7371812ՌԼ = 1581։
բոլորգիր ընտիր եւ վարժ։
54, որոնցմէ ա ունի 8 թղ., ժդ եւ իգ՝ 11 թղ., լե եւ լզ՝ 14 թղ., լէ՝ 10 թղ., մնացածները իւրաքանչիւրը 12 թղ.։
թուղթ մագաղաթանման։
խաւաքարտ կաշեպատ, արդի, ժԹ դարու գործ. (տե՛ս ստորեւ տեղեկութիւնք)։
մաքուր, կոկիկ եւ ամէն կերպով ներկայանալի։ Առաջին թերթէն ինկած են 4 թուղթ, ինչպէս նաեւ միջանկեալ մէկական թուղթ՝ ընդ մէջ թղ. 263-4ի եւ 321-2ի։ Հաւանաբար լուսանցազարդեր պոկելու նպատակով պատռած են զանազան թուղթեր՝ հանելով զարդերը, այսպէս թղ. 62, 63, 75, 147, 198, 238, 287. լէ թերթին թուղթերը ունին ետեւառաջութիւն (թղ. 431440)։ Նոր գրչութեամբ են թղ. 341-342, զետեղուած իթ եւ լ թերթերուն միջանկեալ։
Խաչատուր քահանայ։
չունի, անցեալին ունեցած է, որու երկաթագրին հետքերը անցած են վերջին թուղթին վրայ (թղ. 647բ)։
365 օրերու վկայաբանութիւններու առաջին տառը, միագոյն եւ յոյժ նաշակաւոր։
իւրաքանչիւր օրուան կանոնը սկսելուն՝ անխափան, կարմիր եւ կապոյտ գոյներով. Մարտիրոս ծաղկողը գծած է կարգ մը սուրբերու մանրանկարները՝ լուսանցազարդի ձեւով, այսպէս թղ. 8ա Աստուածածին, 11 սմ. բարձրութեամբ, 31ա Ս. Յովհաննէս Մկրտիչի գլուխը՝ ափսէի վրայ, 82ա Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ, 90բ Հոիփսիմէ, 158ա Յովհան Ոսկեբերան, 166բ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ, 182ա եօթը ձայնաւոր տառերը, 235բ Յակոբ առաքեալ, 241ա Ս. Պետրոս եւ Ս. Պօղոս, 250ա Ս. Բարսեղ կեսարացի, 280բ Ս. Յովհաննէս Մկրտիչ, 308ա Ս. Սարգիս ձիու վրայ, 339բ Թէոդորոս զօրավար, 384բ Քառասունքն Սերաստիոյ, 466բ երեշտակ մը, 484բ Ս. Գէորգ օրու գրայ, 502ա Քրիստոս յարուցեալ, 588բ Յովհաննէս Մկրտիչ 621բ Այլակերպութիւն Տեառն։ Բոլորն ալ բազմագոյն են եւ դէմքերու գեղեցիկ արտայայտութիւններով։
չկան։
թղ. 3ա եւ 264ա, բազմագոյն եւ արուեստի գլուխգործոցներ, 19x19 մեծութեամբ, գեղեցիկ է յատկապէս ոսկեգոյնը. նոյն զարդերով են նոյն խորանին մօտ լուսանցազարդը եւ գրութեան առաջին տողը։ Դժբախտաբար առաջին խորանը կպած ըլլալով դիմացի թուղթին (թղ. 2բ), զարդէն մաս մը անցած է թղ. 2բ.ի վրայ, փնացնելով խորանը։
հայկական ամիսները սկսելուն, փոքրադիր, երկու գոյնով, 5x8,5 մեծութեամբ, բոլորն ալ յաջող ու գեղեցիկ։ ԺԱ. Յայսմաւուրքին նման՝ հոս ալ նոյն գծողր իր անունը ծածկած է կիսախորանի մը մէջ, (թղ. 583ա2), երկու տողով. «ԶՄարտիրոս, զծղկղս. յշ. ի Քրիստոս»։
կարմիր մելանով են։
միայն վերջինը, թղ. 647։
1. Թղ. 643ա1. «Յիշատակարան սուրբ գրոցս. Աւրհնութիւն, գոհութիւն եւ բարեբանութիւն...։ Որով ի լինելութիւն եկին ամենայն արարածք, երկինք երկնաւորօքն, այսինքն հրեշտակաց բազմութեամբ եւ զգալի լուսաւորօքդ, եւ երկիրս երկրաւորօքս, բուսովք եւ տնկովք եւ չորքոտանեաւք, ծով լողականօք եւ օդ թռչնովք եւ այլ անհուն բարիք որ կան ի նմա։ «Յետ ամենեցուն ստեղծ զմարդն ի հողոյ եւ զկինն ի կողէն, իմանալի արար զմարդն եւ զգալի, երկնային եւ երկրային, այսինքն է հոգին եւ մարմին, ի պատկեր աստուածութեան իւրոյ։ Տնկեաց դրախտ եւ եդ անդ ըզմարդն, յանմահական ի կեանսն։ Պատուիրան ետ նոցա յամենայն ծառոց ուտել եւ ի միոյն չուտել։ Ջոր ոչ պահելով