11371631առաջին մասը (թղ. 1-257) գրուած ըլլալու է ժԳ դարուն, քանի կը յիշուի 1293 թուականը՝ երբ Յովհաննէս Ճլուզ վախճանելով՝ Ակներոյ վանքին նուիրած է Ձեռագիրը։ Ձեռագրին մնացած մասը (թղ. 269-518) գրուած է 1601-1616 տարիներուն եւ կազմուած նախորդ մասին հետ։
բոլորգիր ընտիր։
Ա-ԻԳx12 (Ա, ԺԷ՝ 11 թղ., Բ՝ 10 թղ., ԻԲ՝ 9 թղ.), Ա-ԻԳx12 (Ա՝ 13 թղ., ԺԷ՝ 4 թղ., Ի՝ 6 թղ., ԻԲ։ 14 թղ., ԻԳ՝ 8 թղ.)։
թուղթ։
գեղեցիկ խաչազարդ դրոշմազարդ շագանակագոյն կաշի, միջուկը տախտակ, դռնակով, ինկած են երեք փականքները. աստառը մութ կապոյտ լաթ։
բաւարար։
հնագոյն մասին՝ անյայտ կը մնայ, բայց կը յիշուի Յովհաննէս Ճլուզ վարդապետ, որ մահուան օրը Ձեռագիրը կը պարգեւէ Ակներոյ վանքին՝ 1293ին։ Յաջորդաբար 1381ին՝ Սիմէոն րաբունապետ Ձեռագիրը կ'ազատէ գերութենէ։ Կը յիշուին ուրիշ ստացողներու անուններ ալ, այսպէս՝ Յովհաննէս կրօնաւոր, Յակոբ քահանայ եւ Վարդիկ միայնակեաց, իսկ 1433ին՝ Գրիգոր վարդապետ։ Ստորին լուսանքներուն վրայ կը հանդիպինք Կիրակոս վարդապետի մը անունին, որ չէ նշտած ապրած թուականը։ Ձեռագրին երկրորդ եւ նորագոյն մասը գրուած է Ամիթի վանքին առաջնորդ Բարսեղ վարդապետի պատուէրով եւ հրամանով։
չունի։
միագոյն թռչնագիր եւ հանգուցագիր։
երկու տեսակ կարմիր։
սակաւք եւ միագոյն։
թղ. 1բ, մեծութիւն 12x18, բազմագոյն, կը ներկայացնէ Դաւիթ մարգարէն, կեդրոնը բազմած գահի վրայ, ձեռքերուն մէջ լարային նուագարան, գլխուն ունի ոսկեայ թագ, ճերմակ մօրուք, երկնագոյն շրջազգեստ եւ կապոյտ վերարկու, կարմիր գուլպայով ոտքերը կը հանգչին վարդագոյն բազմոցի վրայ. ետին կայ տաճարը. գծուած է ԺԳ դարուն, գծողն է Մինաս, որ անունը մանրատառ դրոշմած է նկարին տակ։ Երկրորդ նկարը թղ. 259բ, 12,5x18,5 մեծութեամբ, մասամբ պոկուած է. գծուած է ժէ դարուն սկիզբը, հաւանաբար Ամիթի մէջ. կը ներկայացնէ Սողոմոն թագաւոր, բազմած զարդարուն գահի վրայ. գլխուն ունի կապոյտ թագ, անմօրուս, երկնագոյն շապիկ եւ ծիրանեգոյն ծաղկեայ փիլոն, բոպիկ ոտքը կը հանգչի կանաչ գորգի վրայ. կանաչ է նաեւ նկարին խորքը։
թղ. 2ա, ԺԳ դարու ոնով, միագոյն եւ պարզ. թղ. 260ա, վարդագոյն, յոյժ ճաշակաւոր։
ԺԳ դարու՝ թղ. 35բ, 60բ, 88ա, 112բ, 141ա, 202ա. նոր մասին մէջ՝ 453ա, 485ա, բոլորն ալ վարդագոյն կարմիրով, պարզ եւ ճաշակաւոր։
թղ. 257բ-259ա, 483ա-484բ։
