէս, ցանկ երկրորդ գլխոյ գրրոց» (Գլ. Ա-Զ)։ Թղ. 170ա. «Յաղագս թագաւորութեան Տրդատայ եւ որ ի նմանէ թագաւորք Արշակունիք եւ լուսաւորութեանս հայոց ի ձեռն սրբոյն Գրիգորի եւ որ ի նմանէ հայրապետք Հայաստանեայց. Սկիզբն սկըզբան պատմութեանս ի նախաստեղծ մարդոյն»։ Թղ. 209ա. «Ստեփաննոսի Տարօնեցւոյ պատմութիւն ժամանակաց, ինքնախօսութիւն, երրորդ հատոր» (Գլ. Ա-ԽԸ)։ Թղ. 211ա. «Ստեփաննոսի Տարօնեցւոյ բան նախասացութիւն եւ յաղագս թագաւորելոյն Աշոտոյ Բագրատունւոյ. Զմիշտ եւ չանըսպառ խաղացմունս ի մեզ»։ - Վերջ թղ. Թղ. 264բ-265ա. «Յաղագս գրչի յիշատակ. Արդարութեան եւ իմանալի արեգակն ի գարնա(նա)բեր ծոցածաւալ ծագողութեան...» (հմմտ. Պտմգ. Հյց. ԻԶ., Ձեռ. թիւ 1156, § 2)։ Գ. Պարզատումար. 3. Թղ. 271ա. «Կրկնամսոց այսպէս արայ. կալ զՆաւասարդի ամիսն եւ երթ եօթն եօթն, որ մնա(յ) կրկնակ է Հոռի ամսոյն. կալ զՀոռի ամիսն եւ զիւր կրկնակն...»։ Վերջ թղ. 282բ. «Անտի ԺԱ օր Դեկտեմբերի ԻԹ, Յայտնութեան բարեկենդանն է»։ Դ. Սամուէլ Անեցի, ժամանակագրու4. Թղ. 284ա. «Սամուէլի քահանայի Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց, յաղագս գիւտի ժամանակաց անցելոց մինչեւ ի ներկայս, ծայրաքաղ արարեալ. Յերիս որոշմունս բաժանեալ սահմանեցան թիւք ժամանակաց»։ Աղիւսակաւոր ժամանակագրութիւնը կը շարունակուի մինչեւ Ձեռագրի գրչութեան թուականը, այն է՝ (թղ. 387ա). «Ի Քրիստոսէ սկսեալ ՌՈԶԳ (1683) նահատակեցաւ ի Ստամպօլ Գրիգոր ոմն ի Կարնոյ, ի գեղջէն Կանայ, Մայիսի ԺԹ։ Ի սոյն ամի սաստիկ մահտարաժամ ընդ ամենայն երկիր»։ Յետագայ ձեռք մը նոր գրչութեամբ կատարած է յաւելում մը։