8831402ՋԶԿԳ - 1514։
բոլորգիր։
Ա-ԺԱx12 (Ա՝ 14 թղ., ԺԱ՝ 10 Թղ.), Ա-Եx12 (Ե՝ 4 թղ.), Բ-Եx12 (Բ՝ 14 թղ., Գ՝ 6 թղ., Ե՝ 15 թղ.)։
թուղթ։
դրոշմազարդ շագանակագոյն կաշի, միջուկը տախտակ, դրոշմազարդ դռնակով, աստառը՝ սրճագոյն տպածոյ ծաղկեայ լաթ. կորած են երեք փականքները։
բաւարար։
եւ այլ ծանօթութիւններ կը պակսին։
չունի։
կարմիր։ - ՍԿԶԲնԱՏՈՂՔ երկու տեսակ կարմիր։
թղ. 199-203ի վրայ միայն, կարմիր եւ կապոյտ, յոյժ նաշակաւոր եւ թռչնագիր։
եւ այլ զարդեր կը պակսին։
թղ. 128ա-132բ, 183բ-134բ, 204բ։
բնագրին գրչութեամբ. Թղ. 182բ. «Զգծող սորին մեղօք լցեալս Յունանս յիշեցէք։ Թվին Հայոց ՋԿԳ (1514) Սուլտան Սլիմ խոնտքարն ելաւ ի Ստամբօլայ ԵՃՌ մարդով, որ է Ծ բիւր եւ գնաց ի Թարվէզ ի վերայ Շահ Իսմայիլին, որ էր որդի շէխի միոյ, եւ զօրացաւ յոյժ եւ տիրեաց բազում ազգաց եւ գաւառաց, ի հիւսիսոյ յարեւելից կողմանէ մինչեւ ի Սմրղանդ, ի յարեւելից հարաւոյ կողմանէ մինչեւ Հարմուզ. ի հարաւոյ յարեւմտից կողմանէ մինչեւ ի Շամշահիր, ի հարեւմտից հարաւոյ կողմանէ մինչեւ ի Սեբաստիայ։ Այս ամենայն երկիրս տիրեաց Շահ Իսմայիլն եւ անթիւ զօրօք ելաւ դէմ Սուլտան Սլիմին ի պատերազմ, եւ կռվեցան սաստիկ յոյժ, եւ անկանի յերկու կողմանէ ՃՌ, որ է ժ բիւր, եւ ոչ ոք յաղթահարեցաւ։ Եւ դարձաւ Սուլտամ Սլիմն ի տեղի իւր, եւ ի գալ տարին էառ զբերդն Կամախայ եւ ըզբազումս կոտորեաց ի քրիստոնէից եւ անհաւատից։ Բայց Շահ Իսմայիլն եղեւ հակառակ Մահմէտի եւ կրօնից նորա, եւ էր ընդունող քրիստոնէիցս եւ աւրինաց մերոց ի փառս Քրիստոսի. ամէն»։
Ձեռագիրս անցեալին պատկանած է Ջուղայեցի Պր. Յարութիւն Սահակեանի, որ Մատենադարանիս նուիրած է՝ Հ. Միքայէլ Վրդ. Չամչեանի ձեռքով. ստացած ենք՝ 6 Յուլիս 1793ին։ Բովանդակութիւն. Ա. Թոմա Արծրունի, Բ. Վարդան Վրդ. Արեւելցի, Գ. Ստեփանոս Օրբէլեան. Ա. Թոմա Արծրունի, Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց. Ձեռագիրս հաւատարիմ կերպով կը հետեւի 1852ին Պոլիս տպագրուած օրինակին. չունի վերջին յաւելուածը՝ էջ 362-367։ 1. Թղ. 5ա. «(Յառաջաբան հեղինակին). Եւ ըստ նմանակերպութեան պատկերի իւրոյ, յանձընիշխան կամայական կամաւորութեան ձգեալ պատիւ զնա»։ - Վերջ 6բ. «Յայսմ պատմութեան արտայայտեցից քեզ քաջդ բանասիրաց զնոցայն որ վասն Քրիստոսի պատերազմեալ զբարիոք պատերազմն եւ յաղթանակ կանգնեցին ի վերայ երկրի մինչեւ յերկինս»։ Յետագայ ձեռք մը իբր վերնագիր աւելցուցած է. (թղ. 5ա). «Պատմագիր վասն Արծրունեաց ազգին, զոր արարեալ Թօմա վարդապետի աշակերտի»։ Իսկ իբր վերջաբան դեռ կ'աւելցնէ (թղ. 6բ). «Որոց աղաւթիւք տացէ ինձ տէր զուղղորդ եւ զճշմարտութեամբ զբանըն գրել ի մատեանս յայս, առաջնորդութեամբ հոգւոյն սրբոյ, խորհրդովըն Քրիստոսի, ի հաճոյս քեզ եւ նմանեաց քոց. ողջ լերուք ի տէր Քրիստոս. ամէն»։ 2. Թղ. 7ա. «(Անխորագիր. Ա. Դպրութիւն). Քանզի բազում աշխատութեամբ է գտանել ըզշար ազգաբանութեան տանն Արծրունեաց, վասն հեռաւոր ժամանակաց կացեալ եւ դիւանաց անյայտութեանց ի մէջ Հայաստանեացս»։ - Վերջ 35ա. «Կատարեցաւ դպրութիւն առաջին պատմութեան Հայոց ըստ ազգաբանութեան Արծրունեաց սեռի»։ 3. Թղ. 35ա. «Դպրութիւն երկրորդ պատմութեան Հայոց. (Յ)ետ բառնալոյ թագաւորութեան հայոց ի տանէն Արշակունեաց, ապա մարզպանք պարսից կալեալ տիրէին աշխարհիս»։ - Վերջ թղ. 53ա. «Որոց անուն ինքեանք Սանասայք զինքեանս անուանեն, եւ են հիւրասէրք, աւտարընկալք, պատուա4. Թղ. 53ա. «Դպրութիւն (երրորդ) որ վասն որ ինչ գործեցաւ յընդհանուր աշխարհըս հայոց եւ երկպառակութիւն իշխանացն անհաւանք եւ անհնազանդք միմեանց լինելով եւ որ ինչ ընդ սոքօք. (Ո)չինչ զանգիտեալ մեր մինչ ցայսվայր պատմել զվտանգըս եւ զնեղութիւնս եկեալ հասեալ ի վերայ մեր ի թշնամեացն ճշմարտութեան»։ - Վերջ թղ. 109բ. «Կատարեցաւ կարգ ծնընդաբանութեան երից որդւոց մեծանուն եւ քաջամարտիկ իշխանին Գրիգորի, յորում եւ գործք նորին ամենաջողակք եւ գրաւ նորուն ի դաւելոյ ոմանց Հայաստանեայց եւ պարսից եւ ողբք ի վերայ նորա»։ 5. Թղ. 109բ. «Աթոռակալութիւն Աշոտի որդւոյ նորին անդրանկանն եւ փոխումն տիկնոջն Սոփեայ երջանկի եւ բարեպաշտի. (Բ)այց զկնի մահուան երջանիկ իշխանին հաստատի յաթոռ հօր իւրոյ անդրանիկն Աշոտ, որդի ամաց իբրեւ երկոտասանից»։ Վերջ թղ. 127բ. «Որոյ յիշատակ աւրհնութեամբ եղիցի եւ աղօթք սրբոց ի վերայ նորա եկեսցէ. ամէն»։ 6. Թղ. 176բ. Յիշատակարան Թովմայի Արծրունւոյ. «Փառք եռահիւսակ... եւ եղեւ առիթ շինութեան եկեղեցեայց եւս առաւել գերահռչակ եւ սքանչելագործ սուրբ ե»։ Յիշատակարանը օրինակուած է յետագայ գրիչէ մը, որ կու տայ սա ծանօթութիւնը. «Յայլում օրինակոջ յիշատակարանս այսչափ գրեալ Բ. Վարդան Վարդապետ Բարձրբերդցի, Պատմութիւն. 7. Թղ. 133ա. «Բազմերջանիկ եւ երանաշնոր(հ) սուրբ հօրն անյաղթ հռետորի եւ լուսաւոր Վարդանայ, նորոգ թարգմանչի եւ կրկին լուսաւորչի Հայոց, բան պատմագրութեան համառօտ յԱդամա(յ) հետէ մինչեւ ի ՉԺԶ թուականն պիտանի շարադրութեան եւ գեղեցիկ. (Ն)ախ քան զամենայն խընդիրս հայեսցուք եղեալքս զԷն, եւ սկսեալքս զանսկիզբնն եւ ստորայինքս զվերնայինն»։ Վերջ թղ. 182բ. «Զոր տեսեալ Յիսուսին իւրոյ եւ Աստուծոյ ընդ Ղազարու հանէ արտաքոյ այսքան դժնդակ կրիցս յանպատումն»։ Գ. Ստեփանոս Օրբէլեան, Պատմութիւն Սիւնեաց. 8. Թղ. 185ա. «Ցանկ պատմութեան որ ինչ է ի մատենիս» (Ա-ՀԴ)։ Թղ. 186բ. «Յիշատակարան գրոցս նորին Ստեփաննոսի. (Ս)իւնեաց երկոտասան գաւառաց հարկ եկեղեցոյ ըստ սահմանին»։ Վերջ թղ. 187ա. «Եւ նախագահ եւ մետրապօլտի որդւոյ մեծափառ իշխանաց Տարսաիճին, որ եւ կոչի սա յիշատակ այնմ ատեան»։ 9. Թղ. 187ա. «(Սկիզբն ամենայն գոյացութեանց՝ Աստուած. սկիզբն) ամենայն բարեաց՝ սէր. սկիզբն ամենայն շնորհաց խոնարհութիւն։ Աստուած է սկիզբն...»։ Վերջ թղ. 244բ։ Դատարկ թողուած է խորագրին եւ բնագրի առաջին տողը, զարդագիր ընելու համար. ամբողջացուցինք այլ օրինակէ։ Ձեռագիրս համեմատելով 1859ին Փարիզ տպագրուած «Ստեփաննոս Օրբէլեան»ի հետ, կը տեսնենք որ հակառակ Ձեռագրին ցանկին մէջ նշանակուած ըլլալուն բոլոր գլուխներու խորագիրները, զանց եղած է օրինակութիւնը հետեւեալ գլուխներուն. ԺԸ, ԻԱ, ԻԳ, ԻԴ, ԽԲ-ԾԸ, Կ, ԿԳ, ԿԵ-ԿԷ, ԿԹ, ՀԱ, եւ ՀԲ, ՀԴ. ՀԳ յիշատակարանը կը սկսի կէսէն. «Արդ յարմարեալ այս հանդէսք...»։ Իսկ կիսատ օրինակուած են՝ ժԹ, Ի, ԻԲ, ԻՉ եւ ԿԴ։