8911539ՌԽԹ - 1600, իսկ թղ. 155-178 գրուած ըլլալու է Ժէ դարու կէսին։
բոլորգիր։
Ա-ԺԳx12 (Ա՝ 11 թղ.). ապա Ա-Բx12։
թուղթ տոկուն։
դրոշմազարդ շագանակագոյն կաշի, միջուկը տախտակ, դռնակով, աստառը տպածոտ լաթ, իսկ դռնակին՝ կարմիր թաւիշ։ Ունի զոյգ փականքները, զոյգ աստղազարդ գամերով։
բաւա րար. կռնակի կողմը չորութենէ կաշին թեթեւ մը վնասուած է, իսկ թղ. 155-178 աւելի ուշ շրջանի աւելցուած է Ձեռագրիս վրայ։
Գրիգոր բաբունապետ, որ ըլլալու է Կեսարացի Պատրիարգը։
չունի։
կարմիր։
եւ
թղ. 1ա, կարմիր գրիչով, նուրբ եւ ճաշակաւոր։
թղ. 153ա-155բ։
Բնագրին գրչութեամբ. 1. Թղ. 152ա. «Մանաւանդ ըզտառապեալ յոգիս եւ զմեղսամած Յովհաննէս բանասէրըս, հայցեմ ի յառատաձիր պարգեւողէդ, պահել անսայթաք ի յորսողին խաբմանցն, մանաւանդ զԳրիգոր քաջ րաբունապետն, որ ետուր գրել զաղմունք չար եւ զաղանտ Թամուրին, ի թվին ՌԽԹ (1600), ի Դեկտեմբերի Ե (5)»։ Բնագրէն տարբեր գրչութեամբ. 2. Թղ. 174ա. «(Փ)առք...։ Եւ արդ ես անպտուղս ի բարեաց, մեղաւորս յարդարոց, անկատարս ի կատարելոց, տգէտս ի գիտնականաց, յետինս ի կարգաւորաց, անբանս իբրեւ զբանականս, եղկելիս եւ ողորմելիս, խեղճս եւ ափսոսելիս, մտօք յիմարեալս եւ հոգւով ցնորեալս, պարտականս բիւրոց քանքարաց եւ յետինս ի սպասաւորաց եկեղեցւոյ, սոսկ անուամբ Յակոբ երէց կոչեցելւոյ, ծոյլս ի բարիս եւ օտարս յամենայն տեսակ առաքինութեան, յոգնական եւ անթվելի բազմապատկեալ բիւրաւոր բարեաց, միաժողով բագձաձօղ եւ պարունական, գրեանքս զայն աստուածատունկ եւ գերադրական, երանաւէտ եւ երկնաւոր շնորհի ընդունակ եւ ունակական։ Ըստացեալ բազում ըղձիւ եւ փափաքանօք յետ վախճանի ի գրեանց սուրբ հօրս, այսինքն հօրեղբօրս, գրեանց վաճառելոյն պատճառն այս է. որ վախճանեցաւ րաբունապետս մեր ի սեպհական վիճակն իւր ի Ստամպօլ, ՌՁԵ (1636) թվականին. եւ եւս ունին սովորութիւն այլազգիք՝ որ ոչ թողուն թաղել ըզմեռեալս ի շինամէջս քաղաքին, այլ յանշէն տեղի եւ հեռի ի քաղաքէ, զոր Շահին չէլէպին արքունական հրամանաւ թաղեաց ի Ղալաթիայ, ի սուրբ Լուսաւորիչ եկեղեցին։ Եւ վասն թաղելոյ զնշխարսն ի Ղալաթիայ եւ այլ ինչ խարճ զոր արարեալ էր եւ էառ ի մէնջ։ գռխէ (4.047) ղուրուշ, եւ միանգամայն եղեւ ամենայն խարճ դռ եւ էճ (4.700) ղուրուշ։ Եւ այս եղեւ պատճառ վաճառելոյ գրեանց եւ այգւոյն, զոր բազում վիշտս եւ չարչարանս կրեցաք ի բազմաց վասն վախճանի սրբոյս, այլ նեղութեան մեր եւ բազում վշտի պատճառ լինողք ոչ յերկարեմք, այլ թողումք անաչառ եւ սոսկալի դատաստանին Քրիստոսի, զոր ի մանկութեան վաստակոց եւ ի հալալ արդեանց իմոց ի վայելումն անարժան անձին իմոյ, քանզի ոչ ունի ժառանգ մարմնաւոր մխիթարութեան, աղցաւոր եւ ունայն կենցաղոյս վասն ամլութեանն։ Այլ ընթեռնլով զսուրբ գրեանս մխիթարութեան հանդարտէր այրեցեալ լեարդս իմ եւ տոչորեալ սրտիկս իմ հանգոյն Աննայի, փղցնոյր սրտիկս արտասուաթոր աչօք, հայիմ ի թըռչունս երկնից, գիտեմ անթիւ երամ է, դառնամ եւ յիս հայիմ, կեանքս իմ հարամ է, Ապա ըստ իմաստնոյն որ ասէ, երանի որ ունիցի զաւակ ի Սիռն եւ ընտանեակք նորա յԵրուսաղէմ. զի թէպէտեւ ի մարմնաւորէն զրկեալ եմք, այլ աղօթիւք հարց եւ եղբարց հայցեմք ի Քրիստոսէ որ ի հոգեւորէն ոչ զրկէ. ըստ այսմ յուսոյ եւ երանաւէտ ձայնին ետու զսուրբ գրեանքս այսոքիկ (10 տող դատարկ) ի դուռն սրբոյն Սարգսի զօրավարին եւ որդւոյ նորա Մարտիրոսին, ի Կես(ա)րիա քաղաքի, ոչ թէ ի փարթամութենէ եւ ընչաւէտութենէ, այլ ի չքաւորութենէ, ի փառս Քրիստոսի եւ յուսոյ արքայութեան նորա, ի թվիս Հայոց ՌՃ եւ Դ (1655) ամին, ի ժամանակս խարազնազգեստ հայրապետին Տեառն Տէր Փիլիպպոսի, վերադիտողի սուրբ Աթոռոյն էջմիածնայ, եւ ի դիտապետութեան նահանգի տանն Կիլիկիոյ Տեառն Տէր Ներսէսի Սեբաստացւոյ, եւ առաջնորդութեան մայրաքաղաքիս Կեսարիոյ, որ է Մաժաք հին, Տէր Թորոս վարդապետին, որ յետոյ կաթողիկոս եղեւ ի Սիս։ Այլ ըստ տէրունական բանին որ ասէ, ուր գէշն իցէ անդր ժողովեսցին արծուիք, արծուիքն են հոգեւոր աստուածաբան րաբունապետքն մեր, զի ի գալ նոցա յայսմ քաղաք, որոճելով եւ խրատելով փրկութիւն լիցի ամենայն հաւատացելոց։ Այլ եւ յիշատակ փոխեցելոյն առ Քրրիստոս ՌՁԵ (1636) թվին հոգեւոր հօրն իմոյ տիեզերալոյս րաբունապետին ըստ հոգւոյ եւ ըստ մարմնոյ հօրեղբօրն իմոյ Տէր Գրիգոր աստուածաբան վարդապետին, որ էր աշակերտ տիեզերալոյս եւ խարազնազգեաց ճըգնաւորին Տէր Սրապիռոն աստուածաբան րաբունապետին Ուրհայեցւոյ եւ անյաղթ փիլիսոփային, առեալ գաւազան ի նմանէ ի Տիգրանաշէն մայրաքաղաքն Ամիթ, ՌԽԴ (1595) թուին։ Սա գնաց ի Բիւզանդեայ վասն իմոյ պարտուցն, ի ժամանակս Տէր Ազարիա կաթողիկոսին, զոր տեսեալ զիմաստութիւն եւ զխոշոր վարուց ճգնութեան սորա, եւ հաւանեալ միաբան ամենեցուն, գրեցին առ կաթողիկոսն սուրբ Էջմիածնի ի ձեռնադրել իւրեանց առաջնորդ, եւ եկեալ մինչեւ ի թուղթ երթալ յԱթոռն սուրբ, եւ վասն յոլովութեան Ջալալուն՝ ոչ կարաց գնալ ի սուրբ էջմիածին, եւ անտի դարձաւ ի Սիս, առ հռչակեալ կաթողիկոսն Տէր Ովաննէս, ի թվին (տեղը պարապ), եւ ձեռնադրեալ ի նմանէ եպիսկոպոս եւ առաջնորդ Իստամպօլու եւ գնացեալ անդ արար բազում ուղղութիւնս եւ նըստեալ ժամանակս ինչ։ «Եւ ի ՌԾԹ (1610) թվին նաւեալ ի Բիւզանդիոյ յԵգիպտոս ելեալ ի լեառն Սինա, ընդ իւր ունելով զՍովսէս վարդապետն, տուեալ նմա գաւազան ի Ստամպօլ, որ յետոյ կաթողիկոս եղեւ ի սուրբ էջմիածին. եւ կատարեալ զուխտս իւրեանց յաստուածախօս լեռնէն դարձան անտի Ամիթ։ «Եւ արարեալ ժողով բազում եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց եւ դօլվաթաւորաց եւ վաճառականաց, նաեւ Ենկի խոճայն Ամթա(յ), վասն պարտուցն Երուսաղեմի։ Գրեցին առ առաջնորդսն եւ առ դօլվաթաւորսն Վանա(յ) գալ առ նոսա։ Եւ գումարեալ բազում առաջնորդաց եւ դօլվաթաւորաց ի միասին գնացին Երուսաղէմ ՌԾԹ (1610) թուին։ Եւ էր պարտ սուրբ Երուսաղմայ կռ (60.000) ղուրուշ, որ առաջնորդ էր Արդար Դաւիթըն, եւ սատարութեամբ հզօրին Աստուծոյ վճարեալ զպարտքն եւ ազատեալ զայգեստան եւ եդեալ զԳիրգոր Պարոնտէրն առաջնորդ սուրբ Երուսաղեմայ, ի սմին ամի, որոց վարձատրութիւնք ի Քրիստոսէ լիցի ի ժամ դատաստանին. ամէն։ «Դարձեալ ՌԿ (1611) թուին, կրկին տարան ի Բիւզանդիայ արքունական հրամանաւ եւ նստեալ յոլով ժամանակս եւ ձանձրացեալ ի նոցանէ հրաժարեալ եկն ի Կեսարիայ։ Դարձեալ տարան կրկին անգամ ի Կոստանդնուպօլիս ՌՁԲ (1633) թվին, բազում քահանայիւք եւ արքունի հրամանաւ, որ ամենեւին յար եւ նման էր առաջին դիտապետացն մերոց, խստակրօն վարուքն եւ աստուածաբան վարդապետութեամբն փիլիսոփայից աշխարհի որպէս զարեգակն, ոչ փոխելով զխոշոր վարս եւ զճգնաւորական առաքինութիւնն, զոր ստացեալ էր ի կրօնաւորութեան իւրում, ոչ կերեալ միս եւ ոչ ըմպեալ գինի ի ժամ ձեռնադրութեանս, այլ միով ժամու շատացեալ զաւուրս իւր, բայց ի շաբաթու եւ ի կիւրակէի, մանաւանդ խորգովն մազեղինաւն կեայր զամենայն կեանս իւր, եւ էր վկայեալ ամենեցունց, եւ յոյժ հմուտ աստուածայնոց հին եւ նոր կտակարանաց. նաեւ տեղեակ արտաքնոցն հանճարոյ, եւ եւս ուստուրլապին եւ երկրաչափականին լի եւ անթերի։ «Այլ եւ ջատագով ճշմարտութեան օրինաց եւ կարգաց սուրբ հարցն, զանձն իւր օրինակ տալով ամենեցուն։ Այլ եւ զբարի նախանձն զոր ունէր առ Աստուած եւ առ մարդիկք, որ անդադար խրատ տայ օրինացն ուսուցանէր զամենեսեան։ Նաեւ զտիւ եւ ըզգիշեր յաստուածաշունչ գրոց ընթեռնլոց ոչ պարապէր, մինչեւ ի ժամ ծերութեանն յուսուցանելոյ եւ խրատելոյ ոչ դադարէր, եւ զաչնոցիկն ոչ առնոյր յետ՝ վասն աշխատասէր եւ ժրաջան կամացն եւ ընթեռնլոյն. եւ զգիշերն առանձնական աղօթիւքն զանձն յանկողինն ոչ տայր, տքնութեամբ եւ սաղմոսերգութեամբ վճարեալ զառօրեայ կեանս իւր ի փառս ամենասուրբ Երրորդութեանն եւ միաստուածութեանն։ Եւ թաղեցաւ ի քաղաքն Ղալաթիոյ, մերձ ի թագաւորանիստ քաղաքն Ստամպօլ, ի դրան եկեղեցւոյն սրբոյն Գրիգորի մեր Լուսաւորչին, ՌՁԵ (1636) թուին։ Եւ առնէ Աստուած ի տապանէ սրբոյս բազում սքանչելիս ի հիւանդս եւ յախտաժէտս եւ ի լուսնոտս եւ յամենայն ախտացեալս, ի փառս տէրութեան իւրոյ եւ ի պատիւ սրբոց իւրոց. «Այլ եւ ժողովեաց եւ շարադրեաց բ. գիրք. զմէկն թվականք եւ պատմութիւնք