8871176նոտր։
Ա-ԺԶx12, Ա-ԺԲx 12 (Ա՝ 14 թղ., ԺԱ՝ 10 թղ., ԺԲ՝ 8 թղ.), Ա-Դx12 (Ա՝ 10 թղ. Բ՝ 9 թղ.), Ա-Եx12 (Ե՝ 5 թղ.)։
թուղթ։
պարզ դրոշմազարդերով շագանակագոյն կաշի, միջուկը տախտակ, դռնակով, աստառը նուրբ կարմիր մետաքս. ինկած են երեք փականքները։ - ՄԱԳԱՂԱԹԵԱՅ ՊԱՀՊԱՆԱԿի փոխարէն ունի երկաթագիրը մաքրուած եւ ջնջուած, վրան գրուած է ժողովրդական բժշկարան (տե՛ս ստորեւ)։
թէեւ անթերի, սակայն կողքը Ձեռագրէն կիսով չափ բաժնուած է եւ կը կարօտի վերակազմութեան։
կը յիշատակուի Պետրոս Մախսուտենց, ի Հալէպ, հաւանաբար ժէ դարուն։
թղ. 3ա, 194ա, թռչնագիր եւ ձկնագիր, կարմիր գրիչով։
կարմիր։
թղ. 3ա, կարմիր գրիչով, պարզ եւ նուրբ։
չունի։
չունի։
թղ. 193ա-բ, 330բ-331բ, 366բ-375ա, 427բ-428բ։
Ա. բնագրին (թղ. 3-192) գրչութեամբ. 1. Թղ. 156ա. «Փրկեսցէ զմեզ տէր Աստուած մեր այսպիսի դառն պատահմանէ եւ ի սաստիկ բարկութենէ, մանաւանդ զբազմամեղ եւ զանարժան զմեղաւք զառածեալ զանարհեստ գրիչս զՊօղոս երէց Մարզուանցիս, որ բազում աշխատութեամբ գրեցի ըզպատմագիրքս այս. որք կարդայք եւ տեսանէք զբանս աղէտից վասն ամենայն մեղաց մարդկան»։ Բ. բնագրին (թղ. 194-330) գրչութեամբ. 2. Թղ. 226ա. «Յիշեցէք զգծող գրչիս Յարութիւն դպիրս, յիշեալ լիջիք անմահ որդոյն Աստուծոյ, եղիցի, եղիցի»։ 3. Թղ. 330ա. «Փառք...։ Գրեցաւ սակաւ խրատաբանս մեղաւոր եւ անարժան ոտից փոշի, հող եւ մոխիր ձեռամբս յայս յանուն, եւ զուսուցիչս իմ զՏէր Միքայէլ, կարգ քահանայութեան հաստատ պահեսցէ տէրն մեր Յիսուս Քրիստոս, որում փառք յաւիտեանս. «Եւս առաւել սկիզբն պատճառ եղօղս յօրինակս եւ յաւրինակարանս այսմ հոգեւոր խրատական բանիս եւ զմեզ յանդիմանէ, ուսուցանէ, դարձեալ կրկին կու խրատէ զմեզ ապինիազ թագաւորէն, կու խնդրեմ որ հանապազ» կը մնայ կիսատ։ Գ. բնագրին (թղ. 332-366) գրչութեամբ. Թղ. 363բ. «Եւ ինձ տառապեալ անձինս բանասիրի եւ սակաւ գծագրօղի զՊատմութիւնն քաջ հեռետորիս մերում Թումայ մեծ վարժապետի, զոր սկսեալ ի յարեւելեան թագաւորացն ի չար գազանէն Թամուրա մինչ ի կէտ կոչմանըն գրավեցոյց եւ հասոյց առ մեզ յետնեալքս, զոր ընթերցեալ տեսաք եւ փափաքմամբս աւարտեցաք։ Ի ՌԼԹ (1590) թվականիս»։ Դ. բնագրին (թղ. 375-427) գրչութեամբ. Թղ. 427ա. «Գրեցաւ թիւնին ՌԽԶ (1597) ամին»։
