16101367ՌՃԽԱ - 1692։
նօտր։
Ա-ԻԱ։
թուղթ։
դրոշմազարդ շագանակագոյն կաշի, միջուկը տախտակ. կորսուած են երեք փականքները. աստառն է կանաչ նուրբ կերպաս. կորսուած է նաեւ դռնակը, որու աստառէն մնացած է հատուած մը՝ ներմակ տպածոյ ծաղկեայ լաթ։
բաւարար. վերջին 50 էջերը խոնաւութիւն ստացած են, առանց վնասելու գրադաշտին։ Էջ 300-365 ստորին մասերը ցեցակեր են։
Մովսէս երէց։
եւ այլ զարդեր չունի։
կարմիր թանաքով են։
էջ 5. անզարդ եւ պարզ։
Էջ 1-3, 374, 781, 843-858։
Բնագրին գրչութեամբ. 1. Էջ 4. «Զսեւերես եւ բազում մեղօք զառածեալ Մովսէս գծօղ սուրբ տառիս, աղաչեմ, յիշել ի Տէր»։ 2. Էջ 364. «Քրիստոսի կարողութեամբն եւ առաջնորդութեամբ Հոգւոյն սրբոյ, աւարտեցաւ առաջին գիրքս մեկնութեան սրբոյ Աւետարանիս Յովհաննու, զոր բարձր քարոզն տ(ի)եզերաց Յոհան Բերանն ոսկի արտայայտեաց, ի զմայլումն մանկանց նոր Սիոնի եւ ի կարկումն հերձուածողաց։ «Որք ընթեռնուք զսուրբ գիրս եւ օգտիք ի սմանէ կարդալով եւ կամ օրինակելով եւ կամ լսելով, սրտի մտօք թողութիւն մեղաց խընդրեցէք ինձ՝ բազմավէր գծօղի սորին Մովսէս իրիցուս, որ գրեցի զսուրբ գիրս՝ ինձ պաշար յաւիտենական ճանապարհին, ի նեղ եւ ի դառն ժամանակիս, որ վասն ծովացեալ մեղաց մերոց մատնեալ կամք ի ձեռն ժանտաբարոյ ազգին պարսից, որք իբրեւ զահեղ գազանն տեսլեանն Դանիէլի՝ մանրեն, ուտեն եւ զմնացորդն առ ոտն հարկանեն։ «Եւ եղեւ զի ի սոյն ժամանակի չարագոյն զօրագլուխ ոմն, յելեալ ի թագաւորէն, իբր թէ կամէր զՎրաց տուն երթալ, եւ ժողովեաց անթիւ զօրս ի վերայ իւր, զմեծամեծս եւ փոքունս, որ իբրեւ զաւազ ծովու եւ զաստեղս յերկնից, եւ եկեալ մինչեւ եօթն ամ խաբէութեամբ շրջեցաւ յերկիրս Աղուանից, Գանճայու, Գեղարքունու, Սիւնեաց եւ Բարգուշատու եւ մասն ինչ ի Գողթնեաց, ոչ կայ առնելով ի տեղի ուրեք եւ ոչ ամենեւին կասկած ունելով ի թագաւորէն եւ կամ այլոց մեծամեծաց, եւ բազում սուտ քրիստոնեայք, զսուրբ եւ զճշմարիտ հաւատս Քրիստոսի փոխանակեցին ընդ պիղծ օրինացն Մահմէտի, եւ միաբանեցան ընդ պարսից, եւ այնքան վնաս եւ աւերս գործեցին, եւ մանաւանդ որդիք անեծելոյն Վասակայ Սիւնեցիք, որ բազում սուտ կարգաւորք եւ օրինազանց աշխարհականք, որք անուամբք միայն են քրիսատոնեայք եւ գործովք վատթարք քան զայլազգիս, եւ գնացեալ յարեցան ընդ զօրս նորա, եւ առեալ սփռեցան ընդ ամենայն յերկիրս, զգաւառս, զգեօղս, զվանք, զանապատս, որք ի լերինս եւ որք ի դաշտս, ազգ եւ ազգ ստութեամբ պատճառս յօդելով։ Եւ ոչ մնաց տեղի որ ոչ կոխեցին ոտք նոցա, եւ այնպէս աւեր դարձուցին զերկիրս ամենայն եւ կողոպտեցին ի ստացուածոց, առհասարակ զամենեսեան ահաբեկ եւ սրտակոտոր «Վայ եւ եղուկ անձանց մերոց, զի զայս ամենայն չարիքս եկն ի վերայ աշխարհի, վասն արտուղի եւ թիւրընթաց շաւղաց մերոց, ըստ ասելոյն եթէ՝ Ոյք թողին զՏէր, թողեալ լիցին ի Տեառնէ։ Եւ ի սոյն դառն եւ դժնդակ եւ ի լեղալիր ժամանակի բազում վշտագրութեամբ գրեցի առաջին հատոր սուրբ Աւետարանիս Յոհաննու, եւ թողի յիշատակ ինձ եւ ծնօղացն իմոց եւ եղբարցն եւ ամենայն արեան մերձաւորացն։ «Աւարտեցաւ առաջին հատորս ի թուաբերութեանս Հայոց ՌՃԽ եւ մէկ (1692), ամսեանն Փետրվարի ԺԴ, օր Գալստեան Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի քառասնօրեա(յ) ի տաճարն. ի կաթուղիկոսութեան Տեառն Նահապետի Ուրհայեցւոյ, եւ ի մերոյս առաջնորդութեան Տեառն Մատթէոսի արհիեպիսկոպոսի Ապրակունեցւոյ. եւ ի յերկիրս Երիննակոյ, ի գեօղն Նորաշէն, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնի, Սուրբ Կարապետի եւ Սուրբ Նախավկայի տաճարիս, որ ի թուին ՌՃԼԶ (1687) ամին հիմն արկին, բազում աշխատութեամբ եւ վշտակրութեամբ եւ յոլով ծախիւք, ի սոյն ցաւալից ժամանակիս, յօգնականութեամբն ամենասուրբ Երրորդութեանն եւ աղօթիւք ամէնօրհնեալ սուրբ Աստուածածնին աւարտ հասուցին, որ է այժմ թուականս մեր ՌՃԽԱ (1692), զոր Տէր Աստուած հաստատուն պահեսցէ զնորընծայ սուրբ տաճարս զայս եւ պարգեւեսցէ սմա շնորհս սրբոյն Սիովնի եւ Բեթղեհեմի, եւ զվարձս բարեաց պարգեւեսցէ ամենայն աշխատօղաց եւ ձեռնտու լինողաց սուրբ քաւարանիս։ Եւ մի՛ պակասեսցի ի դրանէ սորա ձայնք օրհնութեանց, երգ սաղմոսաց, նուէրք պատարագաց, լուցմունք կանթեղաց, վառմունք լապտերաց, բուրմունք խնկերաց, եւ պահպանութիւնք յերկնաւոր զօրացն մի պակասեսցի ի դրանէ սորա մինչ ի կատարած «իւ(մեք՝ անարմանաքս, մասն փրկութեան սովաւ ընկալցուք յաւուրն դատաստանի, եւ բարեխօսութեամբ սուրբ Աստուածածնին եւ ամենայն սրբոց, կարկեալ պապանձեցուսցէ զբերանս ամենայն յանդուգն եւ ի հերձուածող արանց, որք իբրեւ զշուն լիրբ բերանաբաց եղեալ յարաժամ հաչեն ընդդէմ սուրբ տաճարիս Աստուծոյ. ամէն։ «Եւ ի սոյն ժամանակի էին քահանայք մեր Տէր Աստուածատուրն, Տէր Ովանէսն, Տէր Թումայն, Տէր Գրիգորն, Տէր Գայուստն. եւ վերակացու ժողովրդեանս էր վարպետ Կոզմասն, զոր Տէր Աստուած զամենեսեան իւր քաղցր տեսութեանն արժանաւորս արասցէ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն։ Հայր մեր։ «Եւ զմնացեալ հատորն չկարացի գրել, վասն յուսահատութեան եւ նեղասրտութեան, ի չար պատահմանց ժամանակիս. լինի թէ փոքր ինչ ոգի առեալ եւ զօրացեալ Տերամբ, աղօթիւք ձերովք յետոյ գրեցից ի փառս ամենազօր սուրբ Հոգւոյն. ամէն։ «Անմեղադիր լերուք զպակասութեան լուսանցներին, զի առաջի հատորին դիրքն մեծ էր եւ զվերջին հատորին փոքր, վասն այնը պատճառի այսպէս եղեւ»։ 3. Էջ 842. «Արդ, յերես անկեալ առ ոտս ձեր եւ հայցեմ ի ձէնջ, ով ընթերցողքս սուրբ գրոյս, յիշեցէք առ Քրիստոս յոյսն բնաւից, անարժան եւ սեւերես Մովսէս գծօղ հոգեշահ սուրբ տառիս, որ բազում փափ(ա)գանօք գ(րջեցի եւ յիշատակ ինձ թողի. թվ. Ռձեև «Վայ ինձ, Մովսէս մեղապարտ եւ ուշամոռաց գծողիս, քանզի բազում անգամ ուսանիմ եւ երբեք ի գիտութիւն ճշմարտութեան ոչ հասանիմ, եւ քանզի ծփանք տարակուսանաց եւ հոգք անցաւորիս խաւարեցուցին զաչս հոգոյս», մնացածը կտրուած։
«Այս գիրք յիշատակ է Շոռոթեցի պարոն Ռափայէլին, զոր եբեր ի Վարատինու եղբայր նորա Հ. Սուքիաս Վրդ.ն Աղամալեան, յամի Տեառն 1781, ի Յունուարի»։ Մատեանս է Տովհան Ոսկեբերանի Մեկնութիւն Յովհաննու Աւետարանին, որու համար Հ. Մկրտիչ Աւգերեան թողած է սա անդրադարձութիւնը. «Ընդհանրապէս ընտիր է օրինակս եւ առաւել համաձայն յունականին. բայց կան եւ իմաստակութիւնք, ընդլայնմունք կամ այլափոխութիւնք բառից ինչ, յորս հայերէն տպագիրն եւ այլ նոր ձեռագիրն առաւել միաբանին ընդ յունին»։ Ասոր կը հետեւի Ն. Լամբրոնացիի Մեկնութիւն «Էր ընդ եղբարս» եւ այլ մանր գրութիւններ, հետեւեալ կարգով. 1. Էջ 4. «Երանելոյն Յոհաննու Ոսկեբերանի Կոստանդինուպօլսի եպիսկոպոսապետի, մեկնութիւն սրբոյ Աւետարանին որ, ըստ Յովհաննու. Ի հանդիսի աստ արտաքին աշխարհականք, յորժամ բռնաւոր մարտիկ զոք մեծազօր յաղթական պսակեալ ուստեք լսիցեն, համագունդ խուռնընթաց առհասարակամենեքեան ի վերայ դիմեն...»։ - Վերջ Էջ 375. «Երկրորդ գիրք. Յովհաննու Ոսկեբերանի մեկնութիւն Յոհաննու սուրբ Աւետարանին. Ասէ ցնոսա Յիսուս. Ամէն, ամէն ասեմ ձեզ, եթէ ոչ կերիջիք զմարմին Որդւոյ մարդոյ եւ արբջիք զարիւն նորա, ոչ ունիք զկեանս յանձինս ձեր. Արդ, յորժամ յաղագս հոգեւորացն խօսիմք, մի՛ լինիցի ինչ յանձինս ձեր կենցաղական եւ յերկրաւոր...»։ - Վերջ էջ 779։ Ընդմէջ առաջին եւ երկրորդ հատորին, գրիչը թողած է դատարկ էջեր, ուր յաջորդաբար գրած է. 2. Էջ 367. «Ըստոյգ եւ ճ(շ)մարիտ յեկեղեցական պատմութենէ հռովմայեցւոց. Տէրն մեր եւ Աստուած ամենայնի Յիսուս Քրիստոս, Որդին Աստուծոյ Հօր, ծնաւ ի Բեթղեհեմ Հրէաստանի...»։ - Վերջ էջ 369։ Էջ 370. «Ի մեկնութենէ երանելոյն Դիւոնիսիոսի գրոցն. Գիտելի է զի քահանայք կոչին հրեշտակք վասն եօթն պատճառի. նախ՝ զի է դեսպան Աստուծոյ...»։ - