107378դատելով արտաքին պարագաներէն, այն է՝ գիրէն եւ ձեռագրէն, անտարակոյս ժԴ դարու գրչութիւն է. համեմատաբար նոր յիշատակարանները գրուած են 1430ին, 1466ին։
բոլորգիր հին։
Ա-ԺԱx 12 (Ա՝ ունի 8 թղ., Ժ՝ 14) 3 թղ.։
թուղթ բամպակեայ։
արդի կաշեկազմ, միջուկը ստուարաթուղթ։
բաւարար։
Ա. փոքր լկոր երկաթագիրով երկսիւն Աւետարանի թուղթ մը՝ երկուքի ծալուած (Մկ. Ժ 8-17, 17-24). Բ. երկսիւն քառակուսի երկաթագրով Ճաշոցի հատուած մը, ընթերցուածներու հատուածներով։
կարմիր։
միայն թղ. 2ա, մագաղաթի վրայ։
չունի։
թղ. 1բ, ուր եղած են գրիչի փորձեր։
Բնագրին գրչութեամբ. 1. Թղ. 39ա. «Մեղուցելոյս Յովանէս գըրչի եւ սուտանուն քահանայի»։ 2. Թղ. 44ա. «(Յ)իշեսջիք ընդ տեառն եւ զիս զՈվաննէս գրող այսմ տառիս»։ 3. 110ա. «Զանպիտան գրիչս զՈվ(ան4. Թղ. 113ա. «Յովանէս հողս յիշէ ի Բնագրէն տարբեր բոլորգրով. 5. Թղ. 129ա. «Քրիստոսի մարդեղութեան ՌԴՃԼ (1430)»։ 6. Թղ. 132բ. «Զվերջին ստացողս եւ ըզկազմողս զՅովանէս աբ(եղայս), յիշեցէք ի Քրիստոս. ի թվին ՋժԵ (1466)»։ 7. Թղ. 133ա. «Ի մարդեղութեան Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ ի ՌԴՃՂ (1490), ես Վանէս դպիր, Յակօբ իրիցու որդիս, որ գնե ցի զայս Յիսուս Որդիս ի յարդար վաստակոց իմոց, յիշա(տա)կ ինձ եւ ծնօղաց իմոց եւ եղբարք իմոց Գրիգորին դպրին եւ իմ կողակցին Նառլէ (?)։ «Արդ աղաչեմ զձեզ, ով աստուածասէր ընթերցօղք, որք հանդիպիք այսմըն տառիս, նայ մեղաց թողութիւն խնդրեցէք Յովանէս դպրին եւ իմ ծնօղացն Յակոբ քահանային եւ իմ մօրն եւ իմ եղբարց, եւ որք յիշէք՝ յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մեր. ամէն։ Ձեռքըս երթայ գիրս մնայ, Աստուած միր ողորմի ով որ կարդայ եւ ինձ որ ազատեցայ»։ Նոյնը գրուած է (թղ. 132բ) եւ ջնջելով գրուած է վերինը։ 8. Թղ. 2ա. Խորանին կեդրոնը անվարժ բոլորգրով. «ԶՎանէս դպիրս յիշեցէք ի Քըրիստոս»։
1783ին Միաբանութեան ծախսով գնուած է Գէորգ Պալատեցիի ձեռքով։ Բովանդակութիւն. 