մեր միաբաններէն Հ. Գէորգ Վրդ. Պաղտաստեան դրկած է Հալէպէն. Ձեռագիրս Ս. Ղազար հասած է 4 Փետրուար 1756ին։ Բովանդակութիւն. Ա. Մեսրոպ Երէց, Բ. Մատթէոս Ուռհայեցի, Գ. Պատմութիւն սրբոյն Թէոդորոսի, Դ. Գիւտ գրոցն հայոց ի Բալու. Ե. Ողբք Բառնալոյ թագաւորութեան հայոց. Զ. Պատմութիւն երկոտասան առաքելոցն. Է. Փաւըստոս Բիւզանդ, Ը. Թովմա Մեծոփեցի, Թ. Վասն միաբանութեան հայոց, Ժ. Ներսէս Շնորհալի՝ Թուղթ ընդհանրական. Ա. Մեսրոպ երէց, Պատմութիւն. 1. Թղ. 3ա. «(Մեսրոպայ երիցու) Պատմութիւն սրբոյն Ներսէսի Հայոց հայրապետի. Որպէս յաւուրսըն Տրդատա(յ) նստաւ յաթոռ սրբոյ առաքելոյն Թադէոսի Լուսաւորիչն Հայոց սուրբն Գրիգոր, որ դարձոյց զամենայն հայք ի գիտութիւն ճշմարտութեան Քրիստոսի, եւ յետ վաթսուն ամաց փոխի ի կարգս հրեշտակաց եւ գտեալ զնա վախճանեալ յոտն լերինն հով(ու)ացն, ոչ ծանուցին զնա, թաղեցին զնա իւրովք հանդերձիւքն, քարակոյտ արարեալ ի վերայ նորայ»։ Պատմութիւնը բաժնուած է Ա-ԻԷ մասերու, որոնք կը յաջորդեն իրարու՝ առանց խորագիրներու։ Առանձին խորագիր ունին Թղ. 10բ. «ԺԳ. Յաղագս սպանման Գինելոյն»։ Թղ. 14բ. «ԺԶ. Յաղագս դեսպանութեան սրբոյն Ներսէսի առ Վաղէս թագաւորն յուԹղ. 17ա. «Ժէ. Յաղագս շինելոյ Արշակուան քաղաքին, զոր կործանեաց սուրբն Ներսէս»։ Թղ. 19բ. «ԺԸ. Յաղագս մահուան Արշակա(յ) եւ Վասակայ զօրավարին հայոց»։ Թղ. 22ա. «Ի. Յաղագս, պատերազմին քաջին Մուշեղայ ընդդէմ Շապհոյ արքային»։ Թղ. 24բ. «ԻԱ. Յաղագս աղօթից սրբոյն Ներսէսի»։ Թղ. 27բ. «ԻԲ. Յաղագս դեղ մահուան տայոյ մեծին Ներսէսի»։ Թղ. 30բ. «ԻԳ. Տեսիլ մեծին Ներսէսի յաղագս ազգին նետող տիրելոյ ամենայն աշխարհի եւ յաջողելոյ մինչեւ ի սպառ»։ Թղ. 38ա. «ԻԴ. Յաղագս պիղծ նեռինն յայտնելոյ, ընդ նմին եւ կործանման», Թղ. 42ա. «ԻԶ. Յաղագս վախճանի սըրբոյն Ներսէսի»։ Թղ. 44բ. «Իէ. Յաղագս մահուան քաջին Մուշեղա(յ) զաւրավարին հայոց եւ վրաց, ի թագաւորէն Վարազտրդատա(յ), որ էր եղբաւրորդի թագաւորին Պապայ»։ - Վերջ թղ. 47բ. «Եւ արդ զայս հանեալ յարեւլեայց գրոց ի հայոց մնացորդացն պատմութեանց եւ ետու որդոց ել իմոյ սուրբ աւազանին ծնըն դեամբն Վահանա(յ) Մամիկոնոյ ի գեղն որ կոչի Վարժի. արդ ոյք ընթեռնոյք կամ օրինակէք, յիշեցէք արժանաւոր յաղօթս ձեր վերոյ յիշեցեալք ի սմա եւ Աստուած զձեզ յիշէ. ամէն»։ Թղ. 47բ. Ստորին լուսանցքին վրայ կայ սա նշումը. «Աւարտեցաւ Մեծին Ներսէսի պատմութիւն»։ Ձեռագրիս մէջ Մեսրոպ երեցի եւ Մատթէոս Ուռհայեցիի Պատմութիւնը կը ներկայանան իբր շարունակութիւն. լուսանցքի նշումներուն համաձայն՝ Մեսրոպի Պատմութիւնը ունի Ա-ԻԷ բաժանումներ, իսկ Մատթէոսինը՝ ԻԸ-ՅԺԲ. Բ. Մատթէոս Ուռհայեցի, Պատմութիւն. 2. Թղ. 48ա. (Մատթէոս Ուռհայեցի). «ԻԷ. Ի Լուսաւորչէն մինչեւ Իսահակ հայրապետն ի Կեսարիայ կու ձեռնադրէին կաթողիկոսունք. յորժամ եղեւ ժողով Քաղկեդոնի, բաժանեցան հայք ի յունաց եւ հաստատեցին ի Դուին զի Ովսէփ եւ զԳիւտ անդ ձեռնադրեցին...»։ Թղ. 48ա. «ԻԹ. Իսկ ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ եւ յամին ՆԱ, եղեւ սով սաստիկ ի բազում տեղիս, բայց աշխարհն հարաւոյ, ի յերկիրն տաճկաց եղեւ նեղութիւն մեծ»։ Վերջ թղ. 182ա. «(ՅԺԲ). ...Եւ ինքեանք դարձան մեծաւ աւարաւ եւ գերութեամբ աշխարհն իւրեանց, եւ Քրիստոսի մարդասիրին փառք յաւիտեանս անզրաւ յաւիտենից աւրհնելոյն. վերջ»։ Ձեռագիրս ամէն կերպով համաձայն կ'ընթանայ 1869ին Երուսաղէմ տպագրուած Մատթէոս Ուռհայեցիի Պատմութեան հետ, առանց սակայն երեք մասերու զանազանուԳ. Պատմութիւն սրբոյն Թէոդորոսի. 3. Թղ. 182բ. «Պատմութիւն սրբոյն Թէո(դո)րոսի զինաւորին, ծննդեանն եւ սնընդեանն. Ի ժամանակս յորժամ Մակեդոնացին Աղեքսանդրոս Փիլիպպեան կոչեցեալ տիեզերակալեաց, յԱմասիայ ոմն եղբայր Նեքտառեա հաւր Աղեքսանդրի հատուածեալ յԵգիպտոսէ, ել ի մէջ երկրէ, այսինքն ի մէջ Գամրական Պաւնտոսի առ երկրորդն կոչեցեալ հայովք, այլ որով հոսի Գայլն գետ»։ Վերջ թղ. 184ա. «Բայց երանելին Թէոդորոս ոչ դադարէր զօրացուցանելո(յ) զհաւատացեալսն եւ զհեծեալս իւր եւ ուսուցանէր վասն անուան տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, զի յայտնի որպէս զնայն կալցեն զհաւատսն հաստատուն, անպարտելի մնալ ի հակառակորդացն ի յոյս բարեպաշտութեան ի Քրիստոս Յիսուս ի տէր մեր, որում վայելէ...»։ Դ. Գիւտ գրոյն հայոց ի Բալու. 