1139

ՆԵՐՍԷՍ ԼԱՄԲՐՈՆԱՑԻ Զ

ՉՁԱ = 1332 - ՉՁԱ = 1332

ID

Number

1139

Old record number

1630

Title

ՆԵՐՍԷՍ ԼԱՄԲՐՈՆԱՑԻ Զ

Start date

ՉՁԱ = 1332

End date

ՉՁԱ = 1332

Date details

ՁՁԱ- 1332։

Copy place

Կուքոյ վանք։

Reference

Type

Number of pages

304

Dimension

17,5x25

Layout

երկսիւն, իւրաքանչիւրը 6x20։

Writing details

բոլորգիր։

Codicology

13+ Ա-Ժx12 (Ա՝ 10 թղ.), ԺԱ-ԻԱx16 (ԺԲ՝ 12 թղ.)։

Principal subject

Subject details

թուղթ, մինչեւ թղ. 130՝ թուղթը տոկուն է, անկէ անդին կակուղ բամպակեայ։

Number of lines

31։

Binding

արդի, կիսակաշի լաթակազմ, միջուկը ստուարաթուղթ։

State of preservation

բաւարար, միջանկեալ Խորհրդատետրի մասը՝ գործածութենէ մաշած է։

Copyist

Դանիէլ, բայց միջանկեալ կը յիշուի Շմաւոն մը՝ նոյնպէս իբր գրիչ։

Owner

Մարկոս կրօնաւոր քահանայ, եղբայրը՝ Դանիէլ գրիչին։ 1358ին Յովհաննէս քահանայ Երնջակի մէջ գնած է Ձեռագիրս՝ անօրէններու ձեռքէն։ - ՅԻՇԱՏԱ ԿԱՐԱՆՔ տետ ստորեւ։

