1075

ՆԵՐՍԷՍ ՇՆՈՐՀԱԼԻ ԺԳ. ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ

ԺԴ դար - ԺԴ դար

ID

Number

1075

Old record number

1253

Title

ՆԵՐՍԷՍ ՇՆՈՐՀԱԼԻ ԺԳ. ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ

Start date

ԺԴ դար

End date

ԺԴ դար

Date details

կը պակսի գլխաւոր յիշատակարանը, իսկ բնագրին գրչութեամբ յիշատակագրութիւնները՝ չունին թուական։ Նկատած որ 1468ին Վարդան սարկաւագ ձեռագիրս ազատած է մահմետականներու ձեռքէն, նաեւ նկատելով Ձեռագրին արտաքին պարագաները, կը համարինք որ գրուած ըլլայ ժԴ դարուն, անկարելի չէ որ աւելի հին ալ եղած ըլլայ։

Copy place

անյայտ։

Reference

Type

Number of pages

796

Dimension

13x12,5

Layout

միասիւն (9x13,5)։

Writing details

բոլորգիր մանր եւ հին։

Codicology

Principal subject

Subject details

թուղթ։

Number of lines

Binding

ԺԸ դարու, ի Ս. Ղազար, մաքուր կաշի, միջուկը ստուարաթուղթ։

State of preservation

բաւարար. սկիզբը եւ վերջաւորութեան թերի, նմանապէս միջանկեալ Սամուէլ Անեցիի ժամանակագրութեան մէջ կը պակսին թուղթեր։ Ձեռագիրս անկազմ հասած է Ս. Ղազար, եւ հոս է որ ստացած է արդի կազմը։

Copyist

Յակոբ։

Owner

Բարսեղ վարդապետ։ 1468ին մահմետականներու ձեռքէն գնած է Վարդան սարկաւագ, իսկ 1725ին ստացած է Սահակ, որդի Աբրահամի։

Commanditaire

Illuminator

Binder

անյայտ։

Parchment flyleaf

չունի։

Lettrines

եւ այլ զարդեր չունի։

Initials

կարմիր, ուր ստէպ մելանը փնացուցած է թուղթը եւ ծակած։

Marginal illuminations

քանի մը հատ, կարմիր գրիչով։

Images

Canon tables 1

Canon tables 2

էջ 342 եւ 646, մեծութիւն՝ 1,5x9,5, կարմիր բոլորակ զարդերով։

Title text

Blank pages

չունի։

Colophon

Բնագրին գրչութեամբ. 1. Էջ 82. «Զաշխատեալս ի սմա աղաչեմ յիշել ի տէր, ով իմաստուն մահացուք այս բարւոք խրատու, յորըս եւ դուք լիջիք յարմար փոխարինեալք ի նոյնս»։ 2. Էջ 342. «Յաւէտ մաղթեմ միշտ րաբունի, Բասիլ անուն վեհըդ բարի, Այլ եւ ուշիմըդ նազելի, հեզաքատակ ըստ Յիսուսի, Կալ զդոյզն ախմար գիծս տառի, զդաստածրեալըս Յակոբի, Որով շաղկապ սիրոյ լիցի, շարժել տացէ զսիրտդ ի բարի, Բանիւ ոգել տէր ողորմի, եւ մերայնոցն ամենայնի, Այլ եւ որ քեզ համաձայնի, ձեզ եւ նոցին տէրն ողորմի, Յաւէր աւրհնեալն յամենայնի, ամէն ամէն այսպէս լիցի»։ (Սկ. «Յակոբայ»)։ 3. Էջ 534. «Դատաւոր արդար, տէր իմ Յիսուս Քրիստոս, պարգեւեա՛ զանսպառ բա րիս քո Բարսղի վարդապետին եւ ծնողաց իւրոց եւ համաւրէն զարմից. ընդ նմին եւ ամենայն հաւատացելոց»։ բնագրէն տարբեր բոլորգրով. 4. Էջ 110. «Նուաստս ի դաս սարկաւագաց Վարդան ծառայ ծառա(յ)իցն Յիսուսի Քրիստոսի Աստուծոյն մերոյ, որ եւ տեսայ զգիրգս զայս ի ձեռս մահմետականաց եւ յոյժ ի նախանձու բորբոքեցայ եւ գնեցի եւ ազատեցի յանօրինաց ձեռաց, ի թվ. ԶԺէ (1468), յիշատակ ինձ եւ ծնօղաց իմոց»։ Նոտր գրչութեամբ. 5. Էջ 110. «Քրիստոսի Յիսուսի յիշատակ այս Դատաստայ գիրն լուսայհոգի Ամիրջանի որդի պրն. Աբրհամին այ եւ պըն. Մարկոսնն եւ պրն. Արութեն այ, եւ ես մեղաւոր Աբրահամի որդի Սհակէս գրեցի, թիվն ՌՃՀԴումն (1725), Աբրելի ԻԶումն, օրն չորեքշաբաթ»։

