1046363ՌԺԻԸ 1679։
բոլորգիր։
Ա-ԼԱx12 (Ա՝ ունի 16 թղ., Է, ԻԲ, ԻԵ, ԻԶ, ԻԹ՝ 10 թղ., ԺԵ՝ 4 թղ., ԺԹ՝ 1 թղ., ԼԱ՝ 7 թղ., ամբողջապէս կը պակսին ԺԶ-ԺԸ թերթերը)։
թուղթ։
դրոշմանիշ շագանակագոյն կաշի, միջուկը տախտակ, աստառը մութ կարմիր կերպաս։ Ունի դռնակը, ինկած են երեք փականքները։
բաւարար։
առաջին մասին՝ Վարթան վարդապետ։
սկիզբն ու աւարտին մէկական հատ, երկսիւն երկաթագիր աւետարանի հատուած, առաջին սիւնը ամբողջ եւ երկրորդը կիսատ։ Կը բովանդակէ Ա. Մթ. ԻԷ 46, 49-50, 53-54, 55-56, Բ. Մթ. ԻԷ 48, 52, 54-55, 57-58։
սակաւ, բազմագոյն եւ թռչնագիր։
մութ կարմիր եւ կապոյտ։
սակաւ, կարմիր եւ կապոյտ գոյներով։
չունի։
թղ. 6ա, 177ա։
124բ։
կարմիր։
թղ. 1ա-2բ, 4ա-5բ, 175ա-176բ, 304բ-306բ։
Բնագրին գրչութեամբ. 1. Թղ. 174բ. «Քրիստոս Աստուած, ի քո միւսանգամ գալստեանն ողորմեա՛ ստացողի գրոցս Վարթան վարդապետին եւ իւր ծնօղացն եւ համօրէն ազգատոհմիցն, որք աստ են կենդանեաց եւ որք ննջեցեալք են առ քեզ ողորմեա՛ եւ արժանի արա երկնից արքայութեանդ։ «Եղեւ աւարտ լուսազարդ իմաստապատում տառիս ի թվականութեանս հայոց ՌՃԻԸ (1679), Մարտի ամսոյ ԻԸ, ձեռամ(բ) Մարտիրոս քահանայի։ Եւ որք հանդիպիք այս սուրբ գիրքս կարդալով կամ օրինակելով, յիշեցէք ի մաքրափայլ յաղօթս ձեր, եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ Աստուծոյլ, մերմէ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս 2. Թղ. 303ա. «Ընդ նմին զիս զՄատթէոս երէց Յիշեցէք եւս, Որ եւ գրեցի զսա թախանձանօք, Ի յիշատակ մեզ, Անմեղադիր լերուք գըրոյս Զի յիշտապէի ես, Փափագ ունի բազում գրանաց Չհանդարտեցայ ես, Այժմ օրհնութիւն անզրաւական Յամէն լեզուաց քեզ, Յիսուս Աստուած Հօր ճառագայթ Ազատողիդ զմեզ»։
Հ. Սիմոն Ճուլարտեան դրկած է Ախլցխայէն Պոլիս, ուսկից Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճէլալեան բերած է Վենետիկ, 1845ին։ Բովանդակութիւն. 1. Թղ. 6ա. «Գրիգորի եպիսկոպոսի Նիւսացւոյ արարեալ թուղթ յաղագս Երգ երգոց, Ընկալայ որպէս վայել էր քում պարկեշտ վարուցդ եւ սուրբ անձինդ զփոյթն յաղագս Երգոյ երգոց դէմ յանդիման, եւ գրով մեզ հրամայեցեր»։ - Վերջ թղ. 124ա. «Այլ առաւել եւս կերակուր է փափագողացն ընդունելութեամբ զբաղձանսն, յաղագս այսորիկ եւ բովանդակ զցանկութիւնն անուանէ»։ 2. Թղ. 124բ. «Մեկնութիւն Երգոյ երգոցի հոգեխառն իմաստապատում առն Սողոմոնի արքայի Իսրայէլի, զոր ասացեալ է Տեառն Գրիգորի ներանձնաւոր քահանայի