զպատուիրանն՝ կորուսին զանճառելի զփառսն, եւ փոխանակ անմահութեանն՝ զմահ ժառանգեցին, եւ ընդ աւրհնութեանն՝ զանէծս։ Եւ ընդ դրախտին փափկութեան զփշաբեր երկիրս, եւ ընդ անախտաբար աճմանն ի դրախտին, անասնեղէն ծննդեամբ բազմացան ի վերայ երկրի։ Որոց աճեալ ի բազմութիւն՝ ոչ կացին ի պատուիրան արարչին, առաջին յանցանօքն ոչ շատացան, այլ այնքան յաճախեցին ի մեղս, մինչեւ բարկանալ Աստուծոյ եւ ջրով եւ հրով եւ այլն զանազան հարուածովք խրատեալ զնոսա, եւ ոչ միայն չդարձան ի բարիս, այլ եւս առաւել խոտորեցան ի չարիս, զի փոխանակ արարչին՝ արարածոց երկիր պագին։ «Բայց այսու ամենայնիւ, ոչ անտես արար զմարդկային բնութիւնս, այլ յայտնեաց զինքն արդարոցն յիւրաքանչիւր ժամանակս։ Խօսելով ընդ Աբրահամու եւ զաւակի նորա, որոց ետ զաւրէնս, գրեալ մատամբ իւրով ի տախտակս քարեղէնս, ի ձեռն Մովսէսի նախամարգարէին։ Երեւեցոյց եւ յետ նորա դասս մարգարէից, որք եւ խրատէին յիւրաքանչիւր ժամանակն զմարդիկ, եւ մարգարէանային վասն գալստեան որդւոյն Աստուծոյ։ «Որ ի լրումն ժամանակի՝ առաքեցաւ ի Հաւրէ եւ էառ մարմին ի սրբոյ կուսէն Մարիամայ, ծնանելով ի նմանէ անախտաբար, եւ զամենայն տնօրէնութիւնսն կատարեալ. եկն ի Յորդանան մկրտել ի Յովաննէ, մարմնովն Ադամայ, զի զմեղսն Ադամայ՝ լուասցէ ջրովն Յորդանանու, վկայելով Որդւոյ, Հօր եւ Հոգւոյն սրբոյ։ Եւ ապա ինքն յայտնեաց զաստուածութիւնն իւր, ի ձեռն պէսպէս սքանչելեաց, զոր կատարեաց, որպէս պատմէ աւետարանն։ «Իսկ ազգն հրէից ապերախտ դարձան առ ի բարեգործն, մատնեալ խաչի եւ մահու, յոր ինքն կամաւ ետ զանձն եւ ոչ ի հարկէ, որպէս ասէր ինքն Տէրն. Պարտ է որդւոյ մարդոյ մատնել եւ ի խաչ ելանել, զի կատարեսցէ զմարգարէից կանխասացութիւնսն եւ զախարհի փրկութիւն։ Եւ յայտնի արար ի մեռանելն մարմնով զզօրութիւնն աստուածութեան իւրոյ։ Զի արեգակն խաւարեցաւ եւ երկիր շարժեցաւ, վէմք պատառեցան, վարագոյր տաճարին հերձաւ, գերեզմանք բացան, մեռեալք յարեան. էջ ի գերեզման որպէս մարդ, եւ յարեաւ յաւուր երրորդի ինքնիշխանութեամբ՝ որպէս զԱստուած։ Երեւեցաւ աշակերտաց իւրոց յետ յարութեանն եւ խօսեցաւ ընդ նոսա աւուրս քառասուն։ Եւ համբարձաւ յերկինս, նստաւ ընդ աջմէ Հաւր, եւ ինքն խոստացաւ, Քրիստոս, գալ նովին մարմնով, դատել զկենդանիս եւ ըզմեռեալս, ըստ իւրաքանչիւր գործոց։ «Իսկ առաքեալք Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, ըստ իւրական հրամանին, քարոզեալ աշակերտեցին զամենայն հեթանոսս, մկրտեցին զնոսա յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն սրբոյ։ Շինեցին եկեղեցիս եւ կարգեցին ի նմա եպիսկոպոսս, քահանայս եւ սարկաւագունս, եւ ինքեանք փութով ելին յաշխարհէս, սպանմամբ սրոյ եւ ազգի ազգի չարչարանօք, որպէս պատմէ կտակս այս, եւ այսու յուսով մտին յաւիտենական հանգիստըն առ Քրիստոս Աստուած մեր, որպէս ինքն հրամայեաց, թէ ուր եսն եմ՝ անդ եւ պաշտօնեայն իմ եղիցի. զի չարժէ չարչարանք մարմնոյս՝ զարփիահրաշ պսակն՝ զոր տալոց է Քրիստոս սիրելեաց իւրոց։ «Զայս լուեալ նորածին որդիք Սիովնի, ցանկանալով փափաքմամբ ասեն. Մեք զի՞նչ արասցուք տրիտուր Տեառն՝ փոխանակ այսմ երախտից անճառից. արդ անձինք մեր եղիցին պատարագ՝ փոխանակ Յիսուսի ընդ սիրոյ նորա։ Եւ դիմեցին առհասարակ յօժարութեամբ ի մահ վասն անուանն Քրիստոսի։ Հազարք հազարաց եւ բիւրք բիւրուց, հովիւք բանաւոր հօտիւք, եւ ծնօղք հոգեւոր զաւակօք, երիտասարդք եւ կուսանք, ծերք եւ տըղայք։ Եւ բազումք յանհաւատիցն, որք տեսին զսքանչելիսն ի սուրբ վկայսն՝ հաւատացին ի Քրիստոս եւ մկրտեցան, նաեւ մատաղ մանկունք։ Կէսք հրայրեացք եւ այլք գազանակուրք, ոմանք ջրահեղձք եւ այլք անթիւ՝ որով կատարեալք, որք զհուր մեղաց՝ ցօղով արեան իւրեանց շիջուցին, եւ զխաւարն անգիտութեան՝ լուսով աստուածպաշտութեան հալածեցին։ «Իսկ յետ յաղթութեանն հոգեւոր պատերազմին եւ ծաղկելոյ քրիստոնէութեանն հաւատոյս, աստուածասիրացն խումբք, այսինքըն ճգնաւորացն, որք սիրով եւ եռանդնոտ սրտիւ մերկացեալք ի հեշտութեանց աշխարհիս, անհանգիստ տքնութեամբ, քաղցիւ եւ ծարաւով, անընչութեամբ, մերկութեամբ եւ գետնախշտութեամբ, զխաչն Քրիստոսի յանձինս բառնալով, խաչակից եղեն նմին, ընդ սուրբ նահատակացն խառնեալ՝ ելին յանճառելի փառսն եւ յանպատում ուրախութիւնսն։ «Եւ յիշատակ սոցա եւ գործք որ ի սոցանէ գործեցան, է՛ ճշմարիտ խրախճանութիւն ճշմարիտ արանց, որոց կոչնատէր Քրիստոս է եւ նախահրաւէր առաքեալքն, կարգեցին սուրբ հարքն եւ առաջնորդքն մեր՝ ամենայն աւուր որիշ որիշ պատրաստեալ սեղան բարելի, զցանկալի մահս վկայիցն։ Զի մեծ համարձակութիւն ունին ի Քրիստոս ամենայն սուրբք յաւուր յիշատակի իւրեանց տօնի, զի եւ զայն իսկ խնդրէին ի ժամ կատարմանն իւրեանց. եւ թէ ոք ծուլութեամբ հակառակեսցի խափանել զյիշատակ սրբոցն որոց եւ է՝ ի սրբոցն յայնցանէ զամօթի հարցին ի գալստեանն Քրիստոսի. իսկ որք անյապաղ կատարեն զյիշատակս նոցա, նոցին պսակացն արժանաւորին ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ։ «Արդ, զայս լուեալ քաջն եւ արին, բանիբունն եւ իմաստունն, աստուածասէր եւ աղքատասէր քահանայն Տէր Խաչատուրն, եւ փափաքէր այսմ լուսազարդ կտակիս եւ վարդափթիթ եւ անուշահոտ բուրաստանիս, զոր պայծառ ջահքն եւ անաղօտ լապտերքն Եկեղեցւոյ, Տէր Գրիգորիս Վկայասէրն, եւ Տէր Ներսէս շատաշնորհն, եւ Կիրակոս անուն ոմն բանիբուն վարդապետ, հոգ տարան եւ յամենայն ազգաց ժողովեցին զպատմութիւն նահատակութեան սրբոց, զառաքելոց եւ ըզմարգարէից, զհայրապետաց եւ զվարդապետաց, զթագաւորաց եւ զզօրավարաց, զճգնաւորաց եւ զկուսանաց եւ զամենայն սրբոց։ Եւ ստուգապէս որոնեալ քննեցին թէ յորոում ժամանակի եւ յորոում ամսեան, եւ կամ ի քանի՞ ամսոյն է դիպեալ նահատակութիւն նոցին։ Նաեւ զտէրունական տօնից պատահմունսն ի քանի՞ս ամսոցն, եւ զԱստուածածնին եւ զԽաչին, եւ զեկեղեցւոյ. զամենայն ի մի տուփ հաւաքեցին եւ գրեցին, հայի եւ Հռոմայեցի ամսով։ «Իսկ ի վերջին ժամանակիս, որ էր թուական Հայոցս Պ եւ Ծ ( = 1401), վարդապետ ոմն շնորհալի, Գրիգոր անուն, ի մայրաքաղաքէն Խլաթայ, Ծերենց կոչեալ, յոյժ կորովամիտ, հանճարեղ եւ բանիբուն, եւ անհամեմատ քարտուղար, որ է գրագիր, ոչինչ նուազ գոլով սա յառաջին սուրբ վարդապետացս՝ զոր յիշեցաք յանուանէ, եւ զամենայն զոր ինչ եւ առնոյր ի գին գրելոցն աղքատաց եւ կարօտելոց բաշխէր։ Սա գըրեալ եւ ընթերցեալ բազում անգամ զառաջին կարգեալ սրբոց գիրքս, եւ զի էր կարճառօտ բանք նոցա, եւ ինքն ըստ իւրում