Informations

«Մատեանս յղեաց առ մեզ մահտեսի Պրն. Ստեփանն Պօղոսեան, ի Պուրսայու, եւ եհաս առ մեզ յամին 1757»։ Բովանդակութիւն. Ա. Ներսէս Շնորհալի, Նամականի. 1. Էջ 1. «(Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսի, Թուղթք Ընդհանրական). ...լրումն, ընդ հալածեալսն վասն արդարութեան, համբերաւղն ի հալածանս եւ ի զանազան փորձութիւնս ի հակառակացն ճշմարտութեան, ընդ փառաւորեալսն պատուեալ յԱստուծոյ». ըսկիզբը թերի՝ թուղթի անկումով։ էջ 16. «Առ կրաւնաւորսն որ ի վանսն»։ Էջ 28. «Առ առաջնորդս սրբոց ուխտից վանականաց»։ էջ 33. «Առ առաջնորդս եկեղեցւոյ որ են յաշխարհի, որ կոչին եպիսկոպոսունք»։ Էջ 46. «Առ դասս քահանայից»։ Էջ 67. «Առ իշխանաւորս ըստ աշխարհի»։ Էջ 76. «Առ զինուորաց դասս»։ Էջ 79. «Առ երկրագործս եւ համաւրէն ժողովրդականսդ»։ Էջ 81. «Առ կանայս»։ 2. Էջ 82. «Նորին Ներսէսի Կաթո(ղիկոսի Հայոց) առ Մամոստիա քաղաք յաղագս (արեւորդեացն) դարձի. Ներսէս ծառայ Քրիստոսի եւ ողորմութեամբ նորին Կաթողիկոս հայոց, պատուական քահանայիցդ որ ի Սամոստիա»։ 3. Էջ 90. «Նորին Տեառն Ներսէսի գրեալ պատասխանի թղթոյն Պատրիարգին ասորոց տեառն Միխայէլի. Զզուարթուն եւ զարիագոյն հովուապետի զաստուածապատիւ պատրիարգիդ զտէր Սիխայէլի ընկալաք զգիր սիրոյ»։ 4. Էջ 92. «Նորին Տեառն Ներսէսի բուոք ի Կոստանդինուպաւղիս, առ ոմն Պաւղոս քահանայ հայկազնի, ի Տարսոնէ Կիլիկեցւոց, որ գնացեալ էր անդ հոռոմացեալ եւ բամբասէր զազգս մեր, ի ժամանակս Կիւռ Մանիլ թագաւորին, յորժամ հանդերձեալ էին միաբանել հայք եւ յոյնք, եւ նա գրեաց առ Տէրըն Ներսէս եւ ի չմեղս եղեւ իւրոյ վնասուն. ԶՊաւղոսի համանուան վեհին եւ քաղաքակցի, երանի թէ եւ գործակցի յաւետարանն Քրիստոսի»։ 5. Էջ 94. «Նորին Տեառն Ներսէսի առ եպիսկոպոսս եւ վարդապետս Հայաստան եայց, վասն սիրոյ եւ միաբանութեան ընդ յոյնս. Ներսէս նուաստ ծառայ Քրիստոսի եւ ողորմութեամբ եւ կամաւք նորին Կաթողիկոս Հայոց, սրբազան եպիսկոպոսաց մերոց եւ իմաստուն վարդապետաց՝ որ յաշխարհդ Հայաստանեայց, ընդ կողմանսդ որ ընդ հիւսիսով եւ ընդ հարաւով, որք էք տեսուչք կարգեալք ի հոգւոյն Աստուծոյ»։ 6. Էջ 96. «Նորին Տեառն Ներսէսի պատասխանի գրոյ որումն, որ գրեալ էր առ նա բանս զկծանաց յանդուգն լրբութեամբ. Ընկալաք զոր ի քէն գիր սիրոյ եւ յանդիմանութեան ըստ իմաստնոյն, զի բարի ասէ ընդունել զվէր սիրելւոյն քան զհամբոյր թշնամ7. Էջ 99. «Նորին Տեառն Ներսէսի առ նոյն ժպիրհ. Նիւթականս հուր ի նիւթոց նուազեալ շիջանի, իսկ յոգւոջ ներգոյացեալ բոց հպարտութեան եւ բարկութեան՝ ոչ ունելով նիւթ վառի եւ բորբոքի եւ տոչորէ 8. Էջ 101. «Նորին Տեառն Ներսէսի առ նոյն, յիմարութեամբ եւ հպարտութեամբ յրբեալ ոմն. Մարմնոյ բժշկաց ճարտարութիւն գովի, ճանաչել զոյժ հիւանդին եւ ապա տալ զդեղն»։ 9. Էջ 103. «Նորին Տեառն Ներսէսի առ վարդապետն Գէորգ. Զբնաւորապէս իմաստնոյ անձին եւ զմեր պարզաբար սիրողի ոգւոյ զԳէորգեայ ծանեաք զպարունակեալ միտս բանի զբովանդակն»։ 10. Էջ 103. «Նորին առ նոյն Գէորգ վարդապետ. Ըստ գերաշխարհայնոցն սիրոյ տարփման յաստուածայինս համեմատեալ սիրելոյ, ընթերցայ զգիր եւ խրախացայ ոգւով ընդ ողջութիւն»։ 11. Էջ 104. «Նորին առ նոյն. Ի քում գիտելի նետից յետ նախկի գրելոյն հարան յանձին, ով սիրելի ըստ ոգւոյ»։ 12. Էջ 104. «Նորին Տեառն Ներսէսի սուրբ Կաթողիկոսի եւ տիեզերալոյս վարդապետի, գիր շրջաբերական առաքեալ ի կողմանս արեւելից ի Կարս, զկնի նորակերտ եպիսկոպոսի ուրումն, զորոյ գիրս ցուցանէ զանուն, յորս բանք պիտանիք խրատականք առաջնորդին եւ քարոզ ոգեշահ առաջնորդելոցն ի նմանէ. Շնորհաւք ամենակալին Աստուծոյ Հաւր եւ գթութեամբ միածնի Որդւոյ նորա Յիսուսի Քրիստոսի եւ պարգեւաւք կենդանարար սուրբ Հոգւոյն, այս մեր գիր աւրհնութեան հոգեւորական հրամանի է Ներսէսի ծառայի Քրիստոսի եւ ողորմութեամբ նորին Կաթողիկոս Հայոց, զոր գրեցաք»։ 13. Էջ 111. «Պատնառք խնդրոյ միաբանութեան թագաւորին հոռոմոց էմանուէլի եւ սրբոց Կաթողիկոսացն Հայոց թուղթքըն, զոր գրեցին առ միմեանս. Մարգարէն Դաւիթ յաստուածային երգս սաղմոսացն աւրհնաբանէ եթէ յիշատակ յաւիտենից եղիցի արդարն, յայտնելով զի թէպէտեւ հասարակական վախճանաւն փոխի յաստեացս, սակայն արձան մըշտնջենաւոր ինքեան թողու յերկրի, զարժանի յիշատակի գործս. զայս տեսեալ մեր ի նուաղեալ ժամանակի ի Հայաստանեաց եկեղեցւոյ»։ 14. Էջ 114. «Գիր հաւատոյ խոստովանութեան Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, գըրեալ ի Ներսիսէ արքեպիսկոպոսէ, ի խրնդրոյ գերապատիւ փեսայի ինքնակալ թագաւորի հոռոմոց էմանուէյի Ալեքսի մեծի պըռտաւստրատաւրի, յորժամ ել յարեւելս եւ էր ի Մամսուեստիայ մայրաքաղաքն կիյիկեցւոց. Բանիւք դուզնաքեայ իմն խօսելով ի լսելիս խոհեմագունիդ եւ աստուածասիրի անձին յաղագս մերոյ հաւատոյ եւ կարգաց եկեղեցւոյ, հարցմանց որ ի մէնջ տալով պատասխանի»։ - Վերջ էջ 135. «Իսկ այն որ մի անգամ լսէ եւ հաւատայ եւ ոչ դատի որպէս ասաց քննաւղն սրտից, ընդ ճշմարիտ հաւատացելոցն ընկալցի վարձս բարեաց ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերմէ, որում փառք եւ զաւրութիւն յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն»։ Էջ 135. «Զայս ընկալեալ իմաստուն առն եւ աւժտաբեր ընձայիւք պատուեաց զերանելին եւ առաքեաց խաղաղութեամբ ի դղեակն Լամբրաւն, հանդերձ գերապատիւ իշխանաւն Աւշնիւ, ուր եկեալ մնայր ժամանակս ինչ»։ Վերջ էջ 136. «Եւ վաղվաղակի զայր ոմն ի ներքինեաց պաղատանն թագաւորական հրամանաւ առաքէ ի խնդիր սրբոյ եպիսկոպոսին, գրեալ թուղթ առ նախապատիւ եղբայրն Տէր Գրիգորիս Կաթուղիկոսի յաղագս այսր իրաց այսպիսի աւրինակաւ»։ 15. Էջ 136. «Թուղթ առաջին թագաւորին հոռոմոց էմանուէյի առ սրբազան Կաթողիկոսն Հայոց Տէր Գրիգորիս. Մանուիլ ծիրանածնունդ արքայ կարաւղ եւ բարձր միշտ աւգաւստոս ինքնակալ հոռոմոց կոմնինոս եւ Քրիստոսի Աստուծոյ հաւատարիմ թագաւոր, առ շնորհիւ նորին պատուական եւ սրբազան Կաթողիկոս Հայոց Տէր Գրիգորիս, ողջոյն սիրոյ առաքեմք. պարտ է ամենեցուն որ ի ձեռն»։ - Վերջ էջ 138. «Գրեցաւ յամսեան Սեպտեմբերի յնդիքտիոնի ժ եւ Ե»։ Էջ 138. «Իսկ առն առաքելոյ փութանակի անցեալ զբազում գաւառաւք գայր հասանէր յաշխարհն Միջագետաց ի հայրապետական աթոռն, զոր ի սկզբանն նշանակեցաք, եւ գտանէր վախճանեալ յայնմ ամի գնաթողիկոսն Տէր Գրիգորիս ի թուականիս 16. Էջ 139. «Պատասխանի առաջին թըղթոյն թագաւորին հոռոմոց Մանուէլի, գըրեալն Ներսէսի Կաթողիկոսին Հայոց. Քրիստոսապսակեալ ինքնակալ ծիրանածին եւ աւգոստոսափառ սուրբ թագաւորի, երկնաւորին յերկրի անուանակրի եւ աթոռակալի, գիր պատուական հրամանի որ առ հայրն մեր ըստ հոգւոյ եւ եղբայրն ըստ մարմնոյ Գրիգորիս Կաթողիկոս, եհաս առ մեր նուաստութիւնս»։ - Վերջ էջ 150. «Ողջ լեր թագաւոր աւգոստէ, երկնաւոր թագաւորին պահպանեալ զօրութեամբ»։ 17. Էջ 150. «Սահմանք հաւատոյ Հայաստանեաց եկեղեցւոյ գրեալ ի սրբոյն Ներսիսէ Կաթողիկոսէ Հայոց, ի խնդրոյ աստուածասէր թագաւորին Հոռոմոց էմմանուէլի. Թէպէտ եւ աղքատութիւն մտաց եւ բանի ոչ տայ թոյլ ի բարձրագոյնսն քան զմեզ համարձակել ձեռնարկութեամբ արկանել ի համատարած ծով գիտութեան ձերոյ»։ Էջ 161. «Նորին Տեառն Ներսէսի յաղագս աւանդութեանց եկեղեցւոյ. Ասասցուք սակաւուք եւ յաղագս աւանդութեանց եկեղեցւոյ, զոր ունիմք ի հարցն առաջնոց»։ Էջ 176. «Արդ առեալ զնամակս ի ձեռս թագաւորն, ընթանայր ի մեծ եկեղեցին, ցուցանելով տիեզերական հայրապետին եւ համագումար դասուց եկեղեցականաց...»։ 18. Էջ 177. «Թուղթ առաջին թագաւորին հոռոմոց Մանուէլի, առ Տէր Ներսէս Կաթողիկոս Հայոց, յաղագս խնդրելոյ զմիաբանութիւն երկաքանչիւրոց ազանց եւ զսէր. Մանուիլ Քրիստոսի Աստուծոյ հաւատարիմ թագաւոր, ծիրանածին աստուածապսակեալ արքայ հզօր եւ բարձր միշտ... թագաւորութեանս մերում ի վաղ ժամանակաց ծանուցաւ բարւոք մտածութիւն ձեր եւ կամք սակս միաւորութեան եկեղեցւոյ»։ - Վերջ էջ 178. «Գրեցաւ յամսեանն Մայիս յնդիքտիոնին յեԷջ 178. «Ընթերցեալ զայս սրբոյ հայրապետին սկիզբն առնէր հարցաքննութեան ընդ այրն իմաստասէր եւ բազում ժամանակս դեգերէին առ աստուածաշունչ գիրս...»։ 19. Էջ 178. «Պատասխանի մեծի թագաւորին հոռոմոց Կիռ Մանուէլի, գրեալ սրբոյն Ներսէսի Կաթողիկոսի, վասն ճշմարիտ դաւանութեան հաւատոյ Հայաստանեայց եկեղեցւոյ. Հրամանք ինքնակալութեանդ ձերոյ, ով քրիստոսապսակեալ արքայ հոռոմոց, միշտ յաղթօղ աւգոստէ՛, սիրող բարեպաշտութեան եւ խաղաղութեան եկեղեցւոյ... փութայք լինել նմանաւղ այնմ որ արար խաղաղութիւն յերկինս եւ յերկրի»։ - Վերջ էջ 187. «Գրեցաւ ի թուականութեանս Հայոց ՈԺԹ, յամսեանն Հայոց Արեգ եւ հռոմոց Հոկտեմբեր»։ Էջ 187. «Իսկ նորա առեալ զթուղթն հանդերձ հարցմամբքն եւ պատասխանեաւքն, վասնզի զամենայն ի գրի դրոշմեաց...»