յԱդամայ մինչեւ ի մեր ՌՁԵ (1636) թուին, աշխատեալ մինչ ի վախճանն իւր. եւ երկրորդ թարքմանեաց գիրք մի արապի լեզուէ ի մեր բարբառս. այլ եւ գունդ մի ի մեր գիր եւ լեզու յերկնից հանգոյն աստեղազարդ շարիւ զարդարեալ։ Այլ եւ ասաց մխիթարական բանս վասն մահուան վարդապետին իւրոյ Տէր Սրապիոն քաջ հռետորին, համեղ եւ զանազան բանիւք։ Նաեւ ասաց երկու Գանձ եւ երկու Տաղ, շարադրեալ ի վերայ այբուբենից, զարմանալի եւ խրթին բառիւք, շարադասեալ ողբերգական բանիւք եւ առաքեաց ի Յամիթ։ Եւ հետեւակ այս ցրիւ բանիւք եւ ներչափական տաղիւ, ոգեալ զնախադաս գիծըն հանդերձ վերջադասիւ փաղառութեանց, ըստ ալփափետաց տառից արուեստաւորեալ։ Այլ եւ ներբողեալ աղօթք հոգեխառն մաղթողականք ի սուրբ պատարագին, ի դէմս ամենասուրբ Երրորդութեանն եւ միոյ աստուածութեանն։ Այլ եւ շինեաց կամուրջ մի բազում ծախիւք, ի սահմանս Գերմանիկոյ եւ Կեսարիոյ, մերձ ի Տօմարզայ, ՌՀ (1621) թվին սկսեալ եւ ՌՁԱ (1632) թվին աւարտեալ, որոյ յիշատակն աւրհնութեամբ եղիցի. ամէն։ «Այլ ես անարժան Յակոբ երէցս, եղբօրորդի տիեզերալոյս վարդապետին Գրիգորի, տգէտս եւ անիմաստս, զորպիսի գովութիւնս դրուատեցից րաբունւոյս մեծի, որ գեր ի վերոյ է քան զմիտք մարդկան. մի գայթակղեսցիս յասելս, ո՛վ սիրելի, եթէ կամիս եւ ոչ ձանձրանաս, գի՛տ եւ ընթերցիր զողբերգական գիր եւ զասացեալ Գանձերս եւ զներչափական Տաղերս, եւ զմեղաւորս յիշեա ի Տէր, աղաչեմ։ «Այլ եւ յիշատակ լիցի նախնեաց իմոց, մեծ պապուն իմոյ Եաղուպին եւ մամուն իմ Վարդխաթունին, եւ հօրն իմոյ Բաղտասարին եւ մօրն իմոյ Մթխալին, հօրեղբօրն իմոյ Խըտըրպալուն եւ հօրաքեռն իմոյ Թուխտարին եւ հարազար եղբարց իմոց ի մանկութեան եւ յերիտասարդութեան առ Քրիստոս փոխեցելոց, Եաղուպին, Կարապետին, Ոհաննիսին, Յովսէփին եւ Ոհանին։ Նաեւ գեղեցկատիպ եւ քաղցրաձայն դպիր Աբրահամին, բանի խընդրողի, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց, կենդանեաց եւ առ Քրիստոս փոխեցելոց. ամէն։ «Կրկին եւ երեքկին աղաչեմ յիշել ի Տէր զՅակոբ երէցս, եւ զկենակիցն իմ զկոչեցեալն Խաթուն, եւ զմայր մօր իմոյ զՄարթայն եւ զքեռին իմ զՊալին եւ զյորդեգրութեամբ սնուցեալ զորդին իմ վարժեալ բազում աշխատութեամբ զՏէր Սիմէօն քահանայն, որ առ Աստուած փոխեցաւ, աղաչեմ յիշել ի տէր։ Նաեւ զՏէր Անտոնն եւ զհօրեղբօրորդին իմ զմահդեսի Յարութիւնն եւ զմահդեսի Ուղուրլուն եւ զՂայսար չէլէպին, որ ի ժամ ձեռնադրութեանն բազում երկօք աշխատութիւն կրեցին վասն մեր. հատուսցէ նոցա տէր վարձս ըստ վաստակոց իւրեանց։ Եւս առաւել ամենայն հաւատացեալ քրիստոնէից ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած յաւուրն ահեղին եւ ինձ մեղսաթաւալ գծողի Վասլի. ամէն։ Իսկ որ շարժողն է ամենայնի, հոգին սուրբ Աստուած ճշմարիտ, որ շարժեաց զշարժումն ի բարբոքեաց ի սիրտ եւ յոգի, շարժեսցէ զձեզ, ով ընթերցողք, հարք եւ եղբարք իմ, աղաչեմ զձեզ սիրովն Քրիստոսի, որք հանդիպիք սմա կարդալով կամ օրինակելով, յիշեցէք առ Տէր սրտի մտօք եւ միով Հայր մեղայիւ ներումն խնդրեցէք վերոյգրելոցս, եւ Աստուած ողորմի ասացէք, եւ Աստուած որ առատ է ի տուրս բարեաց՝ ձեզ յիշողացդ եւ մեզ յիշելոցս առհասարակ ողորմեսցի ի Քըրիստոս Աստուած յաւուրն ահեղին եւ ի ժամ դատաստանին. ամէն. ամէն»։ Յիշատակարանիս մասին տե՛ս ԱԼՊՕՅԱՃԵԱՆ Ա., «Գրիգոր Կեսարացի Պատրիարք եւ իր ժամանակը», Երուսաղէմ, 1936, էջ 28։ 3. Թղ. 178բ. «Թվին ՌՃԸ (1659) եկին նուիրակ Կոստանդնուպօլսի Յոհան եպիսկոպոսն ի Կեսարիայ քաղաք»։
1872ին Պոլիսէն Սերովբէ Ալիշան գնած է Միաբանութեանս ծախսով եւ ղրկած Վենետիկ։ Բովանդակութիւն. Ա. Թոմա Մեծոփեցի, Պատմութիւն, Բ. Աղօթք առ Յովհաննէս Աւետարանիչ. Ա. Թոմա Մեծոփեցի, Պատմութիւն. 1. Թղ. 1ա. «(Պ)ատմութիւն համառաւտաբար վասն յարեւելեան թագաւորացն պըղծոյն եւ չար գազանին Թամուրայ եւ այլոցն, զոր արարեալ քաջ վարժապետին Թումայ վարդապետի. Պարտ է գիտել յուսումնասիրաց եւ բանասիրաց անձանց զի ժամանակն բաժանի յանցեալն, ի ներկայն եւ յապառնին»։ - Վերջ թղ. 139բ. «Աստ առնել նոցա թողութիւն մեղաց ըստ մեծի ողորմութեան իւրում, ասասցեն երկինք եւ երկիր եղիցի եղիցի եւ Քրիստոսի փառք»։ 2. Թղ. 139բ. «Պատմութիւն մեծի րաբունապետին Թումայի, զոր արար Կիրակոս բանասէր. Ի թվականութեանս հայոց մեծաց ՊՂերրորդի Էերորդի վաղճան մեծ վարժապետին երիցս երանելոյն...»։ - Վերջ թղ. 152ա. «Զի փրկեսցէ զմեզ յանօրինաց եւ ի մեղաց եւ ի դիւաց եւ ազատէ զմեզ ի դժոխոց, բարեխաւսութեամբ ամենայն սրբոց. ամէն»։ Բ. Աղօթք առ Յովհաննէս Աւետարանիչ. 3. Թղ. 156ա. «(Բ)այց թերեւս ասիցէ ոք ի սիրելեացդ եղբարց թէ շլացեալ աչաց տկարին յահեղ ճառագայթից արեգական ընդ լուսաւոր պարս աստեղաց զուարճանա(յ), ի յարեգակնէն ի բաց փախուցեալ. արդ թէպէտ այս այսպէս է (...)։ (Ե)ւ արդ ուստի սկըսցուք եւ կամ յորոց ներբողեսցուք զքեզ, ով գլուխ գերապանծ եւ գահոյարան զգօնութեան անուանակիր եւ շնորհընկալ որդոյն Ջեբեդեայ, բարձրաբարբառ քարոզ Որոտման, եւ որդւոյն Աստուծոյ ճշմարիտ աստուածաբան, քանզի կամիմ յիշատակել զաշխարհս մեծ մեծի աշխարհագործին կառուցեալ ի վերայ փոքոյս, տեսանել ինձ զդրախտդ եդեմատունկ»։ - Վերջ թղ. 172բ. «Եւ իբր հայելի պայծառ ներընդունակ սկզբնատիպ պատկերին կարողացուսցէ եւ յառաջին լուսափայլութիւնն հաստատեսցէ դըրախտին վայելչութեան եւ երկնից ժառանգորդս կացուսցէ զամենեսեան»։ Թղ. 156-178 նորագոյն գրչութեամբ է քան հին բնագրինը։