իմաստութեանն՝ յաւել ի գիրքս յայս բազում շահաւէտ եւ օգտակար բանս, ի հարանց վարուց եւ ի պատմագրաց, եւ տէրունական տօնից եւ գըլխաւորաց սրբոց ճառս եւ գովութիւնս, է՛ որ յինքենէ, եւ է՛ ի տօնապատճառէ, ի յառաջին սուրբ վարդապետացն ասացեալ, եդ ի գիրքս եւ հարստացոյց զսա։ Այլ եւ գանձս բազում ասաց յինքենէ ի վերայ անուան իւրոյ, եւ տաղ եւ մեղեդիս, եւ եթող գրով յիշատակ իւր, ի պայծառութիւն սուրբ եկեղեցւոյ եւ ի զուարճութիւն մանկանց Սիովնի։ Եւ զկնի սահմանեալ ժամանակի իւրոյ՝ մարտիրոսական մահուամբ ել յաշխարհէս, նահատակեալ սրով յանիծեալ ազգէն ըռօշկանից, ի վանքն Ցիպնայ, ի ԸՃ եւ ի յՀԴ թուականիս Հայոց ( = 1425)։ Եւ անդ է թաղեալ սուրբ նշխարք ոսկերաց նորա, ի վանքն Ցիպնայ, որոյ յիշատակն աւրհնութեամբ եղիցի, եւ աղօթիւք սորա տէրն ամենայնի՝ ձեզ եւ մեզ ողորմեսցի. ամէն։ «Արդ, այսպիսում լուսազարդ տառերս ցանկացօղ եղեւ մեծ փափաքմամբ՝ հոգիընկալ եւ պատուական քահանայն Տէր Խաչատուրն, եւ մեք տեսաք զփափաք եւ զսէր նորա զոր ունէր առ հոգեւորսն, ի միտ առեալ ըզբանն Եսայեայ որ ասէր. Երանի որ ունիցի զաւակ ի Սիոն եւ ընդանեակ յԵրուսաղէմ։ Վասն այն յուսոյն եւ տէրունական հրամանին, սերտ սրտիւ եւ բոլոր հաւատով ետ գրել զսուրբ գիրքս, յիշատակ բարի հոգւոյ իւրոյ եւ ծնօղացն, հօրն Մելքեսէթ քահանային եւ մօրն Ասլիփաշին, եւ կողակցին իւրոյ Սառային, եւ եղբարցն Աստուածատրին եւ Պետրոսին, եւ որդւոյն Մկրտչին, եւ դստերցն Հռիփսիմին եւ Եփրոսինին եւ Շաղբէկուն. եւ քըւերն Տալիթին եւ ամենայն արեան մերձաւորաց նորա, կենդանեացն եւ հնագուցելոցն. «Արդ, որք ճաշակէք յամէնառատ սեղանոյս եւ վայելէք յաստուածային բուրաստանէս եւ հանդիպիք տեսութեան սուրբ գրոցս, կարդալով կամ աւրինակելով եւ կամ տեսանելով, յիշեսջիք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր, առաջի անարիւն զենմանն, ի ժամ սոսկալի սուրբ պատարագին, եւ լի բերանով Աստուած ողորմի ասացէք, եւ բոլոր հաւատով մեղաց թողութիւն հայցեցէք Խաչատուր բարի եւ լաւ քահանային եւ ծնօղացն իւրոց, Մելքիսէթ քահանային եւ Ասլիփաշին, եւ կենակցին իւրոյ Սառային եւ եղբարցն Պետրոսին եւ Աստուածատրին, եւ որդոյն Մկրտչին, եւ դստերցն Հռիփսիմին եւ Եփրոսինին եւ Շաղբէկուն, եւ փեսայիցն Յակոբին եւ Միրզին, եւ պատուական տանուտերացն խօջայ Թումաջանին եւ խօջայ Թումաբէկին, որ են համշիրաք եղբարք հոգեւորք Խաչատուր քահանային, եւ սոքա կամեցողք եղեն եւ յորդորող այս բարի բանին, եւ քըւերն Տալիթին եւ քեռորդոյն Կիրակոսին, եւ Պետրոսի որդւոյն Մարտիրոսին, եւ ամենայն արեան մերձաւորացն։ Եւ առաւել ի վերայ այնոցիկ որ ի վերայ Խաչատուր քահանային աշխատանք եւ երախտիք ունին, թէ՛ հոգեւոր եւ թէ մարմնաւոր. Աստուած զամենեցուն մեղքն թողու եւ յանցանքն քաւէ, եւ ի սրբոց պարն եւ յերամն խառնէ. ամէն։ «Եւ արդ յերես անգեալ աղաչեմ զձեզ կողկողագին պաղատանօք եւ սրտահառաչ ողբովք, զի լի սրտիւ եւ բոլոր հաւատով Աստուած ողորմի ասացէք Սաչատուր քահանային եւ ծնօղացն, հօրն Մելքեսէթ քահանային եւ մօրն Ասլիփաշին, եւ կողակցին Սառային, եւ եղբարցն Աստուածատրին եւ Պետրոսին, եւ դստերն Հռիփսիմին, եւ որդոյն Մկրտչին, եւ քըւերն Տալիթին, եւ քեռորդոյն