։ 20. Էջ 189. «Թուղթ կրկին անգամ պատասխանի դարձեալ ի թագաւորէն հոռոմոց Կիր Մանուէլէ, Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսի Հայոց, յաղագս նոյն խնդրոյ միաբանութեան երկաքանչիւրոց ազանց եկեղեցւոյ ի տէր մեր Յիսուս Քրիստոս. Մանուիլ ի Քրիստոս Աստուած հաւատացեալ... Առի ի քէն առաքեալ գիր թագաւորութեանս իմոյ ընդ արս պատուականութեան քո ընձայեցաւ եւ ընթերցաւ առաջի մերոյ թագաւորութեանս, ցուցաւ իսկ եւ սրբասնեալ պատրիարգին»։ Վերջ էջ 191. «Գրեցաւ յամսեանն Դեկտեմբերի յնդիքտիոնին Ե»։ Էջ 191. «Գլխակարգեալ խնդիրք առ ի հոռոմոց, առաքեալ ի թագաւորէն, զի ի գումարել ժողովոյ Հայոց՝ ընտրեսցեն զոր արժան է ընդունել սակս միաբանութեան եկեղեցւոյ Քրիստոսի. Ա. Նզովեցէք զասաւղն մի բնութիւն» (Ա-Թ)։ 21. Էջ 192. «Թուղթ Պատրիարգին սակս այսր խնդրոյ առ սուրբ հայրապետն Ներսէս. Պատուական եւ սուրբ սիրեցելոյ սրբասնեալ Կաթողիկոսի ամենայն Հայաստանեայց Տեառըն Ներսէսի. Միքայէլ ողորմութեամբն Աստուծոյ արքեպիսկոպոս Կոստանդիանուպաւլսի, նոր Հռոմայ եւ տիեզերական Պատրիարգ... Աստուծոյ օրէնքն սէրն եւ հոգեւոր կապակցութիւնն»։ Էջ 195. «Զայսոսիկ զնամակս համագումար Հայաստանեայց եպիսկոպոսաւք եւ վարդապետաւք որ են ի Միջագետս եւ յամենայն լեառնս Տաւրոսի ընթերցեալ սրբոյ Կաթողիկոսին, անպատշաճ վարկան առանց արեւելեան եպիսկոպոսացն կատարելապէս գրել պատասխանի...»։ 22. Էջ 195. «Պատասխանի թագաւորական գրոյս Տեառն Ներսիսի երկրորդ անգամ. Քրիստոսապսակեալ բարձր եւ յաղթաւղ... Կիր Մանուլի խնդալ միշտ. ի Ներսիսէ նըւաստէ..., երկրորդ յետ աստուածեղէն մատանցն գրաւորութեան, զոր ընկալաւ իսրայէլ ի ձեռն Մովսիսի, ընգալաք եւ մեք զառ ի յԱստուծոյ հաստատեալ թագաւորութեանդ գրաւորական հրաման...»։ 23. Էջ 197. «Թուղթ Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսի առ Տէր Միքայիլ Պատրիարգ... Սուրբ եւ ընդհանրական կաթողիկէ եկեղեցւոյ թագական քաղաքի... Ի մօրդ իմաստութեան ստեանց ընկալաք զցաւղ կաթին տղայական մտաց մեր յարբումն, փոքր բանիւ եւ մեծագոյն իմաստութեամբ պարունակեալ ընդ գրով»։ 24. Էջ 203. «Թուղթ Գրիգորի Կաթողիկոսի Հայոց որ զկնի Տեառն Ներսէսի յաջորդեաց զաթոռն, առ բարեպաշտ թագաւորն հոռոմոց Մանուիլ. Քրիստոս(ապսակ աստուածասէր արքայիդ...), հիմն բարի զոր արկ քո աստուածսիրութիւնդ ի ձեռն իմաստուն ճարտարապետին հասարակաց մեր հաւրըն եւ հայրապետին՝ ցարդ եւս անկատար է. քանզի որպէս ծանուցաւ»։ Էջ 205. «Առեալ զայս գիր քահանայն Կոստանդին եւ ընդ նմա իշխանք ի տիրական աթոռոյն եւ եհաս առ թագաւոր յորժամ էր յարեւելս ի պատերազմ ընդդէմ այլազգի սուլտանի Յիկոնիոյ...»։ 25. Էջ 206. «Թուղթ բարեպաշտ թագաւորին հոռոմոց էմանուէյի, զոր գրեաց պատասխանի Գրիգորի Կաթողիկոսի Հայոց. Մանուիլ Քրիստոսի Աստուծոյ հաւատարիմ... զառաքեալ գիրս ձեր թագաւորութիւնս իմ ընթերցաւ, ուրախ եղեալ որքան եւ քննես եւ ծանեաք»։ - Վերջ 213. «Յամսեանն Յունուարի յնդիքտիոնին Ժ»։ 26. Էջ 213. «Թուղթ Պատրիարգին Կոստանդնուպաւլսի առ Կաթողիկոսն Հայոց Գրիգոր, համաձայնութեամբ ամենայն ժողովոյն. Մ(իքայէլ ողորմութեամբն Աստուծոյ արքեպիսկոպոս Կոստա)նդնուպօլսի, նոր Հռովմայ եւ տիեզերական Պատրիարգ... Զբանս քո սուրբս բազում անգամ լուաք եւ ողջունեմք ի բացուստ իմացականաւս ըստ աւրինակի տեառն աշակերտաց ողջունի առ միմեանս»։ Էջ 218. «Զայսոսիկ զնամակ ընկալեալ Կաթողիկոսն Հայոց Գրիգոր եւ ընթերցեալ խորհրդակցութեամբ եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց, ուրախ եղեւ յոյժ, քանզի փոխան ինն գլխոցն, զոր ի ժամանակս երանելւոյն Ներսիսի խնդրէին, որ ծանր թուէր յաչս մեր, միայն զայս խնդրեցին զհաւատոյ...»։ 27. Էջ 219. «Թուղթ Գրիգորի Կաթողիկոսի Հայոց, ձայնակցութեամբ ընդհանուր ժողովոյ, պատասխանի թագաւորին հոռոմոց, յորումեւ ուղղափառ դաւանութիւն ըստ խնդրոյ արքային, ձայնակցութեամբ եւ ձեռնագրով ամենայն Հայաստանեայց եպիսկոպոսաց. Քրիստոսիւ զօրացեալ եւ նովաւ պըսակեալ արքայից արքայ... Զգիր հրամանի ձեր ծանեայ, հանդերձ ժողովովս եւ ամենայն եպիսկոպոսակցօքս»։ 28. Էջ 230. «Թուղթ Գրիգորիսի Կաթողիկոսի Հայոց եւ ընդհանուր Հայաստանեայց ժողովոյ, գրեալ ի կաթուղիկէ եկեղեցին հոռոմոց եւ յոր ի նմա սուրբ ժողովն, պատասխանի թղթոյն Միքայէլի Պատրիարգին, որ նախ քան զայս փոխեցաւ յաշխարհէ ի Քրիստոս. Սր(բոյ եւ մեծի Աստուծոյ եկեղեցւոյդ որ ի գլուխդ տի)եզերաց ի թագաւորական մայրաքաղաքն..., Ընկալաք զնամակ խաղաղութեան եւ որ ի տէր մեր Յիսուս Քրիստոս ուղղափառ խոստովանութեան գըրեալ յերանեալ պատրիարգէն ձայնակցութեամբ սրբոյ ժողովոյդ...»։ Էջ 237. «Եւ աղաչեցին ամենայն ժողովն փութապէս առաքել զգրեալսն, զի մի՛, ասեն, պատահեսցի արքայէն մահուամբ խափանումըն առաջարկեալ խորհրդոյս։ Իսկ Կաթողիկոսն պատրաստեաց վաղվաղակի...»։ 29. Էջ 240. «Թուղթ Տեառն Գրիգորիսի Կաթողիկոսի Հայոց, գրեալ եղբաւր նորին Ներսէսի եպիսկոպոսի հրամանաւ նորին, ի Միջագետս ասորոց կոչեցեալն նահանգին, յաղագս որոյ որ անդ մերոց ազգի քահանայից հակառակաբանելոյ ատելաբար ընդ միմեանս, ոմանց ասել աստուածութեանն բնութիւն չարչարեալ եւ մեռեալ ի խաչին ընդ մարմնոյն, եւ ոմանց զմարդն միայն, եւ յոմանց դարձեալ ընդունելի լինել մատաղ եւ յոմանց արհամարհելի, եւ այլք եթէ դրախտն իմանալի է եւ միայն աւրինակաւ ասացեալ այլ ոչ ճշմարիտ էութիւն, եւ այլ որ յայսպիսեաց, ի խնդրոյ ուրումն աստուածասիրի Առեւծ անուն իշխան ի Թլկուրանն աւանէ. Որ թէպէտեւ տէրունական հրամանն յորդորէ զմարդիկ քննել զգիրս եւ առաքեալն Պաւղոս խրատէ միտ դնել ընթերցուածոց մխիթարութեան, սակայն յայլում վայրի հրաժարեցուցանէ յանաւգուտ եւ ի վնասակար վիճաբանութենէ»։ - Վերջ էջ 291. «Զի եւ աստի կենաւքս խաղաղացեալք ոգւով արժանի եղիցուք հասանել ուղեղ հաւատով եւ բարի գոր ծովք յանքոյթ եւ ի խաղաղ նաւահանգիստն խոստացելոց բարութեանցն, ի Քրիստոս Յիսուս ի տէր մեր, որում փառք եւ զաւրութիւն յաւիտեանս. ամէն»։ 30. Էջ 291. «Նորին Ներսէսի եղբաւր Կաթողիկոսի Հայոց Տեառն Գրիգորիսի պատասխանի թղթոյ ուրումն Յակովբայ Ասորոց վարդապետի, ի մայրաքաղաքէն Մելիտինւոյ. Ի զգալի դիտաւորութիւն գրաւորական քում նամակի ընդ ծնեալ բանի՝ տեսի եւ զհայրդ բանիս»։ 31. Էջ 302. «Թուղթ Ներսէսի արքեպիսկոպոսի Կիլիկեցւոյ Տարսոնի, պատասխանի Յուսկան արգելական ճգնաւորի ի մեծն Անտիոք, յորում լուծանէ զհարցումն կղերիկոսացն Անտիոքու, եւ վասն որ ի հայք աստուածային շնորհի ճշմարտութեան ի վերայ քահանայական կարգի եւ ժողովրդականաց ուղեղ հաւատովն որ ի Քրիստոս. Գիր քղ պատուականութեանդ, երանելի այրդ Աստուծոյ, եհաս առ իմս չափաւորութիւն, յորում զխնդիր աստուածաքաղաքիդ ժողովոյ նախաթոռոց...»