Առաջին բնագրին աւարտին. 1. Թղ. 1բ. Նկարին ներքեւ. «Զմեղուցեալ նուաստ նկարողս զոչինչ Մինասս աղաչեմ յիշել ի տէր եւ Աստուած» (մնացած երեք բառերը ջնջուած)։ 2. Թղ. 140բ. «Զստացող սորա զՍիմէոն րաբունապետն յիշեցէք առ Քրիստոս»։ 3. Թղ. 256բ. «Զսուրբ գիրս զՍաղմոսաց մեկնիչս, Յոհանէս Ճլուզ վարդապետ ի յիւր մահուն աւրն պարգեւել էր Ակներոյ վանացս իւր հոգոյն յիշատակ։ Քրիստոս Աստուած հանգուսցէ զիւր հոգին, եւ թէ այլ ուրեք գտանի գիրքս։ Թվ. ՉԽԲ (1293)»։ 4. Թղ. 1բ. «Ես Բարսեղ պիտականուն վարդապետս, յառաջ հանի դաս ասելոյ ըզՍաղմոսի մեկնիչն Դաւթեայ մարգարէին ՌԿԳ (1614) թուին, Ապրիլի յԸն, յաւուրս աղուհացից պահոցն, ի շաբաթի տօնի սուրբ Լուսաւորչին, ի մայրաքաղաքս Համիթ, ի դուռն սրբոյն Սարգսի զօրավարին. Հոգի սուրբ զսկսեալս իմ դու կատարեայ»։ 5. Թղ. 257ա. «(Ն)որոգեցաւ տառս որ կոչի Սաղմոսի մեկնիչ ի թուականութեանս հայոց հազարերորդի յիսներորդի եւ իններորդի (1610), հրամանաւ բանիբուն եւ աստուածաբան քաջ փիլիսովփային Տէր Բարսեղ վարդապետին, զի էր յիշատակ ի դուռն սուրբ Առաքելոց։ Քանզի ի նուազութենէ կարդացողացն, անկեալ եւ փըտեալ ի յանարգ եւ յանպէտ պահելոյ. եւ սորա տեսեալ զպատուականութիւն սուրբ գրոցս եւ զանտեսութիւն ի պահողաց, եւ առեալ եբեր ի մայրաքաղաքն Յամիթ, ետ վերստին նորոգել, զի մնասցէ անջինջ յիշատակ իւրն եւ առաջին ստացողացն Սիմէոն կրօնաւորին, որ ազատեալ էր ի գերութենէ յՊ եւ Լ ամին (1331), ի հալալ արդեանց իւրոց, յիշատակ իւր եւ ծնօղաց իւրոց եւ ամենայն արեան մերձաւորաց. նաեւ Յովհաննէս կրաւնաւորն եւ Յակովբ քահանային եւ Վարդիկ միակեցին, որ ստացան զսուրբ գիրքս յիշատակ հոգւոց իւրեանց։ Եւ դարձեալ եղեւ ստացումն սուրբ տառիս ի թուականութեանն Հայոց մեծաց յԸՃ եւ ՀԲ (1433) ամին, ձեռամբ Գրիգորի սպասաւորին սուրբ ուղխտիս աստուածառաք սուրբ առաքելոյս Թադէոսի, յիշատ(ակ) անջնջելի հոգւոյ իւրոյ եւ ծնաւղաց իւրոց եւ ամենայն ազգայնոցն։ «Արդ որք հանդիպիք այսմ հոգիաբուղխ ծաղկափթիթ գեղեցկազարդ սուրբ երգարանիս, վերծանելով կամ գաղափարելով, յիշեցէք զվերոյ գրեալ Տէր Բարսեղ քաջ րաբունապետն, որ է առաջնորդ նոյն վանացն եւ մայրաքաղաքին Համթայ, հանդերձ ծնօղօք իւրովք եւ ամենայն երախտաւորաւք. վասն որոյ զի տէրն առատ է ի տուրս վարձուցն, վարձատրեսցէ զյետինքն ըստ առաջնոցն եւ զանդրադարձութիւն փոխարինացն ի Քրիստոսէ առնուցուք կրկին կենաւք առաջին եւ վերջին ստացող եւ աշխատողք. ամէն։ «Գրեցաւ յՕգոստոսի ԺԵ եւ ի Մարերի Լ։ Դարձեալ լաւ պահողացն եւ խնամ տանողացն վարձս տացէ եւ երկնից արքայութեանն արժանի առնէ, ամէն։ Հայր մեր»։ Երկրորդ բնագրին գրչութեամբ. 