880959ՁՀԳ - 1324։
բոլորգիր։
խառնակ։
թուղթ բամպակեայ։
դրոշմանիշ շագանակագոյն կաշի, միջուկը տախտակ, դռնակը եւ զոյգ փականքները կորած. աստառը մութ սրճագոյն թաւշանման կերպաս։
բաւարար. ստորին լուսանցքները մասամբ մաշած, եւ կազմի ատեն զոյգ Ձեռագիրներ միասնաբար իրարու մէջ կարուած։
Մարտիրոս գրիչ ինքզինքը կ'անուանէ նաեւ ստացող. յաջորդաբար Աստուածատուր Ձէլէպի Տէր Մինասենց՝ 1675ին։ Թղ. 47ի վրայ կայ արաբական տառերով՝ պարսկերէն Հայր մերը, ապա կը յիշուի Ստեփանոս եպս. (պատրիահրգ) Դամասկոսի։
սկիզբն ու վերջաւորութեան մէկական, միջնադարեան լատին եկեղեցական երաժշտութեան խազեր՝ բառերով հանդերձ։
եւ այլ զարդեր չունի։
կարմիր։
թղ. 1ա-բ, 25ա-բ, 150բ, ուր գրիչի փորձեր կատարուած են։
Բնագրին գրչութեամբ. 1. Թղ. 107բ. «Այդ զտումարս պարզական, Որ ձեռնհաս է յերեւան, Շարադրեցի եւ դրի սահման, Ութսուն եւ չորս տարոյ ի լման։ Եաւթն տառիւք է գաւազան, Շարած տողեր երկոյտասան, Համբրով տփեր խիստ պիտեւան Յայգիտ դրած կայ պահարան, Ծաղկով ի լի է բազմազան, Բերէ պտուղ խրախճանական, Պայծառ գունով որ փայլ կտան, Առնուն բազում եւ շատոց տան, Յոլովն ի տեղն անհատական, Զի ես Սարգիս թափառնական, Փցուն գրիչս եւ անարժան, Փիլիսոփա(յ) սուտ ըւանկածան, Որ եւ կոչիմ որդի Տաւնկան, Լցեալ մեղաւք եմ զանազան, Եւ չար դիւին եմ դրել պայման, Բայց հաւատով եմ ապաստան, Ի մի Աստուածն երրորդական, Եւ ի յաղաւթք ձեր մաքրական, Միթէ գըթայ յիս խղճական, Ով սրբազան դասք լուսերամից, Որք հանդիպիք սմա տեսութեամբ եւ աւրինակելով, յիշեսջիք աղաւթիւք ի տէր զանարժանապատիւն զՍարգիս փիլիսոփա(յ), որ զտումարս է պարզեալ աշխատանաւք, զի նոր է եւ խանդոտ։ Ի թվ. ՏԳԳ (1334), ի փոքր թուին ՄԽ»։ 2. Թղ. 113ա. «Զմեղաւորս Մարտիրոս եւ զծնաւղս իմ, աղաչեմ յիշել ի տէր աղաւ3. Թղ. 149ա. «Որք հանդիպիք սմա տեսութեամբ եւ աւգտիք ի սմանէ, յիշեսջիք աղաւթիւք ի տէր զստացող եւ զծրագրող սորին զմեղաւորս Մարտիրոս եւ զծնաւղսն իմ եւ զեղբարսն իմ, եւ որք յիշէքդ զմեզ՝ եւ դուք լիջիք յիշեալ առաջի Աստուծոյ. ամէն։ Ի թուականիս ՉԳԴ գրեցաւ։ «Ի թուականիս Հայոց ՉՀԳ (1324), յամսեանս Ապրիլի ի Ը, ի մեծի աւուր Գալստեան Ծաղկազարդին (ե)ղեւ»։ Բնագրէն տարբեր գրչութեամբ. 4. Թղ. 25ա. «Գրեցաւ ի թվին ՋԿԹ (1520)»։ 5. Թղ. 150ա. «Զվերջի ստ(աց)ող գրոցս զԱստուածատուր Չէլէպին, որ կոչի Տէր Մինասէնց, որ ստա(ցա)ւ զսայ ի յարդար վաստակոց իւրոց, ի վայելումն անձինն իւրում, ամէն։ Թվի ՌԻԴ (1575)»։ 6. Թղ. 149ա. «Տէր Ստեփաննոսի որդին Տէր Գալուստն երետ զգիրքս Գրիգոր քահանայի, իւր տիրոջն հոգոյն որ հանապազ յիշէ եւ Աստուած ողորմի ասէ»։