4. Թղ. 184ա. «Գիւտ գրոյն հայոց ի Բալու. Սուրբ վարդապետն եւ սքանչելի այրն ճգնաւորն Մեսրովպ՝ աշակերտ էր մեծի հայրապետին Ներսէսի եւ նաւտար եւ սարկաւագ նորին, եւ աշակերտ էր ընդ սրբոյն Սահակայ որդւոյ մեծին Ներսէսի ի թարգմանութիւն սուրբ գրոց»։ - Վերջ թղ. 185ա. «Եւ զամենայն կարգ եւ զսահմանս հաւատոյս մերոյ մեծապէս պայծառացուցին. եւ եղեւ գիւտ գրոյն ի Տրէ, ի ժէ եւ Նոյեմբերի Իէ, եւ Քրիստոսի փառք յաւիտեանս. ամէն»։ Ե. Ողբք Բառնալոյ թագաւորութեան հա5. Թղ. 185ա. «Ողբք Բառնալոյ թագաւորութեան հայոց յազգէն Արշակունեաց եւ քահանայութեան ի ցեղէն սրբոյն Գրիգորի, ասացեալ մեծին Մովսէսի Քերթողի. Ողբամ զքեզ հայոց աշխարհ, ողբան զքեզ հիւսիսական հանուրց վեհագոյն տուն Արշակունեան»։ - Վերջ թղ. «Թէպէտեւ քաջ սերմանողքն ննջեցին, այլ սերմանեալն ի նոցանէ ինքնին բերէ զպտուղն ըստ բանին Յիսուսի, թէպէտ ի տեսութեանց մերոց անջատեցան, այլ անտրոհ աղօթիւքն առ մեզ են, որում փառք եւ գոհութիւն անզրաւ յաւիտենիւ»։ Զ. Պատմութիւն երկոտասան առաքեյոցն. 6. Թղ. 188բ. «Պատմութիւն երկոտասան առաքելոցն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ. Սուրբ առաքելոցն երկոտասանից անուանքն են եւ կոչումն յայտնի են ի սուրբ աւետարանի անդ, որոց առաջինն Սիմաւն Պետրոս, որ ասի վէմ, եւ եդաւ ի Քրիստոսէ ի հիմունս եկեղեցւոյ» (ա-ժբ)։ 7. Թղ. 190ա. «Պատմութիւն ՀԲ առաքելոցն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ. Սուրբ առաքելոցն անուանքն յայտնի են ի սուրբ աւետարանէն, իսկ զՀԲ աշակերտաց անուանքն յայլ գրոց պատմութեանց գտաք եւ եդաք ի մի, որոց է առաջին եւ մեծ եւ գլուխ սուրբն Յակոբոս Տեառնեղբայր»։ - Վերջ թղ. 192բ. «Այս է պատմութիւն սուրբ առաքելոցն ՀԲ աշակերտացն Քրիստոսի եւ սուրբ կանանցն իւղաբերից, այն որ կատարեցաւ ասէ զվկայութեամբ նահատակութիւնն ցուցանէ զսրբոցն, եւ այն որ մեռաւ ասէ զխաղաղութեամբ մահն նշանակէ զսիրողացն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ աւրհնելոյն յաւիտեանս. ամէն»։ է. Փաւստոս Բիւզանդ, Պատմութիւն. 8. Թղ. 194ա. «Բուզանդարան պատմութիւնք խոստաբանութիւն նախագիտելի. այս ինչ ի դպրութիւնս երրորդ պատմութեանցս...»։ Թղ. 229ա. «Չորրորդ դպրութիւնք կանոնք ժամանակայգիրք մատենից տան որղւոց Թորգոմայ աշխարհին հայոց...»։ Թղ. 288բ. «Դպրութիւն հինգերրորդ Բու(զ)նանդեա(յ), հինգերրորդ խոստաբանութիւն զոր ասելոցս եմ...»։ Թղ. 325ա. (Վեցերորդ դպրութիւն) Բիւզանդեա(յ) խոստաբանութիւն պատմութեանց կանոնք ժամանակագիրք մատենից...»