881963դատելով արտաքին պարագաներէն, գիրի տեսակէն եւ զարդերէն, անտարակոյս ժԴ դարու գրչութիւն է։
բոլորգիր մեծ։
Ա-ԻԳ, շատ անկանոն չափերով. այսպէս՝ Ա, ԺԳ, ԺԸ, ԻԲ, ԻԳ՝ ունին 8 թղ., Գ, Ե, Է, ԻԱ՝ 11 թղ., Դ, Թ, ԺԵ՝ 10 թղ., Ժ՝ 9 թղ., մնացածները 12 թուղթ։
թուղթ։
կիսակաշի, սեւ լաթակազմ, միջուկը ստուարաթուղթ։
բաւարար. միջանկեալ թուղթեր ինկած են. կորածներու փոխարէն նոր թուղթ եւ գրութիւնը նոտր գրով լրացած է՝ ամբողջ Զ թերթը (թղ. 53-58). նոր թուղթ (անգիր) դրուած է կորածին տեղ՝ թղ. 211, 215, 236, իսկ թղ. 215ա-բ նոր բոլորգրով ամբողջացած է բնագիրը։ Թղ. 151 արտաքին լուսանքցը պոկուած է, մնացած է միայն գրութիւնը։ Բնագրի թղ. 109ա-բ մնացած է դատարկ, որու վրայ մանրանկարի փորձեր կատարուած են՝ անվարժ ձեռքէ մը. նոյնը կրկնուած է թղ. 235բ-236բ։
առաջչինն անյայտ, ապա առանց թուականի՝ կը յիշուին անուններ՝ Բաբերդէն՝ Սրապիոն րաբունի, որ 1617ին Ձեռագիրս նորոգել տուած է Եղիա երէցի։ Իբր ստացող կը յիշուին նաեւ՝ Մինաս վարդապետ, Թոմաս վարդապետ, Յովնան վարդապետ։
չունի։
սակաւք, միագոյն, սրճագոյն գրիչով, բոլորն ալ հանգուցագիր, որոնք երբեմն մարդադէմ են։
՝ երբեմն կարմիր (կամ սեւ երկաթագիր)։
սակաւք եւ յոյժ պարզ։
չունի։
թղ. 1ա, մեծութիւն՝ 10x16, միագոյն, պարզ եւ հնաբոյր։ Նոյն ոճով են՝
թղ. 110ա, 180բ։
սեւ բոլորգրով։
տե՛ս Հանգամանք։
բնագրէն տարբեր գրչութեամբ. 1. Թղ. 236ա, «Փառք...։ Ես անպիտանս յամենայնի, Մեղաւք լցեալ ւողորմելի, Եմ սուտանուն Տէր Եղիայ, Ունիմ տեղի բամբասելի, Որք հանդիպիք այսմ տառի, Որ է Պատմութիւն Սոկրատայ Մեծի իմաստնի, աղաչեմ զձեզ, Որ ասէք Աստուած ողորմի։ Իսկ ի վերջին դարուս եւ ի վիշտ ժամանակիս, յորում էր թվականիս ՌԿԶ (1617)։ Որք հանդիպիք ի սմայ կարդալով կամ աւրինակելով եւ լի սրտիւ Աստուած ողորմի ասացէք զառաջին ստացողիս եւ ի վերջին նորոգողի զՍրապիոն քաջ հրաբունի վարդապետըն, որ յետ նորոգել զսուրբ գիրքս ի քաղաքն Բաբերդոյ, եւ ինձ անարժան Եղիայ իրիցուս, փառք յօիտեանս. ամէն»։ 2. Թղ. 236ա. «Այս գիրս երգեաց մի եղկելի, Սա յիշեցէք ժամատեղի, Թվականիս հայոց ազգի, Հազար հարիւր Կ երեգի (1714)։ 3. Թղ. 134ա. «Ի թուա(կա)նիս Հայոց ՌՄԾին (1801) ես մեղապարտ Մանուկս կարդացի այս գիրքս որ կոչի Սոկրատ Պատմա4. Թղ. 134ա. «Այլ եւս ի ՌՄԾԸին (1809) Ապրիլի ԺԳին ես Դերջանեցի Տէր Յակօբս զայս սակաւ գիրս գրեցի աստ զոր դիպեալ, զոր յայսմ ամի քառասներդաց պահոցն եկաք Բաբերդ, յաւր որ զԽորհուրդն կերկեն։ Իսկ մեք անարժան եւ անարգան գոլով անձնեալ գտանեցաք սուրբ Յօհաննու եկեղեցւոյն, այսինքն կամաւ եւ հոգեհաճութեամբ յիշխանացն տեղոյ»։
ստացած ենք 1850-60 տարիԲովանդակութիւն. Ա. Սոկրատ, Բ. Զենոբ Գլակ, Գ. Յովհան Մամիկոնեան, Դ. Մեսրոպ Երէց, Ե. Տեսիլ սրբոյն Սահակայ. Ա. Սոկրատ, Պատմութիւն եկեղեցւոյ. 1. Թղ. 1ա. «Պատմութիւն Սոկրատա(յ) ըստ հռովմայեցւոց նահանգին եպիսկոպոսաց եւ թագաւորաց եւ որ ի նոյն յարմարին բանք սրբոց եւ անսրբոց զոր բացայայտէ պատմութիւնս. Սկիզբն Սեղբեստրոսի պատմութեան արասցուք, որ կոչեցաւ հայրապետութեան Պետրոսի եւ Պաւղոսի մեծի քաղաքի Հռոմա(յ), որ հոլովս ունի պատմութիւնս ի Հռոմ զնորա առաքինի պատմութիւնս»։ Վերջ թղ. 108բ. «Ով տէր Ներսեհ կամսարական ապիհիւպատ պատրիկ, որ եկեղեց եաց ես շինող միշտ (...), զորոց ցանկացար պատմութեանս թարգմանել, ընդ նոյն ճանապարհ թագաւորաց երթիցես, շնորհաւք եւ մարդասիրութեամբ տեառն մերո(յ) Յիսուսի Քրիստոսի...»։ Բ. Ձենով Գլակ, Պատմութիւն Տարօնոյ. 2. Թղ. 110ա. «Սկիզբն պատմութեան Հայոց եւ ժամանակագրութիւն Զենովբա(յ) ասորոյ, որ ձեռնադրեցաւ ի սրբոյն Գրիգորէ եպիսկոպոս երկրին Մամիկոնէից. Պատճէն առաջին սրբոյն Գրիգորի զոր գրեաց եւ յըղեաց ի Կեսարիա(յ). Ջառ ի աստուածուստ պատուեալ եւ փառաւորեալ ի մարդկանէ երանելի տեառն եւ աստուածարեալ հայրապետիդ Ղեւոնդի մեծգաղու Կեսար(ոյ) հոյակապ քաղաքի առ ձերոյ փառաւորութեանդ եւ ապա բոլոր տիեզերաց»։ Թղ. 119ա. «Զենովբա(յ) ասորո(յ) պատասախանի թղթոյն ասորոց եւ պատմութիւն վասն Իննակնեան տեղեացն եւ պատերազմին որ յԱրձանն եղեւ ի քրմաց անտի. Ընդ ժամանակս թագաւորութեանն Խոսրովու եւ վըրէժխնդիր լինել մահուան եղբաւր իրո(յ) Արտաւանա(յ)»։ Թղ. 134բ. «Պատնէն երկրորդ պատերազմին գալոյն Գեդռեհոնի քառասուն հազար արամբ ի վերա(յ) արքային Հայոց Տրրդատա(յ). Ի ժամանակսն յայնոսիկ լուր եհաս ի դուռն արքայի եթէ Կոստանդիանոս կայսըը հաւատաց յԱստուած»։ - Վերջ թղ. 142ա. «Արդ աղաւթիւք ձերովք պահեսցէ տէր զհաւ(ատ)ս մեր եւ զձերդ ի խաղաղութիւն շնորհիւ տեառն. ողջ լերուք ի տէր մեր Յիսուս Քրիստոս, այժմ եւ յաւիտեանս յաւիտենից»։ Գ. Յովհան Մամիկոնեան, Պատմութիւն Տարօնոյ. 