Կիրակոսին եւ ամենայն արեան մերձաւորացն իւրեանց, կենդանեացն եւ հանգուցելոցն. ամէն։ «Եւս առաւել յիշեցէք ի Քրիստոս զԽաչատուր քաջ վարպետն եւ զիւր ընկերակից քահանայքն, զքաջ եւ արի փ(ի)լիսոփայն զՏէր Աստուածատուրն, եւ զսրբասնեալ քահանայքն զՏէր Մարտիրոսն եւ զՏէր Աւետիսն, զՏէր Յովանէսն եւ զՏէր Դաւիթն եւ զմիւս Տէր Յովանէսն եւ զՏէր Գրիգորն եւ զերկրորդ Տէր Կարապետն, զՏէր Հերապետն եւ զՏէր Միքայէլն, զՏէր Թումայն եւ զՏէր Ներսէսն եւ զայլ մեծամեծ տանուտեարքն, եւ զռամիկ ժողովուրդսն, զմեծ եւ զփոքր զամենեսեան առհասարակ. յիշեցէք եւ Աստուած ողորմի ասացէք, եւ Աստուած ձեզ եւ մեզ ողորմեսցի յիւր միւսանգամ գալուստն. «Եւ արդ, ես յետինս ի սարկաւագաց եւ անարժանս ի մանկունս սուրբ Եկեղեցւոյ, թափառնիկս եւ ունայնս ի գործոց բարեաց՝ Յոբ սուտանուն սարկաւագս, որ անուամբս միայն եմ եւ գործովս ոչ, այլ հեռացեալ եմ ի բարի գործոց, զչարս առնելով եւ զբարին խափանելով, տկարացեալ հոգով եւ անկարացեալ մարմնով, քանզի են բեռինք մեղաց իմոց անթուելի մարդկան, անթիւ բազմութեամբ իբրեւ եւ զաւազ ծովու, զոր յուսամք եւ հայցեմք յամէնառատ քաղցրութենէն Աստուծոյ, որ ոչ առնէ զմեզ անտես, այլ վերըստին կանգնեսցէ զձեզ եւ զմեզ բազում ողորմութեամբն իւրով. ամէն։ «Շնորհիւ Տեառն սկսայ եւ ողորմութեամբ նորին կատարեցի զսուրբ գիրքս եւ զաստուածախօս տառս ի քաղաքս որ կոչի Խիզան, ընդ հովանեաւ սուրբ եկեղեցեացս Սուրբ Յարութեանն եւ Սուրբ Աստուածածնին եւ Սուրբ Յովաննէս Մկրտչին եւ Սուրբ Սարգսի զօրավարին եւ որդոյ նորա Մարտիրոսին եւ սրբոյն Գէորգեայ։ Ի մեծ թուականիս Հայոց ի Ռ եւ Լ ( = 1581), ի հայրապետութեան Տեառըն Էջմիածնին՝ Տէր Թադէոս Ամենայն Հայոց, եւ ի կաթողիկոսութեան մերոյս Աղթամարայ սրբազան հայրապետիս Տէր Գրիգորիսի, ի բռնակալութեան տաճկաց Սուլթան Մուրատ խոնդքարին, եւ ի մերոյ պարոնութեան Մելիք Խալիլ Բէկին, ի դառն եւ ի նեղ ժամանակիս, յորում նեղիմք եւ հալածեմք ի յանօրինաց, եւս առաւել ի սղութենէ հացի, վասն ծովացեալ մեղաց մերոց, զոր Տէր Աստուած անփորձ պահեսցէ յամենայն չարեաց եւ ի դառնութենէ ժամանակիս, զմեզ եւ զձեզ զամենեսեան. ամէն։ «Արդ, աղաչեմ զամենեսեանդ, զմանկունսդ սուրբ եկեղեցւոյ, զի որք հանդիպիք տեսութեամբ սուրբ գրոցս կարդալով կամ աւրինակելով եւ կամ հարեւանցի տեսանելով, զաւելորդն բառնայք եւ զպակասութիւնն լնուք, եւ խոշորութեան եւ սխալանացս անմեղադիր լինել, զի կար մեր այս էր։ Վասն որոյ երես ի գետին դնելով աղաչեմ զամենեսեանսն, զի լի սրտիւ եւ սերտ հաւատով՝ անարժանիս Աստուած ողորմի ասացէք եւ մեղաց թողութիւն հայցեցէք ինձ եւ ծնողաց իմոց, Սարգիս քահանային եւ Խանումին, եւ իմ եղբարցն Մարտիրոս քահանային եւ Յովասափին, եւ իմ քրւերցն Հռիփսիմին եւ Եփրոսինին եւ Ոսկիհատին, եւ իմ հարսին Աղաբէկուն, եւ իմ եղբօր զաւակացն Գրիգորիսին եւ Աննային, եւ մեծ պապուն իմոյ, Կարապետ քահանային եւ կողակցին իւրոյ Քնարին, եւ հոգեւոր ծնօղացն իմոց Վարդան քահանային եւ Մանուշակին եւ ամենայն ազգականաց իմոց, կենդանեացն եւ հանգուցելոցն. ամէն։ «Դարձեալ յերես անկեալ աղաչեմ կողկողագին պաղատանօք, ով դասք լուսերամից սրբազան քահանայից եւ հաւատացեալ ժողովրդոց, յորժամ կանգնիք սոսկալի սուրբ պատարագին, յիշեսջիք ի մաքրափայլ յաղօթս ձեր՝ զիս զանարժան գծողս զՅոբ պի տակ անուամբս եւ զիմ ծնօղսն զՏէր Սարգիս վարպետն եւ զԽանումն հանգուցեալն ի Քրրիստոս, եւ զեղբարքն իմ զՏէր Մարտիրոս վարպետն եւ զՅովասափն եւ զքեռին իմ, զՂազարն եւ զամենայն մերձաւորսն իմ, յիշեցէք եւ Աստուած ողորմի ասացէք. եւ Աստուած որ առատն է ի տուրս բարեաց, ձեզ եւ մեզ ողորմեսցի յիւր միւսանգամ գալուստն. ամէն։ «Դարձեալ կրկին անգամ աղաչեմ յիշել ի Տէր զստացող սորա զԽաչատուր քահանայն, որ ետ գրել զսուրբ գիրքս եւ ծաղկով զարդարեալ, յիշատակ բարի իւրն եւ իւր ծնօղացն եւ ամենայն արեան մերձաւորացն, զոր Տէր Աստուածն ամենայնի զինքն պայծառ ջահ ի վառ պահեսցէ ի մէջ աշխարհիս. ամէն։ «Եւս առաւել յիշեցէք ի Քրիստոս զմեղաւոր սարկաւագս սուտ անուամբ Յոբս, եւ զպատուական եղբայրն իմ զՄարտիրոս վարպետն, որ աշխատեցաւ հետ անարժանիս, առ ի յուսուցանել սաղմոսից յարուեստից եւ շարականաց, զոր ամենազօրն Աստուած պարզերես պահեսցէ զինքն առաջի իւր արդար դատաստանին. ամէն։ «Այլ եւ զհոգեւոր եղբարքն իմ եւ զընկերակից քահանայքն, որք են ի դուռն Սուրբ Յարութեանս, եւ զփեսայքն իմ զՄուրատն եւ զԱւետիսն, եւ զկնքաւորն իմ զՆայիպ Սարգիսն, եւ զսանահայրքն իմ եւ զամենայն արեան մերձաւորսն իմ, յիշեցէք եւ Աստուած ողորմի ասացէք, եւ Աստուած յիշողացդ եւ յիշեցելոյցդ ողորմեսցի. Ամէն»։ 2. Թղ. 263բ. «Սակաւ ինչ բան վասն մեղաւոր գծողիս, Անարժանիս եւ անպիտանիս. Ով քահանայք եւ կարգակիցք, Ճգնաւորաց հանդիսակիցք, Սուրբ կուսանացն ջահակից, Բառաքելոցն նմանակիցք, Յորժամ զայս գիրքս տեսանէք, Կամ ընթերցեալ ըզսա լըսէք, Զմեզ ի յաղաւթս դուք յիշեցէք, Եւ զողորմին բարբառեցէք։ Իմ աչքս ի ձեզ է հանապազ, Որ եմ լըցեալ մեղաւք աննուազ Դուք ընթերցիք զայս աննիազ Զհոգիս հանէք ի սրբոց դաս։ Ես յաշխարհիս մեղաւք կացի, Եւ ծուլութեամբ զկեանքս անցուցի Զմարմնոյ կարիքըս հոգացի, Զհոգիս ի միտս ես ոչ ածի։ Ի յայս կրաւնքս որ ես մըտի, Ի տղայութենէս յանձն առի, Ջոր ուխտեցի զայն չպահեցի, Այլ զհակառակն գնացի։ Չայս հրեշտակաց կարգս որ առի, Զամէն մեղօք ծրարեցի, Ես ըզմեղաց դուռըն բացի, Եւ համարձակ ընդ այն մտի։ Չար աւրինակ բազմաց եղայ, Եւ ծուլութեամբ ընկըղմեցայ, Մարմինս հակեց եւ գլորեցայ, Եւ չարաչար վատթարացայ։ Ընդ(դ)էմ բարոյն ես հեղգացայ, Եւ ընդ խոտանսըն ժիր գըտայ, Զաւետարանն որ ընթերցայ, Զայն խըփեցի եւ մոռացայ։ Զինչ յաշխարհիս մարդիք որ կայ Ջամէնըն լաւ քան զիս տեսայ, Քան զամենայն յանցող գըտայ, Բի սրբութեանց ես հեռացայ։ Սիշտ ըզբերանս ի բաց ունիմ, Լեզուս խաւսի յար զաղտեղին, Աչօք նայիմ ցանկականին, Ուի սիրտս առնում ըցխոց վիրին։ Ի ծերութիւնս եկի հասի, Ջպակասութիւնս իմ գիտացի, Զսէր աշխարհիս ես փորձեցի, Որ է վատթար եւ յոյժ յոռի։ Փոխան սիրոյն պատարագի, Զաղտեղութիւնըն սիրեցի, Հեշտախտութեան ծառայեցի, Եւ ցանկութեամբ զիս մաշեցի։ Զմարդիկք ի յայն հրաւիրեցի, Զամենեսեան ես ուսուցի Ի յաղօթից ծուլացուցի, Իի սէր մեղացըն կապեցի։ Ես ձեզ մեղայ իմ սուրբ եղբարք, Որ Քրիստոսի էք նմանակք, Անբիծ գառին Հօր պատարագ, Եւ սուրբ Հոգւոյն էք ընդունակք։ Զձեզ իմ մեղօքըս խոցեցի, Եւ չարաչար