։ Բ. Կարգաւորութիւն ուղղափառ հաւա32. Էջ 314. «Կարգաւորութիւն սուրբ եւ ուղղափառ հաւատոյ Հայաստան եկեղեցւոյ, որով յամաւթ առնէ զհերձուածաւղս. Յառաջ քան զամենայն տուր նոցա պատասխանի որ հայհոյեն զմեզ այսպէս. Ո՛վ դուք որդիք եւ աշակերտք Նեստորի եւ Պաւղոսի Սամոստացւոյն, լուարուք...»։ Էջ 315. «Պատնէն որով զորովայնամոլ արբեցաւղսն յամաւթ առնես այսպէս. Որք ծառայեն որովայնի եւ հակառակք են աստուածեղէն գրոց, առնուն զտէրունական բանն...»։ Էջ 317. «Վկայութիւնք վասն Ծննդեանն Քրիստոսի եւ Մկրտութեան, զի պարտ է տաւնել ի միում աւուր ի Յունուարի ի Զն, ի Կղեմա(յ) յառաքելասահման կանոնացն. Կարգեցին առաքեալք զաւր ծննդեան Քրիստոսի ի Զ.ն Յունուարի. Մակարեա Երուսաղեմի հայրապետի..., Յոհաննու Երուսաղեմայ հայրապետի..., Նեքտառեա Հռոմայ հայրապետի...»։ Էջ. 324. «Վկայութիւնք ընդդէմ նոցա որք ասեն թէ Տէրն ոչ եկեր զգառն հինկշաբաթւոջ երեկոյին....»։ Էջ 325. «Վկայութիւնք զի պարտ է ըզսուրբ պատարագն մատուցանել անխմոր եւ անջուր, անաղ եւ անձէթ...»։ Էջ 330. «Վկայութիւնք զի պարտ է ասել զԽաչեցարն ամենայն աւուր ի դէմս որդւոյ...»։ Էջ 338. «Վասն Զատկի մատաղի զի բարի է եւ վասն այլոց մատաղաց...»։ Էջ 339. «Վասն աղի աւրհնութեան...»։ Էջ 340. «Վասն առաջաւորի պահոցն...»։ Էջ 340. «Վասն դժոխոց եւ դառնագոյն տանջանաց նորա...»։ Յիշեալ վերնագիրներուն նիւթերը հաւաքուած են հայ թէ օտար սուրբերու գրաւոր, վկայութիւններէն։ Գ. Մխիթար Գօշ, Դատաստանագիրք. 33. Էջ 342. «(Մխիթարայ Գօշի) Նախադրութիւնք գրոց դատաստանի...»։ Էջ 343. «Ա. Նախադրութիւն գրոց դատաստանի, գլուխ առաջին, յորում կայ պատասխանի այնոցիկ որք բամբասեն զմեզ եթէ չկայ դատաստան ի հայք»։ Էջ 345. «Բ. Յաղագս թէ ընդէր ա(յ)ժմ կամեցաք գրել կամ յումմէ շարժեալ յայսոսիկ եկաք միտս»։ Էջ 349. «Գ. Նշանակ չափաւորապէս զօրութեան առաջիկա(յ) իրողութեանցս հանդերձ աղերսաբանութեամբ առ Տէր Ստեփանոս Աղուանից Կաթողիկոս»։ Էջ 351. «Դ. Յաղագս թէ ոյք են դատաւորք զանազանեալք ի միմեանց, իբր ճշմարիտքն եւ պիտակքն»։ Էջ 352. «Ե. Յաղագս թէ զինչ է դատաստան եւ որոց եւ ում աւանդելի է զիրս դատաստանին»։ Էջ 354. «Զ. Յաղագս թէ որպէս արժան է լինել դատաւորաց, ամբաստանաց եւ դատախազաց»։ Էջ 358. «Է. Եթէ զինչ է հաւատարմութիւն նոցա եւ կամ ընդէր երկու կամ երեք ընտրին»։ Էջ 363. «Ը. Յաղագս երդման թէ որպէս լիցի եւ որոց, ոչ աւրինադրելով զի ոչ հրամայեցաք, այլ խրատել եւ կանոնս եւ ապաշխարութիւնս սահմանել անաւրէն սովորութեանցն»։ Էջ 370. «Թ. Յաղագս թէ ոչ է պարտ հաւատացելոց ի Քրիստոս յատեան երթալ դատաստանի անհաւատից ի Քրիստոս, բազում ունելով միջոց, որպէս ցուցանի»։ Էջ 373. «Ժ. Յաղագս թէ յորոց արդեւք ի գրոց հանդերձեալ եմք հաւաքել զիրս դատաստանի, եւ կամ յազգաց որովք հաստատի ճշմարտութիւնն մեր, եւ թէ որպէս պարունակի տառս դատաստանի»։ Էջ 376. «ԺԱ. Յիշատակարան սակաւուք»։ Էջ 378-386. Յանկ դատաստանագրոց. «Սկիզբն դատաստանի եւ թիւ գլխոցն ըստ կարգի» (Ա-ՄԾԱ), Էջ 386. «Սկիզբն դատաստանի, ի կամս Հաւր եւ Որդւոյն նորա Յիսուսի Քրիստոսի, զաւրութեամբ եւ շնորհաւք Հոգւոյն. եւ յաղագս վիճակի դատաւորաց, առաջին»։ Վերջ էջ 534. «ՄԾԱ. Յաղագս դատաստանաց որք յաւարէ վաճառաց...»