Commanditaire

Illuminator

Binder

անյայտ։

Parchment flyleaf

չունի։

Lettrines

միայն առաջին տառը՝ հանգուցագիր, սրճագոյն մելանով։

Initials

կարմիր կամ սրնագոյն երկաթագիր։

Marginal illuminations

թղ. 13ա, միագոյն, հին ոնով, նուրբ եւ ընտիր։

Images

Canon tables 1

չունի։

Canon tables 2

Title text

կարմիր։

Blank pages

չունի։

Colophon

Բնագրին գրչութեամբ. 1. Թղ. 303բ. «Փառք.... Որ ետ զօրութիւն փանաքի սուտանուն եւ փցուն գրչի Դանիէլի, հասանել ի վերջին գիծ տառիս, հրամանաւ եւ արդեամբք սրբափայլ եւ հոգեմաքուր կրօնաւորի Մարկոսի, հարազատ եղբօր իմոյ, որ բազում փափաքանօք ստացաւ զսա ի հալալ արդեանց, ինքն բազում ջանիւք եւ բազում արդեամբք կամեցաւ զկարգաւորութիւնս եկեղեցւոյ զարդարեալ, երգելով սաղ(մոս) առաջի տեառն եւ ուղիղ մտադրութեամբ եւ քաղցը եղանակ պաշտմամբ։ «Արդ գրեցաւ սա ի թուականութեան հայկազեան տումարիս Չ2Ա (1332), լաքգիչ եւ զօրացուցիչ մանկանց սիովնի եւ տաւնից տէրունականաց եւ յիշատակ առաքելոց եւ մարգարէից, հայրապետաց եւ համաւրէն սրբոց, զոր արարեալ Ներսէսի հայրապետին, զոր ինքեամբ բղխեալ ի խրատ իմաստից եւ ի զայրացումն անիմաստից։ Զոր ըղձիւ խնդիր արարեալ պատուական եւ բարեմիտ Մարկոս կրօնաւորն, եւ յետոյ գտեալ դրուագրեաց ըստ պատշաճին։ Եւ գրել ետ զսայ ի վանս Կուքոյ, ի տան մեծի սրբարանիս եւ աստուածաբնակ տաճարիս Աստուածածնիս եւ սուրբ եւ ահեղ հզօր նշանիս հազար ու բուրացս, յիշատակ իւր եւ ծնողաց իւրոց։ «Արդ գրեցաւ սա ի ժամանակս հայրապետութեան հայոց Տեառն Յակովբա(յ), եւ ի թագաւորութեանն Լեւոնի, եւ ի րաբունապետին Յեսա(յ)եա(յ), եւ ի յիշխանութեան նահանգիս մերոյ թոռին Պռոշա(յ), զոր ի յազգէն Վարդանանց Վասակա(յ), զոր Աստուած յերկար արասցէ զժամանակս նոցա ի խանութեանս Պուսաիտին, զոր ԺԸ էր ամ խանութեան նորա, եւ ի յառաջնորդութեան ուխտիս մերոյ Տէր Սարկաւագին։ «Արդ աղաչեմ զամենիսեան, որք հանտիպիք սմին վերծանութեամբ, զնախասաց եալ ստացող սորին զՄարկոս եւ զԴանիէլ, յիշեսջիք առաջի անարիւն զենման գառինն Աստուծոյ որ պատարագի այսաւր ի բարեխաւս նոցին եւ վարդապետին իւրեանց Սարգիսի եւ Յովանիսի, եւ հարց իւրեանց Խոցադեղայ եւ Մխիթարայ եւ մաւրն իւրեանց Հռոբին եւ Թամամին եւ եղբարց իւրեանց Շարանին, Դաւթի եւ Ճոճերին եւ Գրիգորոյ։ «Յերես անկեալ աղաչեմ զամենեսեան որք ընթեռնուք կամ օրինակէք, անմեղադիր լերուք խոշորութեան եւ սխալանաց, զի առաջինն է եւ այլ չէի գրել, եւ օրինակն խիստ դժար էր։ Եւ որք յիշէք՝ յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն։ Քանզի տէրունական է հրամանն թէ գանձեցէք ձեզ գանձս յերկինս, եւ թէ՝ տուք փոխ եւ ոչ ակն ունիցիք առնուլ»։ 2. թղ. 12բ. «ԶԴանիէլ մեղապարտ գծող սորին աղաչեմ յիշել ի տէր»։ 3. Թղ. 54ա. «Ով սուրբ ընթերցող, յորժամ լուսաւորի սիրտ քո ի լուսո(յ) ճառագայթից տառիս առ ի վերծանելո(յ) զսոյն իմացականապէս եւ մտաւորութեամբ, յայնժամ եւ զիս զփանաքի գծողս յիշեա՛ առաքի զենմանն անմահի, զի եւ զիմ մեռելութիւն վերստին փոխադրէ ի կենդանութիւն»։ 4. Թղ. 78բ. «Զմեղուցեալս Շմաւոն գծող աղաչեմ յիշել ի տէր»։ 5. Թղ. 99ա. «Ով պատուելի ընթերցող յիշեա՛ զՇմաւոն գծող աղ(աչեմ)»։ 6. Թղ. 101ա. «Զոր եւ յարուսցէ տէր ի նոյն կործանմանէ զմեզ»։ 7. Թղ. 196ա. «Տէր Աստուած, ի քո միուսանգամ գալըստեանդ ողորմեա ստացողին սորա Մարկոս քահանայի. ընդ նմին եւ գծողի սորա Դանիէլի եւ ծնօղաց իւրեանց եւ ազգականաց, եւ Աստուած յիշողացդ եւ յիշեցելոցդ առհասարակ ողորմեսցի. ամէն»։ Բնագրէն տարբեր գրչութեամբ. 8. Թղ. 304բ. «... մաքուր կրաւնաւորաց (...)ծանից զաստուածայշունչս (...) մեկնիչս պատարագին եւ քննաւղն կարգաւորաց, գիտասցիք ով սուրբ եղբարք զի յաւուրս յախոյն, յորժամ թիւն Հայոց Պէ (1358) երէկ անաւրէն Սաթլմշինի բերթ Երընջակոյ եւ շատ եկեղեցիք տապալեաց եւ զգիրքս գերի են բերել ի բերթի ի քարկոփս առի, զձեր սուրբ աղաւթք ուժ եւ բազում աշխատանաւք եւ ընչիւք թափեսցի զգիրքս։ Արդ (...) սուրբ եւ ի մաքուր յաղաւթս ձեր (ան)արժանս զՅով(հաննէս) սուտանուն քահ(անայս եւ զծն)ողս իմ Դաւիթ քահանայ եւ զմայրն իմ (..)մ տիկին եւ զեղբայր իմ Մկըրտիչ (...)ուրն իմ գրոց եւ զփոխեց (եալսն) կեն(ցաղոյս) Թամար իւր դ. զաւակ Սիրան» կը մնայ կիսատ։