։ Լրիւ պատկերը տես «Պատմագիրք Հայոց. ԺԹ.»։ Ը. Թովմա Մեծոփեցի, Պատմութիւն. 9. Թղ. 332ա. «Պատմութիւն համառաւտաբար վասն յառնելոյն թագաւորացն պրդծոյն եւ չար գազանին Թամուրա(յ), զոր աւերեալ մինչեւ ի ծովն ովկիանոս, արարեա, Թումա վարդապետին. Պարտ է գիտել ուսումնասիրաց եւ բանասիրաց անձանց զի ժամանակն բաժանի յանցեալն, ի ներկայն եւ յապառնի»։ - Վերջ թղ. 365բ. «Եւ ի ձեռն սոցին բարեխօսութեամբ եւ մաղթանաց, Տէր Յիսուս, թողութիւն մեղաց արա մեզ եւ ծնողաց մերոց եւ հարազատաց եւ ամենայն հայկազեան կարգաւորաց եւ աշխարհակեցաց. ամէն»։ Թ. Վասն միաբանութեան հայոց. 10. Թղ. 363բ. «Վասն միաբանութեան հայոց եւ կաթողիկոս ձեռնադրութեան. Ի ՊՂ թուականիս մեր, ազդեցութեամբ հոգւոյն սրբոյ, հրաշագործութեամբ բարերարին Աստուծոյ, միաբանութեամբ ամենայն հայոց, եդին կաթողիկոս ի սուրբ Էջմիածինն սքանչելի այրն Աստուծոյ զՏէր Կիրակոսն (Վիրապեցի), պատրիարգ եւ հայրապետ ամենայն հայոց. եւ այս են ժողովեալ վարդապետք եւ եպիսկոպոսք...։ Եւ թէ վասն զինչ պատճառի եդեալ եղեւ կաթողիկոս ի Վաղարշապատ քաղաքի, ի սուրբ Էջմիածինն, որ Վարդգէս եւ Նոր քաղաք կոչի. Առաջին պատճառ զի (ա-ժբ)»։ - Վերջ թղ. 365ա. «Մինն ասէ կամար աղեղան նման ելեալ յարեւելից եւ ի հիւսիս յարեւմուտս եւ ի հիւսիսոյ ի հարաւ»։ ժ. Ներսէսի Շնորհալի, Թուղթ ընդհանրական. 11. Թղ. 375բ. «Թուղթ ընդհանրական Ներսէսի Կաթուղիկոսի Հայոց, առ համօրէն հայասեռ ազինս, որոց տեսչութիւն հաւատացաւ նմա ի տեառնէ. Ներսէս ծառայ Քըրիստոսի եւ ողորմութեամբն նորին կաթողիկոս հայոց...»։ Թղ. 384բ. «Առ կրաւնաւորս որ ի վանօրայս»։ Թղ. 395բ. «(Առ) առաջնորդս սրբոց ուխտից վանականաց»։ Թղ. 398բ. «(Առ) առաջնորդս եկեղեցուն, որ են յաշխարհի, որ կոչին եպիսկոպոսունք»։ Թղ. 405բ. «Առ դասս քահանայից»։ Թղ. 418ա. «Առ իշխանս որ ըստ աշխարԹղ. 424բ. «Առ քաղաքականսդ»։ Թղ. 426ա. «Առ հասարակ ամենայն հաւատացելոց»։ Թղ. 426բ. «(Առ) կանանց ազգի»։ 12. Առաջին պահպանակին եւ յաջորդ թուղթին վրայ, որոնք չեն թուարկուած, կայ ժողովրդական բժշկարանի հատուած մր. «Քուռիաթն, որ է պռասն տաք է եւ լաւ եւ սերմն, եւ սերմն նորա խառնի յանուանի դեղրանք, որ է ի մեծ թիւրաքն եւ կանչ ուտելն աղէկ է եւ գառին մսով եփեն...»։