թերացուցի, Զամենայն ոք գայթակղեցի, Բազում մեղաց դուռն բացի։ Ըզկուսութեան կարգս որ առի», (կը մնայ կիսատ)։ 3. Թղ. 183ա. «Թէ կարդացօղ ես դու ընտիր, Ար եկ կարդա՛, մի՛ երկնչիր, Ապա թէ գուլ ես անգիր, Նա ի դասի մէջըն նըստիր, Զաչերդ բաց եւ մի՛ քնիր, Զինչ որ գրած է հասկացիր, Ի չար բանից ի յետ կացիր, Բարի գործոցըն հետեւիր»։ 4. Թղ. 360բ. «Մի՛ ծուլանար ըստ վաթարին, Եւ ծանրալուր լինել բանին։ Զի մի՛ զպատիժ պատուհասին, Կրեսցես յաւուր դատաստանին»։ 5. Թղ. 361ա. «Հիւրասէր ծեր նազելի, Ջենոյր խօսուն գառն ի սեռի, Ունէր ամուլ կին մի բարի, Էր ծիծաղկոտ ւառաքինի»։ 6. Թղ. 3ա. Ծաղկող Մարտիրոսի մանր գրչութեամբ. «Ես Մարտիրոս ամենի հող, Դառըն ցաւօք յերկրի չըրջող։ Զքեզ աղաչեմ ով կարդացող, Որ ողորմոյ եմ ես հայցող. Մարմինս փտեալ դառնայ ի հող. Որ միշտ եղեալ է աստ զըրկող Ինձ թողութեան դու լեր խընդրող, Ձի Տէրն լիցի քեզ պարգեւող»։ 7. Թղ. 643ա. Յիշատակարանին ստորին լուսանցքին վրայ՝ արդի շեղագրով. «Ընդօրինակեցի զյիշատակարանս ի պէտս պայմութեան, յամի Տեառն 1881, Յունիս 17, ի Բաղէշ։ Գրիչ սորին է Ղեւոնդ Վրդ. Փիրղալէմեան Տոսպեցի, ի սուրբ ուխտէն Վարագայ։
«Գնեցաք Բիթլիսցի Պետր. Լազարեանէ, 81 փրանգաց, որ եւ ի 6 Յունվարի 1908 եհաս ի վանս. քանզի վանառողն հանեալ էր զկողսն վասն դիւրութեան առաքման, ուստի վերստին կազմել տուաք զայն»։ Մատեանս է Յայսմաւուրք, որ կը պատկանի Գրիգոր Խլաթեցիի խմբագրութեան, նման մեր տեսած նախորդ Յայսմաւուրքներուն։ Ունի նոր հայ սուրբերու վկայաբանութիւններ, որոնցմէ միայն մէկ քանին կը գտնենք նախորդ օրինակներուն մէջ։ Ստորեւ կու տանք մասերը եւ նոր վկայաբանութիւն1. Թղ. 1ա-2բ. Յանկ Յայսմաւուրքին։ Առաջին թուղթը ինկած ըլլալով՝ կը սկսի Քաղոց Ժ եւ Յունուար ԺԸ Իգնատիոս աստուածազգեացի անունով, ու կ'աւարտի Աւելեաց Ե եւ Օգոստոս Ժ.ով։ 2. Թղ. 3ա. «Նաւասարդի Ա... Յովհաննու Մկրտչի»։ 3. Թղ. 129բ1. «Սահմի ԻԳ. Նոյեմ Ա. Տաւն է ամենայն սրբոցն Աստուծոյ...։ Դրուատ գովեստի ամենայն սրբոցն տաւնի, զոր խնդրեաց սիրողն սրբոց տաւնասէր եւ քրիստոսասէր թագաւորն Հեթում ի Գրիգորէ կաթուղիկոսէ հինգ ամի իշխանութեան իւրոյ. Կաթուղիկէ եւ առաքելական եկեղեցի սուրբ...»։ - Վերջ թղ. 138բ2. «... զնոյն պանտաւնայիւն այսինքն զամենայն սրբոց տօն, ի փառս Հաւր եւ Որդոյ եւ Հոգւոյն 4. Թղ. 147ա1. «Սահմի Լ. Նոյեմբ. Ը. Տաւն է սրբոց Հրեշտակապետացն» (հմմտ Դ. Յայսմ. § 3, լ). բացի Գրիգոր Ծերենցի եւ Ներսէս Շնորհալիի ներբողներէն՝ ունի «Ի սրբոյն Գրիգորէ Նարեկացւոյն բան մաղթանաց առ Տէր Աստուած վասն սրբոց հրեշտակացն եւ հրեշտակապետացն. Ընդ Աստուածածնին մաղթանաց ահա եւ զվերնոցն անմահ»։ 5. Թղ. 256բ2. «Քաղոց ԻԶ. Յունուար Գ. (հմմտ. Դ. Յայսմ. § 5, իզ). կ'աւելցնէ թղ. 258բ2. «Պատմեմ եւ միւս այլ սքանչելիս եղեալ ի սուրբ վարդապետէն եւ յառնէն Աստուծոյ ի Տէր Յուսկայ որդւոյն. Եղեւ ի վրդովմանց ժամանակաց... ելանել սուրբ վարդապետին յերկրէն Տարբերունոյ, ի սուրբ մենաստանէն Արգելանայ եւ գնալ ի լեառն որ կոչի Խաչգլուխ...»։ 6. Թղ. 334բ2. «Մեհեկի Թ. Փետր. ԺԵ. Ոնեսիմայ»։ 353ա1. «Յայսմ աւուր յիշատակ... Աստուածատրոյ վարդապետին Մեծոփայ վանաց. ... էր ի գաւառէն Քաջբերունեաց յաստուածապահ քաղաքէն Արճիշոյ...»