կը պակսին։ Բովանդակութիւն. Ա. Սամուէլ Անեցի, Պատճէն Տումարի, Բ. Անդրէաս, Մեկնութիւն Տումարի, Գ. Անանիա Շիրակացի, Յաղագս իննեւտասներեկաց լուսնի, Դ. Յովհաննէս Սարկաւագ, Ամիս, Ե. Սամուէլ Անեցի, ժամանակագրութիւն, Զ. Մովսէս Խորենացի, Ողբ. Ա. Սամուէլ Անեցի, Պատնէն Տումարի. 1. Թղ. 2ա. «Ամսամուտ Հռոմայեցւոցն վերին աղիւսակս»։ Կու տայ Հռոմէական եւ Հայկական ամիսներով զոյգ աղիւսակներ։ 2. Թղ. 2բ. «Պատճէն տումարի Հայոց մեծաց»։ Կու տայ Հայկական ամիսներով աղիւսակը, որու ստորեւ՝ «Կրկնակ ամսոց այսպէս արա. կալ զՆաւասարդի ամիսն եւ երթ եօթն եօթն. մնայ երկու, այն կրկնակ է Հոռի ամսոյ...»։ - Վերջ թղ. 14ա. «Արդ յորժամ վերադիր առնես զանցեալ ամացն վերադիրն համարեա ամենայն ամի մետասան. այս է պատճառ բազմապատկին»։ Բ. Անդրէաս, Մեկնութիւն Տումարի. 3. Թղ. 14ա. «Մեկնութիւն Տումարի Անդրեասայ. Տումար ասի ժողով, սկիզբն աստեղաբաշխութեան եւ ի նոցանէ զատեալ զայս երկու լուսաւորացս հանգամանս ընթացից. զարեգականն վասն հասարակաւորութեանն, զի յետ այսորիկ չարչարանք տեառն եւ յարութիւն փրկչին, իսկ զլուսինն, զի ի լրման նորա կամաւոր չարչարանքն»։ - Վերջ թղ. 22ա. «Յետ այսորիկ Դիոնէսիոս Արիսպագացի արար զլրումն զատկաց աթենացւոց աշխարհ. յետ սորա Անանիա Շիրակացի արար զլրումն զատկաց Հայոց Մեծաց»։ Գ. Անանիա Շիրակացի, Յաղագս իննեւտասներեկաց լուսնի. 4. Թղ. 22ա. «Անանիայի Շիրակացոյ Համարողի՝ յաղագս իննեւտասներեկաց լուսնի. Եթէ կամիցիս զիննեւտասներեկն գիտել, ի նիսանի գլխոյ բոլորին Շ. եակ շրջագայութեան եւ զյոլովսն մետասան մետասան ի բաց առցես եւ մնացեալն լինի իննեւտասներեկ. եւ ի նուազիցն վերա(յ) արկցես իննեւտասն եւ միաբանեալ լինի իննեւտասներեկ»։ Ձեռագրիս կազմութեան ընթացքին՝ վրիպակով հոս միջանկեալ զետեղուած է թղ. 5. Թղ. 78-106. Աղիւսակ Ա-ՇԼԲ։ - Վերջ թղ. 106ա. «Կատարեցաւ Շ.եակս մեծաւ աշխատութեամբ, շրջան մի բովանդակ ՇԼԲ ամաց, եւ յորժամ յանկի դարձեալ նոյն դառնայ ուստի սկիզբն առ մինչեւ ի կատարած յաւիտենիս»։ 6. Թղ. 106բ. «Աղիւսակ աւուրց լուսնի. Զմուտ լուսնորայս եւ զլրմանցս այսպէս արասցես. վերագրով տարւան գաս եւ գտանես զծնունդ լուսնին եւ զլրումն անսղալ եւ զքանիք ամսոյն»։ 7. Թղ. 107ա. «(Աղիւսակ) զմուտ լուսնացուցիս, որ ցուցանէ զաւուրք լուսնին»։ 8. Թղ. 108ա. «(Տումար). Ծնունդ լուսնին եւ լրումն պարզեալ ամսովք հռոմայեցւոց ինն եւ տասն ամաց, ըստ չափոյ վերադրացն եւ լրման բոլոր մի անսղալ, զի յորժամ վճարի իսկոյն...»