։ Էջ 386. «Կատարեցաւ գիրք դատաստանացս վարդապետին Մխիթարայ»։ 34. Էջ 535. «Աւրէնք յաղթօղ թագաւորաց Կոստանդիանոսի, Թէոդորոսի եւ Լեւոնի. Զաւրէնս բարի եւ զճշմարիտ տէր Աստուած իսկզբանէ ետ մարդոյն, որպէս յառաջին գիրըս արարածոցն եցոյց մեզ աւրէնս եւ գրեաց Սովսէս եթէ եդաւ աւրէնս մարդոյն ի ծառոյն, որ էր ի մէջ դրախտին, ոչ ուտել...»։ Էջ 536-542. Ցանկ նիւթոց (ա-ճծբ)։ Էջ 542. «Ա.. Վասն ժառանգութեան»։ Վերջ էջ 575. «ՃԾԲ. Իսկ եթէ թողու մարդ զգրաստ իւր ի պանդոկն...»։ 35. Էջ 575. «Համառաւտ ժողովումն աւրինացս վերստին. Ա. Իւրոյ դատաւորին եւ իշխողի քաղաքին չէ պարտ գնալ արտաքոյ...»։ - Վերջ էջ 581. «ՁԵ. Աղջիկ զոր ձեռնտու են եւ մեռանի...»։ 36. Էջ 581. «Աւրէնք աստուածադիրք ի ձեռն Մովսէսի, յԵլից գրոց. Ա. Ես եմ տէր Աստուած քո, որ հանի զքեզ...»։ - Վերջ էջ 587. «ԾԱ. Եւ կաշառ մի՛ առնուցուս, զի կաշառ կուրացուցանէ զաչս...»։ 37. Էջ 587. «Աւրէնք յՂեւտացւոց գրոց. Ա. Մարդ ոք մարդ առ ամենայն ընտանութիւն մարմնոյ իւրոյ մի՛ մերձեսցի յայտնել զառականս»։ - Վերջ էջ 388. «ԺԷ. Ի հնձել հնձողաց ձերոց զհունձս երկրին ձերոյ, մի սպառիցէք...»։ 38. Էջ 589. «Ամենիմաստ թագաւորացն Հռովմայեցւոց աւրինադրութիւն. Տիտլոս Ա»։ - Վերջ էջ 636. «Տիտլոս ԺԹ»։ 39. Էջ 636-645. «Վասն զինուորաց սահմանադրութեան» (գլ. Ա-ԾԶ)։ Դ. Սամուէլ Անեցի, ժամանակագրու40. Էջ 647-774. «Սամուէլի քահանայի Անեցւոյ հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց. Յաղագս գիւտի ժամանակաց անցելոց մինչեւ ի ներկայս ծայրաքաղ արարեալ. Յերիս որոշմունս բաժանեալ սահմանեցան թիւք ժամանակաց, յանցեալն եւ ի ներկայն եւ յապառնին. իսկ յաւժարութիւն կամաց մարդկութեանս ներհուն լինել տեսանի անցելոցն եւ ապառնեացն առաւել քան ներկային»։ Ե. Մովսէս Խորենացի, Աշխարհագրու41. Էջ 775. «Մովսեսի Խորենացւոյ, Յաղագս Աշխարհագրութեան. Աստուածային գիրս ոչ ուրեք գտանեմք ոճով ասացեալ դոյզն ինչ դուն ուրեք. եւ այն դժուարահաս եւ տաժանելի. արդ վասն զի անհասք դոցա եղեալ մեր, յարտաքինսն հարկաւորիմք ձեռնարկել, որով զաշխարհագրութիւնն յարմարեցին ի ճանապարհորդութենէ եւ ի նաւարկութենէ, ստուգեցին յերկրաչափութենէ, եւ ինքն երկրաչափութիւն»։ - Վերջ էջ 796. «Սարք որ կոչին քուստիկք (..)կողք, յելից կալով Հայոց, եւ առ երի Կասբից ծով(ու) եւ ունի աշխարհս զայսոսիկ. զԱտրպատական, զՌէ(.. )լան, զՍուկան, զԴիլումն, զԱհմադան, զԴամբ(..), զՏապարաստան, զԱմեղ, զՌուեղ, ունի լերինս (..)ս եւ զծովակն որ կոչի Կապուտան». այնուհետեւ քանի մը տող մաշած է եւ կը մնայ կիսատ։

Content