եւ հոգեշնորհ վարդապետի, որդւոյ Տեառն Խոսրովայ, զոր քրիստոսասէր արքայն Գուրգէն սակս իւրոյ աստուածերկիւղութեան եւ ընթերցասէր գոլով ցանկացեալ այսմ տառի, մեծաւ աղաչանօք եւ խնդրուածովք, եւ մեկնեալ զառակս փեսային եւ հարսին, որ բացայայտի մեկնութեամբ ի Քրիստոս եւ յեկեղեցի. Հրաման քո աստուածասէր թագաւորութեանդ, ով տէր արքայ, բուռն եւ աւելի էր քան զկար մեր, զի այդպիսի խնդիր մեկնել»։ - Վերջ թղ. 174ա. «Եւ զայն եւս իւր համարի Աստուած, զոր աղաչեմ զընթերցասէրսդ մի՛ մեղադրանս յաւելուլ ինձ, յաղագս ձեռնարկութեան ի գործ, որ աւելի էր քան զարժանն իմ, եւ Քրիստոսի մարդասիրին փառք յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն»։ 3. Թղ. 177ա. «Խրատք աշխարհական քահանայից եւ կանանց նոցին, ըստ կանոնաց սրբոցն հայրապետացն, ասացեալ ի Տէր Առաքելոյ Սիւնեաց, ի խնդրոյ Տէր Յովաննիսի Մըշոյ եպիսկոպոսի, տունս հարիւր եւ տասն. Տեսէք զխորհուրդ անճառ բանից, մաքուր կանայք քահանայից, (ո)ւսիք զխորհուրդ ձերոց բանից, թէ զինչ է գործ քահանայից» (սկ. «Տէր Առաքեալ ասէ զայս բանքս խրատ կանանց քահանայիցն սրբոցն, Տէր Առաքեալ Սիւնեաց նահանգի ասէ զայս բանքըս ի խըրատ նոցունց քահանայի զնմա»)։ 4. Թղ. 184բ. «Դարձեալ վասն կուսակրօն քահանայից, ժամարարաց սրբոց, թէ որոյ շնորհի հասին, կամ որպէս պարտ է կեալ արժանապէս պատարագողացն, տուն հարիւր քառասուն եւ երեք. Տեսի ըզփառսն անճա(ռ) ճառելոյ, ի զանազան որակ լուսոյ, պէսպէս նշոյլք նոցին գունոյ, զմայլեաց ըզսիրտս մասանց հոգոյ» (սկ. «Տէր առաքեալ Սիւնեաց ասէ զայս բանքըս վասըն խրատուց ակաքինեացրն եւ քահաննայիցըն, ժամարարացըն, սրրբիցըն առ ի խըրատք բանից ցանկացաւղացըն լուսոյն շընորհացըն անճառիցըն»)։ 5. Թղ. 195բ. «Խրատ վասն խնդրողաց ինչ ի Տեառնէ, թէ զորոց խնդիրք կատարէ Աստուած, (տունս) ՁԴ. Տեսի մեծ բան ու անճառելի, յոյժ հիացմամբ զարմանալի, զոր հողեղէնք խնդրեն յերկրի, լսէ Աստուածն ամենայնի» (սկ. «Տէր Առաքեալ Սիւնեաց ասէ զայս բանքս վասն խըրատուց ամմէն սազն մարդկան խնդրողացըն ինչըն յԱստու6. Թղ. 202ա. «Դարձեալ վասն յատկութեան զանազան բարուց մարդկան, զի ի ԺԶ ցեղս բաժանին մարդիկ, որ են Ը ազգն բարիք եւ լսողք խրատու, եւ Ը ազգն չարք եւ ոչ լսողք. եւ վասն այն գրեցաւ, զի դու որոց կամիս՝ նոցին նմանեաց. տուն ԿԱ. Տե՛ս տասնուվեց ցեղըս մարդկան, որք եւ ունին բարք զանազան, տամ հայելի քեզ ցուցական, որ անդ տեսանես զամենեսեան» (սկ. «Տէր Առաքեալ Սիւնեաց է զայս բանքս խրրատք մարդկան ազգիս բարուց եւ չարի է ի աա»)։ 7. Թղ. 207ա. «Վասն յատկացուցանելոյ զդասս առհասարակ ամենայն սրբոց, որ են երկոտասան գլուխս բաժանեալ, յորոց զանազան շնորհք յայտնեցան մարդկան. այսպէս եւ դիմակ սոցին մասունք չարեաց, զոր սերմանեաց սատանայ զորոմն յագարակ բնութեանս մասունս չարեաց, ՅՀ (360), որ է Լ (30) երկոտասան, եւ 6ՀԵ (365) է մասն, եւ է սա Է (7) Ծ(50) ի խորհուրդ զանազանեալ. տունք ՄԽ. Երկոտասան դասք են սրբոց, առաքինեաց եւ ընտրելոց, որք ի շնորհացն աստուածայնոց, առեալ բաշխեալ մարդկան որդոց»։ - Վերջ թղ. 226ա. «Արդ աղաչեմ զձեզ միաբան, որք ընթեռնուք զայս ի յատեան, զի Տէր Առաքել հեղք ու անարժան, յիշէք յաղօթս ձեր սրբազան»։ ա. Թղ. 226ա. «Ճառ առաջին. Վասն դրախտի աստուածաշունչ գրոց. տունս ԼԷ. Զարմանալի բան մի տեսայ, եկայք պատմեմ ձեզ, ծածկեալ խորհուրդ կայ հրաշազան, զոր չէ յայտնեալ մեզ»։ բ. Թղ. 228բ. «Երկրորդ ճառ. Զի այլ քաղաք կայ մեզ գնալոյ. տունս ԺԴ. Յայդ մին քաղաքդ որ կենայք միայն այդ չէ ձեզ։ այլ մեծ քաղաք որ կայ ձեզ որիչ որ գու կանչէ գ. Թղ. 229բ. «Երրորդ նառ. Զի այն է բնական քաղաք մեր, վասն որոյ պարտ է այժմ գնալ տեսանել զայն եւ տեղիք պատրաստել մեզ. տուն Է. Այն մեծ քաղաքն որ ասացաք է հայրենիք մեր, դու այլ ջանայ շուտով գնալ անդ տեղատես քեզ»։ դ. Թղ. 230ա. «Չորրորդ ճառ. Թէ քանի զանազան բարիք կան այն քաղաքն զոր աստ ոչ գոյ. (տունք) ԻԹ. Յամէն չարեաց ի զատ կու պահէ այն քաղաքն զքեզ, ոչ կու քաղցնուս ու ոչ ծարաւես, ու ոչ ցաւ տիրէ քեզ»։ ե. Թղ. 232ա. «Հինգերորդ ճառ. Թէ ուր է քաղաքն այն կամ վասն էր քաղաք կոչի, այսինքն է՝ զի նայ քաղէ զամենայն մարդիք յաշխարհի, եւ անտի քաղուի յարութեամբն զի հասեալ են հունձք, եւ անդ քօղարկեալ ծաղկին տապանօք, վասն որոյ անդ ասեն առ Աստուած թէ քո եղաք, վասն որոյ ասէ յոր եղիցի քաղաքն իմ գերեզման. տունս ԺԳ. Թէ հարցանես թէ որն է այն քաղաքն, եկ որ ասեմ քեզ, տամ քեզ նշան այն քաղաքին, որ դու հեռի չես»։ զ. Թղ. 233ա. «Վեցերորդ ճառ. Թէ զինչ է անուն այն քաղաքին, այսինքն գերեզման եւ հողվէրք եւ հանգիստ եւ շիրիմ.... տունս ԻԲ. Թէ կուզես որ ես զայն քաղաքին անունըն տամ քեզ, արի՛ որ գնանք ի յայն հողվէրքն, որ ես ցուցանեմ քեզ»։ է. Թղ. 235ա. «Եօթներորդ ճառ. Թէ զինչ է դուռն այն քաղաքին. Արդ դուռն քաղաքին, այն է մուտն գերեզմանին. եւ դուռն կոչի վասն վեց պատճառի. ա. Նախ զի երկու է դուռն աշխարհի... (բ-զ). Եկ գնամք ի դուռըն քաղաքին, որ ցուցանեմ քեզ, քարէ դըռներ կայ քաղաքին, այն է նշան քեզ»։ ը. Թղ. 237բ. «Ութերորդ ճառ. Թէ յոր տեղ գտանեմք զայն քաղաքն. տունս ԽԱ. Արդ այն քաղաքն թէ որ տեղ, եկ որ ցուցանեմ քեզ, բայց ամրացո դու զքո սիրտդ, որ դողն չբռնէ քեզ»։ թ. Թղ. 239ա. «Իններորդ ճառ. Վասն բարառնաբար բարեխօսելոյ մեզ ընդ նոսա թէ զինչ պատասխանի կուտան մեզ առ ի խրատ. տունս ՀԵ. Յամենայն օր գնա(յ) յայն քաղաքն ուր խորհուրդ արա քեզ, թէ զմեզ այլ յայս տեղս կու բերեն, ու այսօր հոգայ Ժ. Թղ. 243բ. «Տասներորդ ճառ, Զոր խնդրեն նընջեցեալքն ի կենդանեացս յիշատակել զնոսա պաշտամամբ եւ պատարագօք եւ տրօք ողորմութեան. (տունս) ԻԱ. Մեք եմք խիստ խեղճ եւ շիւարած, դուք յիշեցէք զմեզ, յորժամ որ դուք գայք յայս տեղիս, այլ հէնց յիշեն զձեզ»։ ժա. Թղ. 245ա. «Մետասաներորդ ճառ. Զի վասն ոչ յիշելոյ զաղքատ ննջեցեալսն, կրկին պատժին. նախ զի ի պսակաց զրկին, եւ երկրորդ զի տանջանաց մատնին. (տունս) ԺԷ. Որք ոչ առնէք ողորմութիւն, կրկին պատժէք զձեզ, փոշիմանիք ու այլ չհասնիք, այսօր տեսէք զձեզ»։ Ժբ. Թղ. 246ա. «Երեքտասաներորդ ճառ. Զի որպէս զանազանեն փառք սրբոցն, այսպէս եւ զանազան են տանջանք մեղաւորացն եւ դասք դասք որիշին. տունս Թ. Որպէս ջոկ ջոկ են դասք սրբոցն եւ այլ եւ յայլ տեղիս, եւ զանազան պսակ փառացն ազգի ազգի ցեղս»։ Ժգ. Թղ. 246բ. «Երեքտասաներորդ ճառ. Զի ողորմութիւնն է բանայիք արքայութեան երկնից եւ որ դնի զողորմութիւն բանայ եւ մտանէ եւ տրտում ոչ իցէ փակ ի նմա. տունս ԻԲ. Ողորմութիւնն է բանալիք արքայութեան ձեզ, զայն պահեցէք երբոր կամիք բանայք եւ մտնուք ի ներս»։ ժդ. Թղ. 249ա. «Երեքտասաներորդ ճառ. Վասնզի կամին հոգիքն որ զայն՝ կենաց խաբարն յուղարկեն մեզ, որպէս եւ մեծատունն աղաչեաց զԱբրայամ յուղարկել զՂազարոս. Մեք կու ջանամք որ զայս կենաց խաբարս աղարկենք ձեզ, չլինի թէ դուք անհոգ կենայք եւ գայք ի յայս տեղ»։ Ժե. Թղ. 251ա. «(Հ)նգետասաներորդ ճառ. Որոնելոյ մտօք եւ յիմանալոյ, թէ գընացեալ հոգիքն զորպիսի կիրս կրեն եւ կամ որպէս կեան. տուն ԽԳ. Վասն սրբոց գնացեալ հոգոցդ յայտնի եղեւ մեզ, զի այս է տեսիլն եթէ սպիտակ արկանելիս լուսատու տուաւ ձեզ»։ ժզ. Թղ. 254ա. «Վեցտասաներորդ ճառ. Թէ յանցանք մարդկան որ գրին զինչ լինիցին գրեանքն այն, այսինքն է զի իւրաքանչիւր յանցանք յատուկ դառնան անքուն որդունք, որ են վիշապք, եւ իւրաքանչիւր յանցանք որ գրին, որ են գրեանքն նոյն անքուն, զի ամենայն մեղք գրուին եւ ամենայն գիր մէն մէն որդունք լինին, որպէս ցուցից վկայ սուրբ գրոց. տուն ԾԻ. Դուք լսեցէք այլ նորագոյն զարմանալիք ձեզ, թէ այն գրերն որ գրեցան յինչ փոխեցան ձեզ»։ Ժէ. Թղ. 257բ. «Եւթնեւտասներորդ ճառ. Զի գնացեալ հոգին են կատարեալ էութիւն, կենդանի եւ իմացող եւ անպակաս անդամօք եւ (զ)գայարանօք, որպէս տեսանին առաքեալքն զհոգի սուրբ Աստուածածնին պայծառ քան զարեգակն. այսպէս եւ այլ սուրբքն բազմաց երեւեցան, որպէս զհոգին սրբոյն Ներսէսի տեսին երկու կրօնաւորքն, զի տանէին զնա գունդք հրեշտակաց յերկինս։ Սոյնպէս եւ Անդոն ետես զհոգի Պօղայ ճգնաւորին. սոյնպէս եւ այլք ի մարտիրոսացն երեւեցան բազմաց. սոյնպէս եւ ամենայն հոգի է կատարեալ անդամօք եւ զգայարանօք ամենայն մարմնով կենդանի, եւ այլ պայծառագոյն. (տունս) ԻԷ. Այլ բան կու ասեմ ձեզ նորահրաշ, ականջ դրէք մեզ, որ մեք այլ նոր զարմանալի բաներ, յայտնեմք ձեզ»։ ժր. Թղ. 259ա. «Ութեւտասներորդ ճառ. Ձի ի Կայանք հոգոցն ահն եւ համբաւ դատաստանին զարհուրեցուցանէ զնոսա եւ ահաբեկ առնէ. (տունս) ԻԴ. Այս բարկութիւնս ազգի ազգի, որ դիպեցաւ մեզ, թէ ամէն աշխարհ գան զմեզ ողբան, չէ բաւական Ժթ. Թղ. 260բ. «Իննեւտասներորդ ճառ. Զի յետ համբաւոյ դատաստանին այլ մեծ համբաւ դառնութեան գա(յ) թէ հօր անշէջ եւ անանց տանջանք պատրաստեալ կայ մեղաւորաց. տունս ԺԲ. Յետ այնորիկ այլ դառնութեան խաբար կու տան մեզ, թէ անանց տանջանք կայ պատրաստեալ որ կու պահին ի. Թղ. 262բ. «Քսաներորդ ճառ. Զի զայս ահագին համբաւս զոր կրեն գնացեալ հոգիքն, զահ եւ զերկիւղ տանջանացն զոր բարառնաբար խրատեն մեզ զգուշանայ. տունըս Լ. Արդ այս երկու չարեաց համբաւս խիստ կու տանջէր զմեզ, դատաստանին եւ դժոխոցն որ անանց է ու անեզր»։ 8. Թղ. 263բ-303բ. Կրկին անգամ ընդօրինակուած է Առաքել Սիւնեցիի «Բանք խրատական»ը (տե՛ս վերեւ թղ. 207ա-263ա)։ 9. Թղ. 304ա. «Պատմութիւն խոզին ի պէտս մարդկան. Արդ խոզն է դեղ ամէն ցաւի, ու ինքն ի բազում իր պիտանի» (4 տուն, կը մնայ կիսատ)։ 10. Թղ. 3ա-բ. Մասն Աղթարքի. «... եւ դստերքն ի քնարս եւ ի սընգոյրս պատրեալ զնոսա առ ինքն դարձուցին առնուլ զկանայըս, զորս ընտրեսցին եւ արարին այնպէս»։ Վերջ 3բ. «Եւ զի ոչ ապաշաւեցին կարծեաց զժամն, զոր ասեն ջկբ (962) ամացն Մաթուսաղայի յաւելեալ եւ անցեալ ի ներքոյ ջրոյն, վասն որոյ ի զճ ամին Նոյի եղեւ ջրհեղեղն եւ կորոյս զամենայն կենդա» կը մնայ կիսատ։