3. Թղ. 142ա. «Այս են հարք վանացն Գլակա(յ) Իննակնեան տեղեացն, յորում կայ նշխարք սրբո(յ) Կարապետին եւ Աթանագինէ վկային. Զենովբ եկաց հայր վանիցն Գլակա(յ) Իննակնեան տեղացն սըրբո(յ) Կարապետին ամս քսան. իսկ յետ նորա...»։ Թուղթ ինկած ըլլալով՝ Յաջորդ գլխուն խորագիրը կը պակսի, զոր կ'ամբողջացնենք թիւ 286 Ձեռագրով։ Թղ. 148ա. (Գլուխ երկրորդ. Պարսից պատմութիւն եւ գալն Միհրանայ ի Տարօն երեսուն հազարով եւ կոտորել Գայլուն Վահանայ զնոսա յ0ձ քաղաք. Տէրն Մշու Գալհրա(յ), Խութա(յ), Շատխոյ եւ Սասնոյ)։ Թղ. 158բ. «Գլուխ գալոյն Վախտանգայ ի Տարաւն երեսուն հազար արամբք, որ շինեաց զՊորպ եւ զամուրն Գարհար եւ կացեալ ի Գոգուռ երեք ամ. Դարձեալ զաւրաժողով եղեւ Խոսրով արքա(յ) ի վերա(յ) յունաց երկրորդ անգամ»։ Թղ. 169ա. «Գլուխ պա(..) երրորդ պատճէնի վասն գալոյն Տիգրանա(յ). Դարձեալ այլ զաւրս առաքեաց Խոսրով ի վերա(յ) ապստամբ տանն Մամիկոնէից զՏիգրան զաւրապետ մեծ»։ Թղ. 175բ. «Պատմութիւն վասն գիտելո(յ) զպատճառս Ծիծառնէո(յ) խաչին թէ յումմէ բերաւ եւ կամ որպէս կայ ի Ծիծեռնէ, կամ յորում ժամանակի գործեցաւ այս. Ընդ ժամանակս թագաւորութեանն Հերակղի զաւրացաւ Խոսրով արքայն պարսից եւ գնաց մինչեւ յԵրուսաղէմ»։ Թղ. 177բ. «Վասն մահուանն Տիրանայ, որդոյն Վահանա(յ) եւ պատերազմն որ յեզերս աղի ծովուն եղեւ. Յետ այսքան պատմութեան զրուցատրութեանց սուգ ժամանեաց խաղաղաբնակ երկրիս»։ - Վերջ թղ. 180ա. «Դարձեալ ես Յոհան Մամիկոնեան եպիսկոպոս, աղաչեմ զմանկունս եկեղեցո(յ) Աստուծոյ, զի յորժամ զշարագրութիւնս զայս ընդաւրինակէք, մի՛ ինչ թուեսցի ծանր ումեք այլ եւ զիմ պատճէնն անպակաս եւ լի գրով դրոշմեսջիք զհետ գրելեացդ, զի աւրհնեալ լիջիք ի սրբոյ Կարապետէն եւ ի մեր նուաստ հովուական աղաւթից եւ բովանդակ իսկ ի Քրիստոսէ. եւ Աստուած վարձահատոյց լիցի գրողացդ եւ ընթերցո»։ Հոս կէս սիւն կտրուած է թուղթը, որով կիսատ կը մնայ գրութիւնը. ապա թղ. 108բ կը շարունակէ վերջին հատուածը. «...