6. Թղ. 259ա. «Սկիզբն սուրբ գրոցս եղեւ ի սուրբ խաչի աթոռաց երկուշաբաթին, որ այսաւր տօնէ Մեսրովպա(յ) վարդապետին եւ այլ ընկերացն»։ 7. թղ. 282ա. «Ով եղբայր, չի մեղագրէը վասն կրկին գրելոյն, զի աւրինակն այսպէս էր եւ յայլ որիշ աւրինակէ ստուգեցաք, անմեղադիր լերուք»։ 8. Թղ. 294ա. «Զարդիւնական եւ զշահաւէտ գանձիս վայելողն, զպայծառացեալն հոգւով, զմեծ րաբունապետն եւ զերանաշնորհ աստուածաբան վարդապետն, զարին եւ ըզխոհեմն զՏէր Բարսեղն, յիշեա՛ Քրիստոս եւ կարգեա՛ ի թիւ արդարոց սրբոց յարքայութեան քում. ամէն»։ 9. Թղ. 351ա. «Ով դասք լուսերամից եւ գումարք վարդապետաց, աղաչեմ զձեզ, յիշեսջիք ի Քրիստոս ընդ մեկնող առակիս ըզԲարսեղ երջանիկ րաբունապետն, որ ետ ըզգիրքս յիշատակ ի դուռն սուրբ Առաքելոց, որ Եղիազարու վանք կոչի, ի վայելումն ուսումնասիրաց, զի որ ընթեռնու եւ աւկտի, լի սրտիւ ասէ զԱստուած ողորմին իւրն եւ իւր ծնօղացն. ամէն»։ 10. Թղ. 371ա. «Զստացօղ սուրբ տառիս զերանելի եւ զերանաշնորհ րաբունապետն զՏէր Բարսեղ աստուածաբան վարդապետն, յիշեցէք հանդերձ ծնօղօքն իւրովք. ամէն։ Ընդ նմին եւ զանհեթեթ գրչակս. ամէն»։ 11. Թղ. 412բ. «Զստացօղ տառիսս այս զերանելի եւ զերանաշնորհ երջանիկ րաբունապետն զՏէր Բարսեղ, յիշեսջիք եւ Աստուած ողորմի նմա ասասջիք, որ ետ գրել ըզմեկնութիւն Առակացն եւ եդ ընդ մեկնութեան Սաղմոսին Դաւթի հօրն նորին, եւ եդ ի դուռն սուրբ Առաքելոցն, յիշատակ անջինջ իւրն եւ իւրայնոցն»։ 12. Թղ. 452բ. «Աւարտեցաւ գիրքս թուին ՌԿ (1611) Սահմի ի է, Դեկտեմբերի ԻԵ, ի տօնի սրբոյն Ստեփանոսի, յաւուր երեքշաբաթի, եւ ծնունդ է ամենայն քրիստոնէից»։ 13. Թղ. 482ա. «Փառք անսկիզբն էին գոյին եւ միշտ կենդանւոյն, անվախճան գերահրաշ եւ անհամեմատ, երրեակ եւ միաստուածութեանն, հաւր եւ որդւոյ եւ հոգւոյն սրբոյ. ամէն։ «Արդ գրեցաւ հոգիաբուխ եւ լուսաբողբոջ, վարդափթիթ եւ ծաղկաւէտ բուրաստանս Երգերգոցի մեկնչիս, հրամանաւ քաջ Հռետորի եւ բմաստասէր փիլիսոփայի, Տէր Բարսեղ աստուածաբան վարդապետի, ի մայրաքաղաքս Համիթ, ընդ հովանեաւ սրբոյն Սարգսի զաւրավարին, ձեռամբ սուտ եւ փուտ գրչի Մելքոնի դպրի։ Զի աշակերտ նորին, Տէր Կարապետ սպասաւորն բանի գրեալ էր զԱռակաց մեկնիչն, եւ այժմ ես յետնեալս գրեցի զսա, ի վայելումն անձին իւրոյ, եւ յետ աստի կենցաղոյս լիցի յիշատակ ի մենաստանսն Եղիազարու, ուր է անդ նշխարք երկոտասան սուրբ առաքելոցն, որ այժմ ասի Մշու Առաքեալք։ «Արդ աղաչեմ զդասս գրի մարտկոսացդ յիշել զՏէր Բարսեղ աստուածաբան վարդապետն, որ է այժմ վերատեսուչ եւ առաջնորդ մայրաքաղաքիս Համթայ, զոր տէր Աստուած, հաստիչն ամենայն գոյից, պահեսցէ զնա երկար ամաւք հաստատ եւ անդրդուելի, ի պայծառութիւն սուրբ եկեղեցւոյ, եւ ի պարծանս ազգիս, եւ յետ ազդեացս ի դասս ընտրեալ սուրբ հայրապետացն դասեսցէ. ամէն։ Զի եւ դուք լիջիք արժանի յառաջի անմահ արքային, ի յաւուրն վերջին, լսել գերանին. ամէն։ Թվին ՌԿԴ (1615)»։ 14. Թղ. 518ա. «Յետինս ի գրչաց. Քան զամէն նուաստ, Նախատինք մարդկա(ն)ց, Յանձն առի կապել, Վերստին կազմել, ի տէրն անձնել։ Զանունս չյիշէի, Զի չեմ արժանի, Յիշել յատենի։ Բայց զձեզ աղաչեմ, Ձեզանէ խնդրեմ, Ասել ողորմի, Ինձ մեղաւորի։ Թվին Ռի Կ ու Դի (1615), Ձեռամբ Կարմրի Որ մականուանի»։ 15. Թղ. 2ա. «Կիրակոս վարդապետին է 16. Թղ. 35բ. «ԶԿիրակոս վարդապետս լիչեցէք ի Քրիստոս. վայ ինձ, զի կարի չար 17. Թղ. 140բ. «Ձեիրակոս վարդապետս յիշեցէք»։
Կարինէն Տէր Անտոն Ապազեան, եղբայրը մեր միաբաններէն Հ. Պետրոս Ապազեանի, նուիրած է մենաստանիս, ուր հասած է 4 Դեկտ. 1803ին։ Բովանդակութիւն. 1. Թղ. 2ա. «Աշխարհալուր եւ տիեզերալոյս վարդապետին Վարդանա(յ), պարզ եւ լուսաւոր խորին խորհըրդով եւ դժուարագիւտ լուծմամբ, մեկնութիւն արարեալ Սաղմոսիս, շարժեալ ի Հոգոյն սրբոյ եւ յարհիականէն Հաղբատայ եւ աշակերտացն իւրոց յոյժ աշխատեալ մտաւոր բանիւ, զոր ցուցանէ առաջիկա(յ) ամբարեալս ի վարժ մանկանց Սիոնի. Մի է Աստուած եւ մի միջնորդ Աստուծոյ եւ մարդկան, մարդն Յիսուս Քըրիստոս, ասէ Քրիստոսիւ կենդանին Պօղոս, քանզի մի է տէրն ուր ամբարեալ կան ամենայն գանձք իմաստութեան եւ գիտութեան, որ անշարժ գոլով՝ շարժէ զարարածս ի կեանս եւ ի փրկութիւն»։ - Վերջ թղ. 256բ. «Գուցէ սնոտի խաբէութիւն կենցաղոյս անցաւորի առաւրեա(յ) հեշտութեամբ պատրանօք, ցանգութեամբ եւ ագահութեամբ, ընգենուցումք զմեզ յայնքան բարձրութենէ, անգումն մեծ եւ ողբոց արժանի ամենայն խօսնոց, յորմէ պահեսցէ Քրիստոս Աստուած մեր եւ խաչեալ թագաւորն անմահից, զմեզ եւ զամենայն հաւատացեալս անուան իւրոյ, օրհնեալն յազգաց եւ յազանց, ի կենդանեաց եւ յոչ կենդանեաց, ի վերնոց եւ ի ներքնոց, այժմ եւ յօրն որ գալոց է, ընդ հօր եւ ամենասուրբ հոգւոյն յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն, ամէն»։ 