Informations

Տիրացու Գէորգ Պալատեցի Տէր Յովհաննիսեան նուիրած է Մատենադարանիս. Հ. Ղուկաս Վրդ. Ինճիճեան բերած է Վենետիկ 1787ին։ Բովանդակութիւն. 1. Թղ. 1ա. Գիրք իրաւանց, Օրէնք թագաւորաց. «... եւ յինն մասն կացուցանէ զժառանգութիւն որդոցն իւրոց կամաւք իւրովք. իսկ եթէ աւել ինչ կամի տալ որդոց իւրոց՝ իշխանութիւն ունել, ապա թէ ոչ ունի արու զաւակ եւ ունի դուստր, ժառանգէ զինչըս հաւրն։ Ապա թէ ոչ են նորա որդիք՝ ժառանգեցուցանէ ում եւ կամի. իսկ թէ յանկարծակի մեռանի եւ չունի որդիք եւ ոչ գրէ կտակ՝ ժառանգէ զնա հայրն իւր. եւ թէ ոչ իցէ կենդանի հայրն՝ ժառանգեն զնա եղբարքն եւ քորքն իւր. եւ թէ մայրն կենդանի է՝ նա համարեսցի իբրեւ զմի յորդոցն եւ հաւասարեսցի ի ժառանգութիւնն»։ Առաջին թուղթ մը ինկած ըլլալով՝ կիսատ է բնագիրը, որ ունի ստորաբաժանումներ (Ա-ՃԾԲ), բայց միջանկեալ եւս թուղթ ինկած ըլլալով՝ կը պակսի ՀԴ-ՃԽԲ մասը։ 2. Թղ. 10ա. «Համառաւտ ժողովումն աւրինացս վերստին. Ա. Իւրոյ դատաւորին եւ իշխողի քաղաքին, չէ պարտ գնալ արտաքոյ յայլ աշխարհ իրաւունս խնդրել, բայց թէ յայլ գաւառէ եկինն ի պէտք նորին հաշխոյ, իսկ զայլ ամենայն խնդիրս իրաւանց պարտի անդ ուզել մարդ ուր եւ բնակութիւն ունի։ Բ. Որդի որչափ հայրն կենդանի է՝ վասն պարտուց հաւրն չբռնաբարի» (Ա-ՁԵ)։ Այս երկու հատուածները (թղ. 1ա-12բ) այնպէս կը թուի որ տարբեր գրչէ է, քանի յաջորդ մասը (թղ. 13) կը սկսի Ա Թերթով։ 3. Թղ. 13ա. «Աստուածախումբ եւ տիեզերական ժողովն Տարսոնի, որ եղեւ ի համահրեշտակ Կաթողիկոսէն Հայոց Գրիգորէ, եղբաւրորդւո(յ) սրբոյն Ներսիսի Կաթողիկոսի եւ ի քրիստոսապսակ արքա(յէ)ն Հայոց Լեւոնէ, սակս միութեան եկեղեցո(յ), ատենական խաւսք մեծին եւ սրբոյն Ներսիսի այնմ աստուածապահ քաղաք(ի) աթոռակալի աստուածախաւս վարդապետի. Ով հարք սուրբք եւ վարդապետք ճշմարտութեան, ով Քրիստոսի ժողովրդեանն գլուխք եւ հովիւք, ով տանն Աստուծոյ վերակացուք եւ մատակարարք, զորս տեսանեմք այսաւր գումարեալ ի մի շունչ եւ ի մի մարմին եւ առ գլուխս հանուրց պատկանեալ»։ - Վերջ թղ. 30բ. «Թերեւս զաւրութեամբ նորա եւ զպտուղն կարասցուք տալ, որպէս կամօք այսօր եւ յառաջակա(յ) ժամանակս արդեամբք նորոգել զխաղաղութիւն եկեղեցւոյ Քրիստոսի, զի եւ ընդ նմա նորին շնորհիւն լիցուք խաղաղարարքս որդիք Աստուծոյ Հաւր անվախջան խաղաղութիւնն, արժանապէս փառաւորել զսուրբ երրորդութիւնն, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս. ամէն»։ 4. Թղ. 30բ. «Գլխակարգութիւնք հոռոմոց զոր պահանջեն առ ի մէնջ ի պէտս խաղաղութեան. ընդ որս եւ լուծմունք առընթեր եդեալ. ԽԱ (Խնդիր Ա). նզովեցաք զասողսն մի բնութիւն շփոթեալ զՔրիստոս եւ զԵւտիքէս եւ զԴիոսկորոս եւ զՏիմոթէոս ըցԿուզն եւ զամենայն համախոհս նոցին։ Պա. (Պատասխանի Ա). Նզովեմք զԵւտիքէս, զոր նզովեցին նախ քան զմեզ սուրբ հարքն մեր, եւ զՍեւեռիոս. իսկ զԴիոսկորոս՝ մինչեւ ցայժմ ոչ էր լուեալ Եւտիքոսի համախոհ գոլ, մանաւանդ զի ունիմք զԳերմանոսի երբեմն եղեալ ի թագաւորական քաղաքդ սրբազան պատրիարգի առ եկեղեցիս հայոց զթուղթ, եւ նա ի բանս իւր զԵւտիքէոս միայն եւ ոչ զայլ ոք յայս աղանտս բանբասէ նզովել»։ Ինը խնդիր եւ ինը պատասխաններ են, որոնց կը յաջորդէ. Թղ. 34բ. «Խնդիրք հայոց. Ա. Ամենայն մեղուցեալ ըստ իւրաքանչիւր յանցանաց կանոնական հրամանաւ դատեսցին եւ ճշդիւ քննեալ, ապա յեկեղեցի Աստուծոյ աշտիճան ընկալցին։ Բ. Իսկ յանցուցեալքն ի նոցանէ...» (Ա-Ը)։ 5. Թղ. 34բ. «Ներսիսի Եպիսկոպոսի Կիւլիկեցւոց Տարսոնի, խորհրդածութիւն վասն ուղղափառ հաւատո(յ) եկեղեցոյ որ ի սուրբ Երրորդութիւնն եւ ի տնօրէնութիւնն Քրիստոսի. Հաւատամք իմացականիս գիտութեամբ զԱստուած նախ քան զամենայն եղականքս, անեղ էութեամբն, որոյ բնութեանն իսկութեան ոչ կարեմք մտօք վերահասու լինել եւ ոչ բնաւ պատմել»։ - Վերջ թղ. 44բ. «Որում եւ զմեզ արժանի արասցէ նոյն ինքն ամենասուրբ երկրպագելի տէրութիւն թագաւորականի երրորդութեանն, վասն որոյ բանս գլխաւորեցաւ ի պատիւ եւ ի գոհութիւն անուան իւրո(յ) եւ աստուածութեանըն փառաց, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս»։ 6. Թղ. 44բ. «Ի խնդրո(յ) հայցման երիցակից եղբարց, քննութիւն կարգաց եկեղեցւոյ եւ բացատրապէս որոշումն արտաքուստ մտեալ ի սայ նորաձեւութեանց. Սկիզբն առաջի եդեալ բանիս գոհութիւն զԱստուծոյ կարգեմք, որ շարժեաց զտղայական իմաստ եղբարց մերոց, բռնադատել զմեզ ի խնդիրս որ զօգուտն տնօրինէ»։ - Վերջ թղ. 54ա. «Հաւատամ թէ եւ ուտեմ եւ զպտուղ աշխատութեան իմո(յ), զձեր զարթնուլն առ ճըշմարտութիւնն Քրիստոսիւ Յիսուսիւ տերամբ մերով, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս»։ 7. Թղ. 54բ. «Դարձեալ վերստին խտրութիւն նորաձեւութեանց որ մտին յեկեղեցի եւ քննութիւն պատուո(յ) եւ աշտիճանաց զաւրութիւն ի սմա վիճակելոցն պարզաբար, ընդ որս եւ ընդդիմութիւն. Որոց դիտաւորութիւն ակնկալութեան մտաց ի սնոտի մարմնական փառացս յուսոյ պատրի, հարկաւոր է միշտ զայն հնարել ընթացս կենաց եւ բանի»։ Վերջ թղ. 60ա. «Ոչ կամաւ այլ բռնութեամբ եւ ի հարկէ վիճակել զնա ի պատիւ, որում արժանի դատեն թէ կէս սարկաւագութեան կամ սարկաւագութեան եւ ապա քահանայութեան, զի անդատապարտ եւ իմաստուն լիցուք ի գործ եւ ի պաշտաւն Քրիստոսի Աստուծոյ մերո(յ), որում փառք յաւիտ8. Թղ. 60ա. «Քննութեամբ աւրինակաց հաստատութիւն հարցն աւանդութեանց, որք սահմանեցին յամենայն տեղիս քրիստոնէից նստել եպիսկոպոսին ի քաղաքս եւ ոչ ի վանորայս, ընդ որում եւ վասն պատարագի ընդդիմադրութեանց պատասխանի. Պարզաբար որպէս կարծեմ եդ առաջի բանս զբացատրութիւն քահանայութեան եւ կրաւնաւորութեան, սակայն կարեւոր է ուսանել ոյր աղագաւ եմուտ այսպիսի անբարեձեւութիւն ի մէջ մեր»։ - Վերջ թղ. 72ա. «Այսպիսի հայրենի աւանդութեանս հետեւեալ պայծառապէս փայլեցուսցուք զփառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ ի գործս մեր եւ զհաւրն նորա հոգւովն սրբով, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս. ամէն»։ 9. Թղ. 72ա. «Որոշումն ինն դասուց աշտիճանաց եկեղեցւոյ եւ յատկութիւն գործառնութեանց նոցա եւ սգեստուց, ընդ որս եւ ընդդիմադրութիւն այսորիկ խորհրդոց ունացուցողաց. Եկեղեցիք քրիստոնէից առաքելական խաւսիւք հարսնացեալ երկնաւոր փեսային իւրոյ Քրիստոսի յաւրինեաց ըզսենեակ իւր պէսպէս սպասաւորաց պատմուճանաւք, ի պատիւ եւ ի փառս արքային իւրում Քրիստոսի»։ - Վերջ թղ. 81ա. «Զնա ունել պսակ գլխոց մերոց որ պատուականագոյն է քան զականս պատուականս եւ ոչ ինչ է չար որ հակառակ կա(յ) նմա ըստ ասացելումն, որում յերկրպագուաց ծառա(յ)իցս փառք ընդ հաւր եւ սուրբ հոգւոյն մաւիտեանս»։ 10. Թղ. 79ա. «Իմաստութեամբ բացայայտութիւն աստուածա(յ)ին խորհրդո(յ) պատարագին եւ առ ունայնացուցիչսն զնոյն ընդդիմադրութիւն. Քանզի որ մինչեւ ցայժմ հաստատելո(յ) զճշմարտութիւն բանն կարաւտեալ ի պէտս այնոցիկ այսը անդր ճարակեցաւ»։ - Վերջ թղ. 87բ. «Եւ իմացեալ զթիւր շաւիղսն ատել եւ ճրագ զլոյսն ունելով ի յաւիտենական կեանքսն լուսաւոր շաւղաւք ժամանել շնորհաւք հոգւոյն Աստուծոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս»։ Այսուհետեւ կանոնաւոր կերպով կը հետեւի նախորդ օրինակին (Ներս. Լամբր. Ե., Ձեռ. թիւ 795, §§ 11-41), որով կու տանք միայն խորագիրները։ 11. Թղ. 87բ. «Բնախաւսութեամբ քննութիւն յաղագս զաւրութեան աղաւթից եւ հաստատութեան, թէ պարտ է ներգործութեամբ ի նոյն կանխել»։ 12. Թղ. 93ա. «Զինչ նշանակէ անուանելն զտունս Աստուծոյ եկեղեցի»։ 13. Թղ. 93բ. «Զինչ նշանակէ իգական անուամբ զեկեղեցիս կոչել եւ հարսն անուանել, իսկ զՔրիստոս փեսայ»։ 14. Թղ. 94բ. «Որպէս եւ ոյր աղագաւ մերս եկեղեցի ան(ո)ւանի դուստր վերին Սիովնի եւ Երուսաղեմի»։ 15. Թղ. 96ա. «Թէ պարտ է հաւատալ զեկեղեցի Աստուծոյ երկին ի յերկրի»։ 16. Թղ. 96բ. «Զի յորժամ մտանեմք ի տաճարս սուրբ պարտ է հաւատալ անընդմիջաղպր աղ առաջի Աստուծոյ որպէս եւ երեշ17. Թղ. 97ա. «Զինչ նշանակէ ձեւ կերպարանաց տաճարիս սրբոյ եկեղեցւոյ, զի անջրպետեալ է խորանն ի հասարակաց խմբարանէ տաճարին»։ 18. Թղ. 97ա. «Զինչ նշանակէ սեղանն 19. Թղ. 98ա. «Զինչ նշանակէ սգեստ կերպասուցն, զոր ի վերա(յ) սրբո(յ) սեղանոյն սփռեմք»։ 20. Թղ. 98ա. «Զինչ նշանակեն աստիճանք աթոռոցն շուրջ զսրբով սեղանովն ի միմեանց որոշեալ, ի վերա(յ) որո(յ) քահանայականն աթոռ հաստատեալ»։ 21. Թղ. 100բ. «Զինչ յայտ առնեն լուցմունք ջահիցն եւ լապտերացն եւ բուրումն խնկոց ի սուրբ եկեղեցի»։ 22. Թղ. 101բ. «Դասակարգութիւնք եկեղեցւոյ համատիպ երկնաւորացն կարգաց»։ 23. Թղ. 100ա. «Զինչ բացայայտէ անունըն երէց կոչել զվերակացուս ժողովրդոց, եպիսկոպոս եւ քահանայս»։ 24. Թղ. 102բ. «Ընդէր քահանա(յ) անուանին երիցունք»։ 25. Թղ. 101ա. «Զինչ զաւրութիւն եպիսկոպոսն անուն ցուցանէ»։ 26. Թղ. 101բ. «Զինչ է տիրապէս քահանայագործութիւն սոցա»։ 27. Թղ. 102ա. «Յորպիսեաց հասարակաց իրաւացի է առնուլ զզանազան աստիճանս»։ 28. Թղ. 