։ 9. Թղ. 113բ. «Պատնէն տումարի հռովմայեցւոցն (աղիւսակ). Թուականն այսպէս արա. կալ ՅԴ զհայ թուականն, ի վերա(յ) բեր մեծ թուական է հռոմաեցւոց զշրջանն ի բաց երթ, այսինքն ՇԼԲ, որ մնայ փոքր թուական...»։ 10. Թղ. 118բ. «Ըստ հռովմայեցւոց թուոց համառաւտ լուսին այսպէս (արա). Կալ զաւուրս Հռոմայ ամսոյն եւ զվերադիրն եւ թիւ մի ամսոցն Յունվարոյ, արա սկիզբն մինչեւ ուր ես...»։ 11. Թղ. 119ա. «Վասն հիւանդի որ ըստ աւուրց լուսնին. Եւթն առաջին աւրն լուսնին հիւանադանա(յ) թէ ընդ երեք աւրն անցանէ ապրի...»։ - Վերջ թղ. 119բ. «Որ ի ԻԵ աւրն հիւ(անդանայ) նոյնպէս թէ ընդ Ի անցանէ ապրի։ Որ ի ԻԶ աւր հիւ(անդանայ) նոյնպէս թէ ընդ Ի անցանէ՝ ապրի»։ Դ. Յովհաննէս Սարկաւագ, Ամիս. 12. Թղ. 26ա. «Ամիսք Սարկաւագին Հայոց. Նաւասարդի Լ. կրկ. չկայ, կիս. չկայ։ Հոռի Լ....» (Նաւասարդ-Աւելեացն)։ Անդ. «Թուական այսպէս արա. Կալ ըզհռովմայեցւոց թուականն ՅԴ, ի բաց երթ որ մնայ՝ թուական է Հայոց մեծաց. կալ զհայ մեծ թուական ՇԼԲ, ի բաց երթ»։ 13. Թղ. 29ա-30ա. «Եօթներեկաց խորանք է»։ 14. Թղ. 30բ. «Թուական այսպէս կալ, Զփոքր թուական հոռոմին ՃՁ ի բաց առ որ մնայ թուական եբրա(յեցւոց). դարձեալ կալ զփոքր թուական հայոյն ՃԻԴ ի վերայ ած...»։ - Վերջ թղ. 35ա. «Եւ թէ զաւրագիւտն խնդրես այսպէս արա. Կալ զհանդէպ աւուրց ամսոյն զգիր աւրագիւտին եւ զեաւթներեակ հոռոմին ի վերայ բեր, թէ զեաւթնիւն ելանէ՝ զեաւթն ի բաց երթ, որ մնայ պատկեր աւուրն է. ապա թէ զեաւթն չելանէ ի տեղին արայ եւ ստուգիւ գտանես զոր խնդրես»։ Թղ. 35բ-76բ, կը հետեւին տոմարական աղիւսակներ։ Ե. Սամուէլ Անեցի, ժամանակագրու15. Թղ. 120ա. «(Սամուէլի Անեցւոյ, ժամանակագրութիւն). Եւ արդ ըստ ուխտադրութեան առաջաբանին եւ զՅաբեթին արկցուք ձեռն ի գործ, գրել զորս ըստ ազգի եւ զորս փոխանորդութեամբ ի նոցանէ պարթեւացն մինչեւ այսոքիմբք ժամանեսցուք առ որ արար զերկոսին մի տէր մեր։ Եւ արդ ի Յաբեթէ սկսայց պատմաբանել։ Աբէթ որդի Նոյի՝ ծնաւ ըզԳամեր, Գամեր ծնաւ զԱսքանազ, Ասքանազ ծնաւ զԹիրաս, Թիրաս ծնաւ ըզԹորգոմ, Թորգոմ ասէ ծնանի զՀայկն։ Այս Հայկ ի մէջ սկայիցն մի յայնցանէ էր որք յղացան զամբարտաւանութիւն եւ ծնան զամբարիշտ խորհուրդ աշտարակաշինութեանն, որք յետ փլանելոյ ամբարտակին»։ Հմմտ. «Սամուէլի քահանայի Անեցւոյ։ Հաւաքումն ի գրոց պատմագրաց», Վաղարշապատ, 1893, էջ 41-51։ Ապա զանց կ'ընէ տպագրին 51-54 էջերը եւ կը քաղէ միայն Հայոց անունները, զանց ընելով օտար անունները։ Չունի ժամանակագրական աղիւսակներն ու ցանկերը։ Կը շարունակէ. Թղ. 129բ. «Յետ մահուան հաւատացելոյն Աբգարու յերկուս բաժանի թագաւորութիւնն. որդի նորա Անան յԵդեսեայ եւ Սանատրուկ քեռորդի նորա ի հայս, որ հաւատաց ի քարոզութիւն առաքելոյն Թադէոսի եւ դարձեալ թողու զհաւատն...»։ Թղ. 130ա. «Մինչեւ ցայսոսիկ վայր անկասկած հետեւմամբ առաջնորդ ունելով զգիրըս հաւաստապատում ծայրագոյն զառաջասացեալ...»։ Հմմտ. տպ. անդ, էջ 54, 62, եւ յաջորդաբար դարձեալ համառօտելով է որ կ'ընթանայ Ձեռագիրս, որմէ կու տանք զանազան անցքեր. Թղ. 134ա. «Զկնի սորա Թէոդորոս Ռրշտունի ամս ԻԵ։ Յայսոսիկ աւուրս յայտնութիւն սուտ մարգարէին սարակինոսաց աղանդելոյն ի Կերինթոսէ եւ յարիանոսաց...»։ Թղ. 140ա. «Յայսմ ամի, որ էր թուական ՆՀԷ եղեւ ահաւոր նշան, զի հերձաւ երկինք յերկուս, յերեկոյին ժամու եւ լոյս սաստիկ տարածեցաւ...»։ - Վերջ թղ. 144ա. «Տէր Կոստանդին Կեսարացին ամս ԺԶ. յաւուրս սորա դարձեալ ընկալան զժողովն Քաղկեդոնի եւ հաւանեցան առնել զտաւն Ծնընդեանն Քրիստոսի ի ԻԵն Դեկտեմբերի ամսոյ, եւ զամենայն տաւնսն յիւրաքանչիւր տեղւոջ ուր եւ դիպեսցի, եւ արկանել ջուր ի սուրբ խորհուրդն. եւ այս գործեցաւ ի թուական(ութեանս) Չ0Զ։ Զկնի սորա Տէր Կոստանդին Լամբրունեցին ամս Դ»։ Հոս կաւարտի հին բնագիրը, եւ յաջորդ չորս դատարկ մնացած տողերուն մէջ յետագայ ձեռք մը գրած է. «Տէր Յակոբ հռոմեցոց դաւ., Տէր Սխիթար ուղղափառ դաւ., Տէր Մեսրօպ սրբութեամբ ուղղափառ»։ Զ. Մովսէս Խորենացի, Ողբ. 16. Թղ. 144ա. «Երանելոյն Մովսիսի Քերդողահաւրն ասացեալ ողբ վասն բառնալոյ թագաւորութեան յազգէն Արշակունեաց եւ եպիսկոպոսապետութիւնն յազգէ սրբոյն Գրիգորի եւ վասն սրբոյն Սահակայ. Ողբամ զքեզ Հայոց աշխարհ զքեզ հանուրց հիւսիսականաց վեհագոյն, զի բարձաւ թագաւոր եւ քահանայ...»։ - Վերջ էջ 149ա. «Հրդեհումն շինուածոց, սովք անբաւք եւ հիւանդութիւնք եւ մահք բազում աւրինակք. աստուածպաշտութիւն մոռացեալ եւ ակնկալութիւն գեհենի, յորմէ Քրիստոս զմեզ պահեսցէ եւ զամենայն որք երկրպագեն նմա ճըշմարտութեամբ. ամէն»։