2. Թղ. 260ա. «Սրբոյն Ներսէսի եպիսկոպոսի Տարսոնի Կիլիկեցւոց մեկնութիւն Առակացն Սողոմովնի. Հանդերձեալք Աստուծով մխիլ ի քննութիւն Առակացն Սողոմովնի, նախ զայս իմանամք զի երրորդ էր սա մարգարէ յետ Սովսէսի որ զգիրս գըրեաց, եւ քանզի նորայն խառնեալ ընդ պատմութեանցըն աւրինադրութիւնքն ամենեւին թանձրամիտ ժողովրդեանն տուաւ, որք ոչ զիմաստասիրելն գիտէին եւ ոչ իմացուածով առ իմանալի բնութիւնն Աստուծոյ Թղ. 261ա. «(Ճ)անաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ (...). Իմաստութեանս անուն ի զանազան տեսակս բացատրի, սակայն բնաւքըն ներգործութիւն է իմացող մտացն եւ ոչ զգայարանացն»։ Թղ. 291. «Իմաստութիւն շինեաց իւր տուն եւ կանգեաց սիւնս եւթն. Ոչ ինչ այլ կարող եմ նկրտել յառաջիկայ բանիս տեսութիւն, բայց միայն զոր նախ քան զմեզ հարքն գրեցին»։ Թղ. 351ա. Կը յաջորդէ Ներսէս Լամբրոնացիի յիշատակարանը. «(Ս)կսեալ ի քննութիւն աստուածախօս իմաստիցս երեք ամօք յառաջ քան զայս, որ է ՈԽԶ թուականին, ի հիւանդոտ մարմնոյ (...) հողս Ներսէս որ ի Տարսոն, անուամբ այցելու եւ ի Սկեւռա աւթեւանքս բնակեալ ի հանգիստ»։ Թղ. 351ա. «Այս Առակք Սաղոմոնի անքըննինք զոր գերեցին բարեկամքն Եզեկիա արքայի Հրէաստանի. (Յ)արմարի եւ պքաջակա(յ) բանք առակացս ընդ նախաքննեալսըդ, զի նորին Սողոմոնի աստուածխաւսութիւն է եւ այս» - Վերջ թղ. 371ա. «Վասն այսր եւ յաջողեցաւ քեզ առաքինութիւն ի ներկա(յ) յաւիտեանս եւ դովաւ մուտ ի հանդերձեալ յաւիտեանն, որ եւ լսեսցես ազնիւ ծառա(յ) բարի եւ հաւատարիմ, որովհետեւ ի սակաւուդ հաւատարիմ ես, ի վերայ բազմաց կացուցից զքեզ, մուտ յուրախութիւն տեառն քո. այնմ ուրախութեանն մաղթեսցուք եւ զմեզ արժանի լինել ի գթութենէն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ եւ յուսոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս ամէն»։ 3. Թղ. 371ա. «Բանք ժողովողի որդւոյ Դաւթի թագաւորին Իսրայէլի յԵրուսաղէմ, Եկելիսիաստէս. (Ա)ռակացն գիրք խրատէ մարդկան յանհարթ եւ յանհաւասար կենցաղոյս ընթացքն, յորում զզանազան բարս եւ զվարս մարդկան պարունակեաց գրովն, եւ զորս փութան ի պահպանութիւն աւրինացն գովեաց»։ - Վերջ թղ. 412բ. «Մի՛ մտաներ ի դատաստան ընդ անարժանիս, այլ գտայց յողորմութեան քո շնորհէ քաւութիւն եւ զսրբոց քոց քաղաքակցութիւն, զի նոցին համարձակութեամբ աւրհնութիւն, գոհութիւն եւ փառըս երգեսցուք քեզ ընդ հօր եւ սուրբ հոգւոյդ այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն»։ 4. Թղ. 412բ. «Իմաստութիւն Սողոմոնի. (Ջ)վերնագրէ աստի ուսանիմք եւ զայս իմաստութիւն Սողոմոնի, որպէս եւ զնախակարգեալսդ սորին, զԱռակսն եւ զժողովողն եւ զԵրգերգոցն, իսկ ոմանց եղեւ առ ի սոյն գայթագղութիւն որպէս եւ պատմէ Եւսեբի յեկեղեցական խօսսն»։ - Վերջ թղ. 452բ. «Գոհութեամբ փառս տաջիք նորին շնորհի առատութեանն, որ յամենայն ժամ զօրանայ եւ առ անարժանս ներգործէ, յորոց մի գոլով մեր, մեծի եւ ճառագայթիս մեղսաքաւող ընդունող զբարերարն եւ բարեաց տուողն զԱստուած ի լրումն կարգի բանիս փառաւորեմք, երկրպագութեամբ օրհնեմք։ Աւարտեցաւ մատեանս ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ. աւրհնեալ է Աստուած»։ 5. Թղ. 453ա. «Հոգիապայծառ եւ տիեզերալոյս վարդապետին Վարդանայ արարեալ պարզութիւն Երգոյ երգոյն ի յոյսն Քրրիստոս. Նմանեցաւ արքայութիւն երկնից գանձի ծածկելոյ յագարակի, ասէ տէր գանձուն եւ արքայութեանն, զոր գտանէ խնդրո ղըն, եւ տալով զոր ունի գնէ զագարակն զայն»։ - Վերջ թղ. 482ա. «Միակցելով զմեզ ի շնորհս փեսային իւրոյ Յիսուսի եւ հաւրն գթածի եւ հոգւոյն սրբոյ ողորմածի, որում ամենայն խնդութիւն եւ ցնծութիւն եւ սէր ի սուրբս իւր եւ յարարածս, եւ ի քեզ եւ ի մեզ, եւ ի մեր երախտաւորսն յամենայն յաւիտեանս եւ յաւիտենից յաւիտեանս. ամէն»։ 6. Թղ. 485ա. «(Մ)եկնութիւն Երգ երգոցի հոգեխառն իմաստապատում առն Սողովմոնի արքայի Իսրայէլի, զոր ասացեալ Տեառն Գրիգորի ներանձնաւոր քահանայի եւ հոգիաշնորհ վարդապետի, որդւոյ Տեառրն Խոսրովայ, սակս իւրոյ աստուածային երկիւղածութեանն եւ ընթերցասէր գոլով, ցանկացեալ այսմ տառի մեծ աղաչանօք ետ մեկնել զառակս փեսայի եւ հարսին, որ բացայայտի մեկնութեամբ ի Քրիստոս եւ յեկեղեցի. Հրաման քո աստուածասէր թագաւորութեանդ, ով տէր արքա(յ), բուռն եւ աւելի էր քան զկար մեր. զի այդպիսի խնդիր մեկնեալ զԵրգերգոց այնոցիկ էր՝ որ ըստ Սողովմոնի է հոգւով. զի եթէ Նիւսացին Գրիգոր, որ կատարեալ վարդապետ էր եւ հոգիաբնակ»։ - Վերջ թղ. 518ա. «Աւարտեցաւ զբանս մեկնութեան Երգոյ երգոցս (...) ՆԻԶ թվին, եւ ի թագաւորութեանս հայոց հարկեցայ ես Գրիգոր քահանայ ի Նարեկայ, որդի Տեառն Խոսրովայ Անձաւացեաց եպիսկոպոսի, ի Գուրգենայ աստուածասէր (...) որ եւ նայեցաւ յանարժանութիւնս իմ եւ ի սրտեռանդն կամսն հայցօղին, եբաց զբերան իմ յասել եւ ի համառօտել զսա ի փառս Քըրիստոսի. ամէն»։