102բ. «Որով որոշեալ ճանաչին յեկեղեցի այսոքիկ դասք»։ 29. Թղ. 103ա. «Զինչ նշանակէ բացաւ գլխով կալ սոցա ի տան Աստուծոյ ժամ աղաւթիցն ի խորհրդականն տեղւոջ քննելի է զստոյգն»։ 30. Թղ. 105ա. «Ինչ են եւ որպէս այլ մարմնոյ սգեստք, որով պաճուճեալ բացագլուխ զխորհրդական պաշտաւնն կատարեն ժառանգաւորք եկեղեցւոյ»։ 31. Թղ. 109բ. «Զինչ նշանակէ անուանելն զպատարագն խորհուրդ»։ 32. Թղ. 110ա. «Զինչ յայտ առնէ անուանել զայս խորհուրդ պատարագ»։ 33. Թղ. 111ա. «Զինչ ցուցանէ զպատարագս անուանել գոհութիւն»։ 34. Թղ. 111բ. «Զգոհութիւնս հաղորդութիւն առ ինչ հայի անուանելն»։ 35. Թղ. 111բ. «Որպէս պարտիմք հաւատալ թէ ճշմարտապէս Քրիստոս է սա առ որս հաղորդեցաքս եւ մարմին Քրիստոսի, եւ ոչ օրինակ մարմնոյն Քրիստոսի»։ 36. Թղ. 113բ. «Որպէս կարասցուք հաւատալ թէ յամենայն տիեզերաց եկեղեցիս զանազան ազգաց մի Քրիստոս է եւ մի մարմին Քրիստոսի պատարագ եւ նուէր»։ 37. Թղ. 115բ. «Եթէ պարտ է հաւատալ ի ձեռն անարժան քահանայի զպատարագն կատարեալ որպէս սրբոցն»։ 38. Թղ. 116ա. «Որքան շնորհ է ի պատարագէն ի բացուստ տեսութեամբն առանց ճաշակման»։ 39. Թղ. 116բ. «Ուստի եմուտ այս սովորութիւն զյիշատակ մեռելոցն ի պատարագն խնդրել եւ էր վասն»։ 40. Թղ. 118ա. «Խորհրդածութիւն ի նոյն եւ վասն նորին»։ 41. Թղ. 123բ. «Բաղդատութիւն առ միմեանս սահմանադրութեանց եկեղեցւո(յ) քրիստոնէից հոռոմոց, փռանգաց եւ հայոց եւ առ մի դիտաւորութիւն ցուցակ նոցին աւարտման»։ 42. Թղ. 131ա. «Աւրէնք արկանելոյ սպաս եկեղեցւոյ. Յորժամ կամեսցի քահանայն պատարագ մատուցանել, պարտ է այսպէս խորհրդաբար սգեստաւորիլ. Հանդերձ սարկաւագաւքն մտանէ յաւանդատունն»։ Խորհրդատետրս համեմատելով ներկայիս գործածուածին՝ ունի տարբերակներ, որոնցմէ գլխաւորներն են. ա. Խնկարկութենէն ետք քահանան կ'ըսէ. «Օրհնեալ թագաւորութիւն հօր...», ժողովուրդը կը պատասխանէ «ամէն», (հոս չկայ ժամամուտ), որու կը յաջորդէ սարկաւագին քարոզը՝ որ սովորականէն աւելի տուներով է. «Եւ եւս...», որու աւարտին՝ քահանան կը շարունակէ. «Տէր Աստուած մեր, որոյ կարողութիւնդ անքննին է...»։ Հոս է որ կը սկսին սաղմոսները եւ ժամամուտը։ բ. Պատարագիչը եպիսկոպոս ըլլալուն՝ այլ են խորագիրները, որոնք ընդհատուելով՝ կը տրուին խորդհրդատետրիս մէջ։ գ. Աւետարանը կարդալէն առաջ կայ ձեռնադրութեան վերաբերեալ խորագիրը, ուր կը թուէ զանազան աստիճաններու ձեռնադրութեան արարողութիւնները։ դ. Ժողովուրդն է որ կ'երգէ «Հաւատամք»ը՝ սա տարբերակներով. «Հաւատամք... հայր ամենակալ արարողն երկնի եւ երկրի, ...ծնեալն յԱստուծոյ, այսինքն յէութենէ հաւր։ ... Նոյն ինքն ի բնութենէ հաւր, որով ամենայն ինչ...։ Որ յաղագս մերոյ մարդկան եւ...։ Ճշմարտապէս եւ ոչ կարծիս ունելով, չարչարեալ, այսինքն խաչեալ, թաղեալ, ելեալ յերկինս նստաւ ընդ աջմէ հաւր։ ... Սուրբ հոգին, յանեղն եւ ի կատարեալ, խաւսեցաւ յաւրէնս...։ Հաւատամք յայս մի այն ընթանրական..., Հաւատամք եւ ի մի մկրտութիւն...։ Ի դատաստանսն յաւիտենից, յարքայութիւն երկնից...»։ Կը պակսի «Իսկ որք ասենն...» եւ «Իսկ մեք փառաւորեսցուք...»։ ե. Սրբագործման համար կըսուի. «Առէք կերայք ի սմանէ ամենեքեան, այս է մարմին իմ որ վասն ձեր եւ բաշխեալ ի քաւութիւն եւ ի թողութիւն մեղաց». «Առէք արբէք ի սմանէ ամենեքեան, այս գինի նոր ուխտ է իմով արեամբս, որ վասն ձեր եւ բազմաց հեղու ի քաւութիւն եւ ի թողութիւն մեղաց»։ զ. Ընծաներուն վրայ կ'ըսուի. «Որով զհացս օրհնեալ մարմին ճշմարտապէս արասցես...», «Եւ զգինիս օրհնեալ արիւն ճշմարտապէս արասցես տեառնդ մերոյ...» եւ իսկոյն՝ «Որպէսզի եղիցի սա...»։ է. «Ի սուրբ ի սուրբ»էն ետք կը պակսին երեք մեծ աղօթքները։ 43. Թղ. 144բ. «Խրատ եւ սահման վերոգրեալ գործոյս բարեձեւ սպասու. Քանզի բազում եցոյց բանս հրահանգութեանս սարկաւագացն աստիճանի եւ առ մեաւք այս կարգ բնաջինջ է յեկեղեցւոյ»։ 44. Թղ. 145բ. «Սրբոյն Դիոնեսիոսի յաղագս եկեղեցական կարգաւորութեան եւ դիտումն նոցին»։ Այսուհետեւ կանոնաւոր կերպով կը հետեւի Ձեռ. թիւ 795ի (Լամբ. Ե., §§ 40-123) կարգին։ Կու տանք քանի մը նմոյշ. 45. Թղ. 149ա. «Զինչ յայտ առնէ քահանայիցն հանդերձ սարկաւագաւքն յաւանդատուն զգեստաւորիլ»։ 46. Թղ. 154բ. «Զինչ յայտ առնէ յետ զգենլոյն առ Հոգին սուրբ աղաւթել»։ 47. Թղ. 160բ. «Մեկնութիւն աղաւթիցն զոր յընծայարան սեղանոյն վերայ կատարէ քահանայՆ»։ 48. Թղ. 161բ. «Զինչ նշանակէ քահանային նոյն եւ քահանայապետին շուրջ գալն խընկարկութեամբ զամենեքումք եւ դարձեալ ի բեմն սուրբ դառնալ եւ մտանել ի խորանն»։ 49. Թղ. 163բ. «Ընդէր ի միասին սկսանին սարկաւագն ի մէջ եկեղեցւոյն զքարոզելն եւ զոյգ նմին քահանայքն ի խորանն սուրբ զաղաւթելն»։ 50. Թղ. 170բ. «Զինչ նշանակէ սաղմոսացն քաղցրաձայնութիւնք, նոյն եւ ընթերցուածքն յետ այնորիկ»։ 51. Թղ. 188ա. «Ընդէր քահանայապետն յետոյ գայ ի մէջ ժողովրդեանն կամ զինչ նշանակէն նորա ի դրունս կանգնել ի յետին տեղին եւ ապա ի խորանն սուրբ մտե(ա)լ եւ յառաջին աթոռն բազմել»։ 52. Թղ. 187ա. «Ոյր վասն աստուածայնւոց գրոց վերծանութիւնք»։ 53. Թղ. 187բ. «Զինչ է այլ ազգաց քրիստոնէից սովորութիւն յետ աւետարանին»։ 54. Թղ. 187բ. «Ընդէր քահանայապետն յետ աւետարանին հանդերձեալ իջանէ լաթոռոյն առաջի սրբոյ սեղանոյն, նախ ի բաց հանէ զպատուական եմիփոռոնն եւ ապա եկեալ աղօթէ զխորհուրդ պատարագին»։ 55. Թղ. 191բ. «Ընդէր զսովորութիւն եկեղեցւոյ աստ միայն բանիւ պահեմք ասելով Մի ոք յերախայից, եւ ոչ զոք արտաքս առաքեմք յետ այնր ի տաճարէս սրբոյ յանարժանիցն»։ 56. Թղ. 192ա. «Զինչ յայտ առնէ այժմ վերաբերել սարկաւագացն յընծայանոց սեղանոյն զնուէրս պատարագին ի սեղանն»։ 57. Թղ. 196ա. «Զինչ յետ այսորիկ լուանալն զձեռն առաջի սրբոյ սեղանոյն ազդէ խորհուրդ ի Դիոնեսիոսէ»։ 58. Թղ. 197ա. «Ընդէր այսուհետեւ առ հայր մատչի աղօթիւքն եզանակապէս եւ ոչ առ որդի կամ առ հոգին»։ 59. Թղ. 203բ. «Ընդէր հաւատոյն դաշն յետ այսորիկ երգէ եկեղեցի»։ 60. Թղ. 205բ. «Զինչ դարձեալ յետ այսորիկ զգուշական հրամանն ի սարկաւագէն առ ժողովուրդն»։ 61. Թղ. 209ա. «Մեկնութիւն քահանայական աղաւթիցն. Սուրբ, սուրբ, սուրբ ես ճշմարտապէս...»։ 62. Թղ. 219ա. «Մեկնութիւն աղաւթիցն զոր խոնարհի քահանայն եւ ասէ. Երկիր պագանեմք եւ աղաչեմք...»։ 63. Թղ. 223ա. «Ընդէր այսուհետեւ ոչ բանական պատարագ այլ երեւելի նուիրաւքս աղաչէ»։ 64. Թղ. 233ա. «Զինչ յայտ առնէ այժմ զսրբոցն զյիշատակս կատ(արել) առընթեր սեղանոյն վերաճառել սարկաւագին ի լուր ժողովրդեան»։ 65. Թղ. 249բ. «Ընդէր ապա ժողովուրդս զտէրունական աղօթս հաւրն նուիրեն (մեկնութիւն Հայր մերի)»։ 66. Թղ. 266ա. «Զինչ նշանակէ յետ այսր կրկին դարձեալ քահանային բարձրացուցանել զտէրունական մարմինն ի տեսութիւն եկեղեցւոյն»։ 67. Թղ. 269բ. «Սուրբ հաւրն մերոյ Ոսկեբերան Յոհաննու յԵփեսացոց գրոցն խրատ յորդորական վասն զգուշաբար հաղորդութեան, զոր կարեւոր համարեցա(յ) աստ դընել եւ փոքր փոքր զզաւրութիւն ասացելոցս յայտնել. Պատկառեսցուք ի մերձաւորութենէ, ակն ածեսցուք յազգականութենէ»։ 68. Թղ. 276բ. «Ընդէր քահանայապետն դարձեալ զգեցեալ զեմիփոռոնն պատուոյ ի մէջ եկեղեցւոյն իջեալ աղաւթէ»։ 69. Թղ. 278բ. «Զինչ նշանակէ բաշխելն այժմ նշխար ժողովրդեանն»։ 70. Թղ. 278բ. «Մեկնութիւն սաղմոսի աւրհնութիւն զոր այժմ ասեն. Այս սաղմոսս ոչ եթէ վայրապար ասի յայսմ վայրի»։ Վերջ թղ. 283բ. «Եւ հանցէ ի բազմապատիկ նեղութենէս յանցաւորութիւն սիրոյն զառ ի յինքենէ երկիւղսն, թերեւս եւ յայն արժանի լիցուք ժամանել կեանս, ուր ոչ տիրէ նեղութիւն չարեացն եւ փառք յաւիտեանս. ամէն»։ 71. Թղ. 284ա. «Հարցաքննութիւն առ աւրէնս Քրիստոսի եւ հաստատութիւն չէ ոչ է պարտ զվիճակ եկեղեցական աշտիճանի ձգել ընդ մարմնական տոհմութեամբ. Շնորհօքն Աստուծոյ, որում ի վեր է քան զարժանն եղաք ընդունակ ի կէտ ժամանեաց ընթացս բանիս տէրունի խորհրդոյս քննութեան. յոր վայելեալ զմեզ Աստուած զաւրացոյց մտօք եւ ոչ եթէ գործով, բանիւ եւ ոչ արդեամբք»։ Վերջ թղ. 297բ. «Վասն սիրոյն Քրիստոսի հարկանել ըզգովութիւնսն կոխել եւ պարսաւանացն գեր ի վերոյ ելեալ՝ յանգոյթն ժամանել հանգիստ առ սուրբ հարսն մեր, շնորհաւքն Քրիստոսի, որում փառք յաւիտեանս. 72. Թղ. 297բ. «Ի նոյն խորհուրդ դարձեալ յորժամ թէեւ զմեր ազգ ունիմք իշխանութիւն դատել եւ ոչ զայլս. Ասէր երբեմն երանելին Յոբ տագնապեալ ի վշտացն ցաւեցուցանելոյ եւ ի բարեկամացն գիւրն իրաւունս արդարութեան զընգենլոյ»։ - Վերջ թղ. 303բ. «Աստանաւր կնքեմք զընթացս բանիս ի փառք անուան նորա սրբոյ, յոր ապաւինեալ բուռն հարաք եւ նովաւ զօրացեալ կատարեցաք, Քրիստոսիւ Յիսուսիւ տերամբ մերով եւ հոգւով նորա սըրբով, որում յերկնաւորաց վեհից եւ ամենայն ազգաց քըրիստոնէից եւ ի մէնջ Հայաստան սեռիցս համբուրիւ սիրոյս եւ միութեամբ հոգւոյս անարժանիս բերանով փառք պատիւ եւ իշխանութիւն, այժմ եւ յեկեղեցին անդրանկաց յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն»։

Content