։ 336բ2. «Յայսմ աւուր յիշատակ ... վարդապետին Մխիթարայ. ... էր ի բուն գաւառէն Սասնոյ... բնակեցաւ մարբն իւրով եւ միով քրւերբ ի գաւառն Ապահունեաց, ի գեօղն որ կոչի Կերմանց... վախճանեցաւ ի վանսն Մեծոփայ, որ է յերկիրն Արճիշոյ, ի թըւականիս Հայոց ՉՁԶ...»։ 7. Թղ. 376բ1, «Մեհեկի ԻԸ. Մարտ Զ. Պորփիւրոսի» (Հմմտ. Դ. Յայսմ. § 7, իը)։ 377բ2. «Յայսմ աւուր վկայաբ. արհեպ.ին Տաթեւոյ Տէր Ստեփանոսին, որ էր եղբօրորդի մեծ վարդապետին Շմաւոնի... Գործեցաւ սա ի ԶԼԲ թուականիս մերում»։ 8. Թղ. 379բ1. «Մեհեկի ԻԹ. Մարտ է. Վասիլոսի» (հմմտ. Դ. Յայսմ. § 7, իթ)։ 380բ1. «Վկայաբ. նոր վկային Քրիստոսի մանկանն Յոհանիսի... Էր ի յԱրծրունեաց գաւառէն Խլաթայ... կատարեցաւ սուրբն Յոհանէս ի թվականիս մերում Պ22»։ 9. Թղ. 387ա2. «Մեհեկի Լ. Մարտ Ը. Եփրոսինեայ» (հմմտ. Դ. Յայսմ. § 7, լ)։ 383բ2. «Վկայաբ. սրբոյն Դաւթի. Սա էր յերկրէն Խարբերդու, որդի Գրիգոր քահանային... կատարեցաւ երանելի վկայն Քրիստոսի Դաւիթ ի թվականիս մերում ձ եւ ԻԳ»։ 10. Թղ. 384բ2. «Արեգ Ա. Մարտ Թ. Քառասնիցն Սեբաստիոյ»։ 386բ2. «Վկայաբան. սուրբ վկային Քրիստոսի սրբոյն Սիրունին. Սա էր ի քաղաքէն Հիզնայ, հայ ազգաւ... կատարեցաւ սուրբ մանուկն Սիրուն ի թվականիս մերում Ջ եւ ի ԻԵ»։ 11. Թղ. 391ա2. «Արեգ. Դ. Մարտ ԺԲ. Եզեկիէլի եւ Եզրի»։ 392ա2. «Վկայաբ. սուրբ վարդապետին Գրիգորի Բալուեցոյն. Յամի ԷՃ եւ ԼԹ թուականիս մերոյ, ես Դաւիթ երէց... սկիզբն արարից պատմել... գործեցաւ այս յՁԼԹ թվականին»։ 12. Թղ. 394ա2. «Արեգ Ե. Մարտ ԺԳ. Գրիգորի Հռոմայ... Կոզմայի եւ Դամիանոսի» (հմմտ. Դ. Յայսմ. § 8, ե,զ)։ 395բ2. «Յայսմ աւուր կատարեցաւ ... սուրբ եպ.ն Յոհաննէս, ի քաղաքն Բաղէշ... Էր սուրբ եպ.ն Յոհանէս ի տղայութենէ սնեալ եւ վարժեալ ի վանս սուրբ Կարապետին, ի գաւառին Տարաւնոյ... կատարեցաւ սուրբ եպ. ն Յոհաննէս Ջ եւ ի ժԲ թվին»։ 13. Թղ. 397ա1. «Արեգ Զ. Մարտ ԺԴ. Սրբոց Նախահարցն»։ 398ա1. «Վկայաբան. Ստեփանոս վարդապետին եւ Պետրոս քահանային... էին ի Հիզան քաղաքէ... կատարեցան... ի թվականիս մերում ՊՀԳ»։ 14. Թղ. 400ա1. «Արեգ է. Մարտ. ԺԵ. Դանիէլի մարգարէի»։ 401բ2. «Վկայաբ. սրբոյն Վարդանայ որ ի Բաղէշ քաղաք կատարեցաւ... Էր ի Բաղէշու երկրէն, ի գեղջէն որ Դատուան կոչի... կատարեցաւ ... ի թվականիս Հայոց ՊՀ»։ 15. Թղ. 427բ2. «Արեգ ԺԶ. Մարտ ԻԴ. աւետարանչի Մարկոսի»։ 428բ2. «Յայսմ աւուր պատմութիւն եւ յիշատակ է քաջ նահատակին Միրաքի Թաւրիզեցոյն... ազգաւ հայ... կատարեցաւ աւագն Միրաք ի թվականիս մերում Ջ եւ ԼԵ»։ 16. Թղ. 476բ2. «Ահկի Բ. Ապրիլ ԺԵ. Ագապիոսի»։ 474ա1. «Յիշատակ տեսլեան սուրբ վարդապետին Յովաննու Գառնեցւոյն, Պատմեաց մեզ ճգնազգեաց եւ հոգելի...»։ 17. Թղ. 538ա1. «Մարերի Ի. Մայիս ԻԷ. Թէոդորայ...» (հմմտ. Զ. Յայսմ. § 10. ի)։ 18. Թղ. 598ա1. «Հրոտից ԺԱ. Յուլիս ժէ. Աթանագինեայ»։ 598բ1. «Յիշատակ է սրբոյն Ներսէսի Լամբրօնացոյն. Որ էր որդի մեծ իշխանին Աւշնի...»։ 19. Թղ. 619բ1. «Հրոտից Լ. Օգոս. Ե. Տօն Տապանակին»։ 621ա1. «Յիշատակ է շնորհաց Տէր Ներսէսի Կլայեցւոյն. Շնորհազարդըն եւ հոգելին...»։ 20. Թղ. 628ա1-642բ2. «Պատմութիւն Յովասափայ եւ Բարաղամու»։