1. Թղ. 2ա. «Տեառն Ներսէսի նուէր մաղթանաց ներ(չափ)ական տաղիւ, տուաւղին բանից, ըղձումն աղօթից, ներանձնական հոգւոց, զարթուցելոց մտօք ի թմբրութենէ կրից, յիշատակաւ անցելումն իրի, ներկայի եւ ապագայի, յողբումն հեծութեան սրտի խօսք ընդ Աստուծոյ. Յիսուս որդի Հաւր միածին, եւ ճառագայթ կերպարանին, ծընունդ անճառ սկըզբնատպին, անհատաբար քում ծընաւղին»։ - Վերջ թղ. 37բ. «Փառք եւ պատիւ եւ զաւրութիւն, եւ բարձրագոյն իշխանութիւն, յանցեալն յայժմուս յապագային, եւ յանըսպառ յաւիտենին. ամէն»։ Թղ. 37բ. «Յիշատակարան երգողի բանիս. Ի վեց հարիւր Հայոց թուական, եւ յառաջին սկսեալ նոր ամ, բանըս գրեցաւ աղաւթական, երկհազարեան տամբ յանգական»։ Վերջ թղ. 38բ. «Եւ նըմա փառք յեկեղեցի, ընդ հաւր հոգւովըն ճըշմարտի, յաւէտ յայժմուս եւ միշտ էի, եւ յաւիտեանս յաւիտենի»։ 2. Թղ. 39ա. «Նորին բան ներտաղական ի խրատ ոգւոց համայնից, ի դիմաց մերո(յ)ին տառից տանց, իւրաքանչիւրսն քառից. Այբն Աստուծոյ զքեզ մերձակայ, խրատէ լինել թէ հաւատա(յ), տեսաւղ գործոց ըզնա իմա՛, լըսող բանից ծանիր ըզնա, գաղտնիք սըրտից յաչաց նորա, չեն ի ծածուկ այլ յայտնի կա(յ), թէ այս մըտաւք նայիս ի նա, անմեղ մընաս միշտ յարակա(յ)» (Ա-Ք)։ Թղ. 42բ. «Նորոգ բանիս այսմիկ հանդէս, գումարելոց աստ տիրապէս»։ - Վերջ անդ. «Սուրբ հոգեւոր բանըս պէսպէս, որոց նպաստ եղեւ Ներսէս, տունք ՃԾ» (սկ. «Ներ3. Թղ. 42բ. «Բան հաւատոյ վասն անեղին եւ եղելոց բարառնաբար ի դիմաց հայկական տառից, չափաբերութեամբ ոգեալ ի Ներսիսէ. Այբն անսկիզբն ասէ զԱստուած, անեղ բնութիւն ոչ արարած, յերիս անձինըս բաժանած, ի մի բնութիւն միաւորած» (Ա-Ք). Թղ. 44ա. «Նորոգ մանգունք իմաստութեան, տըւաք զայս բան ձեզ խրրախութեան»։ - Անդ. «ԶՆերսէս յիշել մի՛ դանդաղիք, զաղաւթս սուրբս որ պաղատիք» (սկ. «Ներսէսի է»)։ 4. Թղ. 44ա. «Տեառն Ներսէսի խրատ ուսումնականաց ի դիմաց այբ եւ բենից, ոտանաւոր տաղիւ չափո(յ). Այբն առաջին ըզքեզ տըղա(յ), հանէ յիմաստըն գերակա(յ), Երրորդութեանն մերձակա(յ), լինիս երիւք ստեղամբք նորա» (Ա-Ք)։ Թղ. 46ա. «Նախանձելի մարդկան լինիս, թէ զվերագրեալսդ ի միտ ունիս, ե՛կ բեր մանուկ զունկըն քո յիս, լուր եւ անսա՛ իմում բանիս» (սկ. «Ներսէսի է»)։ 5. Թղ. 46ա. «Տեառն Ներսէսի յիշատակարան Առակաց Սողոմոնի, զոր իւրով ձեռօք գրեաց. Աստուածեղէն հոգովն ի սմա, խաղաղութիւն անուն արքա(յ), բարբառեցաւ իմաստութեամբ, զորդիս խրատեաց ըսգաւնութեամբ» (սկ. Ա-Ք, վերջատառք Ա-Ք)։ 6. Թղ. 47ա. «Անդրադարձութիւն տառիս յիշատակի. Քաղցրագունիս այս բաղձանաւք, լըցեալ հոգիս մեռեալ մեղաւք, փափագեցի սըրտատորոփ, ես բնաւից բարեաց անփոփ» (սկ. Ք-Ա, վերջատառք Ք-Ա)։ 7. Թղ. 47բ. «Նորին ի Սողոմոն արքայն. Սա մարգարէ աստուածաբան, եւ իմաստուն յոյժ խոհական, սայ աւրինակ է աննըման, Սողոմոնին ճշմարտութեան» (սկ. «Սողո8. Թղ. 48բ. «Նորին ժողով անուն. Նմանաբար խորհուրդ խորին, յայտնէ եւ միւս անուն նորին, եկայք տեսցուք զիմաստ բանին, ըզմիտս անուան ժողովողի» (սկ. «Ներսէսի բանս է»)։ 9. Թղ. 48բ. «Տեառն Ներսէսի սրբազան եպիսկոպոսի եւ երկրորդ լուսաւորչի, եղբաւր Տեառն Գրիգորիսի Հայոց Կաթուղիկոսի, բան բարառնական տաղիւ չափեալ հոմերական, խաւսեալ բանիւ ողբերգական, վասն Եդեսեա մեծի առման, ի թվականի հինգ հարիւրի, եւ իննսուն ընդ երրեկի, քսան եւ երեք դեկտեմբերի, յերրորդ ժամու յաւր շաբաթի. Ողբացէք եկեղեցիք, հարսունք վերին առագաստի, քորք եւ եղբարք իմ սիրելի, որք յընթհանուր կողմ յաշխարհի»։ - Վերջ թղ. 69բ. «Զոր աստանաւր եմ յանգելոց, զգիրըս բանիս վըճարելոց, ի փառս Հաւր աւարտելոց, Հոգւոյն ու Որդւոյ կատարելոց»։ Բնագրիս միջանկեալ քանի մը տող գրիչը օրինակած չըլլալով, Գէորգ Պալատեցի օրինակած եւ զետեղած է ընդ մէջ թղ. 56-57ի, գրելով. «Այսքանս վրիպմամբ գրչին մնացեալ էր ի գրելոյ, եւ մեք յայլ օրինակէ զթերին լցաք աստ գրելով»։ 10. Թղ. 69բ. «Տեառն Ներսէսի Հայոց Կաթողիկոսի չափաբերական բանիւ մաղթանք առ սուրբ հրեշտակսն եւ հրեշտակապետսն Միքաէլ եւ Գաբրէլ եւ առ ամենայն հրաբուն եւ երկնային սուրբ զաւրսն. Այլ պաղատիմք առ հոգեղէնսդ, մեք տկարքս եւ հողեղէնքս, որք մերձաւոր էք Աստուծոյ, մաքուր բնութեամբ եւ կայանիւ»։ - Վերջ թղ. 71բ. «Արդ յիշեսջիք ընդ տեառն եւ զիս, լըսողք վերնոցըն գովեստիս, եւ դուք յիշեալ առ տէրունի, լինիք յերկնից նորայն բարիս, ասացաւ եւ գրեցաւ ի Ներսէսէ եպիսկոպոսէ, յեղբաւրէ կաթողիկոսէ Հայոց Տեառն Գրիգորիսէ, ի Կլայս Հռովմայական, ի թու. ՈԺԱ»։ 11. Թղ. 71բ. «Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսի Հայոց, վասն աղաւթից խրատք ոգեշահք. Աղաւթք հասարակաց քրիստոնէից, մեծաց եւ փոքունց, արանց եւ կանանց, զոր պարտին ուսանել եւ աղաւթել ամենեքեան»։ - Վերջ թղ. 73ա. «Եւ ախմարքն ի գիրս ուղիղ գիտողացն տացեն գրել, զի ուղղորդ լինիցի»։ 12. Թղ. 73ա. «Տեառն ներսէսի Հայոց Կաթողիկոսի արարեալ աղաւթս հասարակաց ամենայն հաւատացելոց, զոր պարտին աղօթել յամենայն ժամ. Ա. Հաւատով խոստովանիմ եւ երկիր պագանեմ, Հայր եւ Որդի եւ սուրբ Հոգի» (Ա-ԺԴ)։ 13. Թղ. 75ա. «Ներբողեան կենսատու սուրբ Խաչին, առ ի սրբոյ հաւրէն մերմէ Դաւթէ Անյաղթ փիլիսոփայէ, ասացաւ ոտանաւոր չափով աստանաւր եդաւ. Բարձրացուցէք ըզտէր Աստուած մեր միաբան, մարգարէն յառաջ ձայնեալ տա(յ) մեզ հրաման»։ Վերջ թղ. 83ա. «Եկեղեցի այսաւր պարէ, զպայծառ նշան ձայնիւ պատուէ, զՅիսուս ի սա փառաւորէ, այժմ եւ յապայն որ գալոց է. տունք ՄԺԲ»։ 14. Թղ. 83ա. «Գովեստ ներբողական պատմագրաբար յաղագս վարուց մեծի հայրապետին Տեառն Ներսէսի Հայոց Կաթողիկոսի եւ տիեզերական վարդապետի, ասացեալ Տեառն Ներսէսի սրբոյ վարդապետի եւ սորա հարազատի, որդւոյ դստեր եղբաւր. Շարժեալ ստիպէ հարկ տէրունի, ըզդադարումն իմս բանի, նիւթ գովեստի տալ յապառնի, հաւրն որ արժան վարուք պատուի»։ - Վերջ թղ. 94բ. «Այս կարճառաւտ զաւրութիւն որ ի սմա եւ որ աշխատ սիրաբար միտ դնեն յոլովս գտանեն զաւրութիւն ի սակաւ բանիցս, իբր պատճառս տալով իմաստնոց. այլ այս սակաւ ծանաւթութիւն եւ աղաւթիւք ձերովք յանցանաց մեր թողութիւն»։ 15. Թղ. 94բ. «Սուրբ եւ իմաստուն վարդապետին Յովհաննիսի Եզնկացւոյն արարեալ այլաչափ մաղ(թան)ս, ի խնդրոյ բարեպաշտ իշխանին Ապլոցի, ըստ նախագիծ տողիս տանց. Յամենահրաշ գործս արարչին որ գոյացան, մեծ եւ ահեղ սքանչելիք ներգործեցան, ոմանք ի տես զարմանալեաց յաւրինեցան, եւ այլք ի պէտս վայելչութեան մարդկան տուան» (սկ. «Յոհանիսի բան յաղագս երկնի ի խնդրս իշխանի Հայոց Ապլոց անուն»)։ 16. Թղ. 96բ. «Նորին դարձեալ յաղագս երկնի. Այն որ յառաջ քեզ ճառեցան, բանք նախնական յաղագս երկուց տրամագըծիցն անկիւնական»։ - Վերջ թղ. 110ա. «Ընդ որս եւ ես փայտս անտառի, եւ գաւսական երգեմ ըզփառս աստուածութեանն անլըռական, փառք սուրբ Երրորդութեանն. ամէն»։ 17. Թղ. 110բ. «Տեառն Ներսէսի յաղագս երկնի եւ զարդուց նորա, բարառնաբար ի դիմաց նորա, ի չափ երկոտասանիցն պարզեալ ոտից, ի խնդրոյ առն բժշկապետի եւ աստեղագիտի Մխիթարայ. Ի մեղական գոլով բնութիւն եւ սկսբնական յանեղէն ձգեալ կամար անզուգական»։ - Վերջ թղ. 113ա. «Նայիմ յերկինս եւ նկատեմ զայս ամենայն, եւ փառըս տամ անեղ բնութեան արարչական. տունք Ճ»։ 18. Թղ. 113բ. «Տեառն Ներսէսի բան հաւատոյ, ոտանաւոր տաղիւ չափոյ. Խոստովանիմ Աստուած ըզՀայր, անծին անեղ եւ անըսկիզբն, խոստովանիմ Աստուած զորդին, անժամանակ հաւր միածին»։ - Վերջ թղ. 126ա. «Իսկ մեք հանցուք փառս ընդ նմա, հաւր եւ հոգւոյն միշտ յարակայ, յանցեալն յայժմուս եւ յապագայ, Երրորդութեանն մշտակա(յ)» կը մնայ կիսատ։ Թղ. 133ա. «Յիշատակարան նորին. Վասըն Աստուծոյ խաւսել զայս բան, ինձ ոչ էր անկ եւ ոչ նմօն»։ - Վերջ թղ. 135բ. «Ի փառըս հաւր պատիւ որդւոյ, ի գոհութիւն տվողին հոգւոյ, որ միշտ երգի յարարածո(ց), յիմանլեացն եւ ի սգալոյ. ամէն»։ 19. Թղ. 127բ. «Նորին այլաչափ տաղք, խնդրոյ անուան նախագիծ տաղի տանց. Միշտ էիդ անեղ բնութիւն բնաւորեցան, անեղիդ անմահութիւն հետեւեցան»։ - Վերջ թղ. 128բ. «Ազդէ փող մեզ յարութեան զերդ խոստացաւ, դատաստան յաւիտենից որ ծանուցաւ, նըմա փառք յայս յաւիտեան, վոր ընթացաւ, եւ յանկէտ յաւիտենին որ կայացաւ» (սկ. «Մխիթար բժիշկ ընկալ ի Ներսէսէ զայս բան»)։ 20. Թղ. 130ա. «Ողբ Երուսաղեմի ասացեալ Տեառն Գրիգորի. Ահա ձայնեմ ձայն ողբագին, կական բառնամ արտասուագին, ըզձեռս ձըգեմ յերկին վերին, դառնամ խաւսիմ յերկիր ներքին»։ - Վերջ թղ. 132բ. «Զինչ ասացից Երուսաղէմ, զիարդ լացից Երուսաղէմ, հոգիս թաքեաւ Երուսաղէմ, հունչս գնաց Երուսաղէմ»։ Բնագրէն տարբեր բոլորգրով. 21. Թղ. 133ա. «(Տաղ). Ես եմ կորուսեալ ոչխար մոլորեալ ի սուրբ քո հաւտէ, հովիւ քաջ ի վեր հայեաց, բարեխաւս երկիր ամէն»։ - Վերջ թղ. 133բ. «Ինձ Երեմիաս պիտի ողբէրերգական իսրայէլէն, որ բազում ողբօք կօծէր զըպըռնեալս ի չար վիշապէն»։ 22. Կան նոր գրչութեամբ յաւելեալ գրութիւններ. ա. Թղ. 1ա. «Աղաւթք վասն դեղնութեան. Ահարի, էշրարի, ասարի, ապուտի, մնարասի, ձէռես դնեմ դեղ Քրիստոսի»։ բ. Անդ. «Անուն Հաւր, անուն Որդոյ, անուն սուրբ Հոգոյ, ձեռս մեղաւորի, դեղս տէր մեր Յիսուս Քրիստոս. Յիսուս երթար յԵրուսաղէմ ժբ. առաքելով»։ գ. Թղ. 129ա. «Այս է գիր Դօթի Անյաղթի. ...ի ճանաչել զոր կամի ի յԱդամա(յ) ի Մովսէս, ի Մովսիսէ ի Դօիթ, ի Թօթա ի Քրիստոս մինչեւ ի միւսանգամ գալուստն, կարէ գիտել, այս է գրովս»։ - Վերջ անդ. «եւ բնութիւն հողմոյ ի աէ մինչեւ ի քէն, զի երեք վանկն ի միասին կցեայ, ա, բ, գ»։ դ. Թղ. 129ա. «Հանձ գուն զինչ ելանէ, ժամ ժամ թանձրացեալ թուղ ամպ ի ծովէ եւ որոտմանէ նորա» (8 տող գրութիւն)։ ե. Թղ. 129բ. «Ադամայ որդիք ամէն եւ ծնունդ ի հողէտ, գիտեմ որ չէք ուսել Աստուծոյ բանէն, եկայք տամ ձեզ խրատ» (8 տող գրութիւն)։