էս, զի տացէ Քրիստոս Աստուած զկեանըս նոցա ի պայծառութիւն եկեղեցո(յ) եւ երկնաւոր եւ անմահ պարգեւացն արժանի արասցէ»։ Դ. Մեսրոպ Երէց. 4. Թղ. 180բ. Թուղթ կտրուած ըլլալով նորոգողը նոր թուղթի վրայ ամբողջացուցած է խորագիրը եւ բնագրին առաջին տասը տողերը՝ գրելով. «Յաղագս զարմից սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին եւ բովանդակ պատմութիւն սրբոյն Ներսէսի հայրապետին. (Յ)ութուտասն ամին մեծին Տրդատայ նստաւ ի յաթոռ սուրբ առաքելոյն Դաթէոսի լուսաւորիչն Հայոց Գրիգոր եւ նայ դառձուց զամենայն հայք ի գիտութիւն ճշմարտութեան Քրիստոսի. եւ յետ ամաց երեսնից փոխի մահուամբ հրամանաւն Աստուծոյ, ի կա». կ'աւարտի նորոգողին կողմէ աւելցուածը եւ կը սկսի հին բնագիրը. «րգս հրեշտակաց եւ գտեալ զնա հովուացն վաղջանեալ ի լերինն ոչ ծանեան եւ թաղեցին իւրաւք հանդերձիւքն քարակոյտ արարեալ ի վերա(յ) նորա»։ Համեմատելով յաջորդ դարու օրինակներուն, ներկայ Ձեռագիրս չունի գլուխներու բաժանում, այլ բազմաթիւ տարբերակներով՝ կը շարունակէ միահաղոյն, եւ դրժբախտաբար վերջին հատուածը կը պակսի թուղթի անկումով։ Հատուածը կ'աւարտի թղ. 227բ. «Առցեն զքաղաքն Դավրէժ եւ ըզսահմանս նոցա, զոր շինեաց Տրդատ արքայն հայոց վասն վրէժ առնելոյ ի Խոսրովայ, եւ թափեսցեն զգաւառս բազումս յանաւրինաց, զոր աշխարհագրեաց Աւգոստոս կայսրն, եւ քրիստոնեայք առցեն զսահմանսն զայնոսիկ. (ցցի երկիր իրաւամբք եւ ամենայն բարի կարգաւք»։ Յաջորդաբար կը պակսի «Յաղագս պիղծ նեռին» գլուխը։ Ե. Տեսիլ սրբոյն Սահակայ. 5. Թղ. 229ա. «Տեսիլ սրբոյն Սահակա(յ) Պարթեւի, զոր ետես մարգարէական ակամբ Յայրարատ գաւառի, ի Վաղարշապատ քաղաքի, զոր Նոր քաղաքն կոչեն, յորժամ նըստէր ի սուրբ յեկեղեցւոջն ի վերա(յ) բեմին, մերձ առ սեղանն Աստուծոյ ի սուրբ կաթողիկէին. արդ դիցուք զտեսիլն, որ են բանք Հաւր եւ Յիսուսի Աստուծոյ եւ սուրբ Հոգւոյն. Եւ ահա յանկարծակի բացաւ հաստատութիւնն երկնից եւ ելից զամենայն երեսս երկրի բովանդակ»։ - Վերջ թղ. 235ա. «Եւ յայնմհետէ սփոփեալ զինքն առաքինոյն յամենայն աշխարհածուփ զբաւսանաց, աղաւթից միայն պարապէր եւ վարդապետութեանց ի փառս Քրիստոսի»։ 6. Թղ. 235բ. «(Տաղ). Դրախտ է վերական որժամ խոլորես, շինեալ եւ կազմեալ բերեալ բոլորես, աշնանային ուռան նման ոլորես, ետոյ ձեռաց թողուս զնայ մոլես»։ Երեք տուն տաղը գրուած է բնագրէն տարբեր բոլորգրով։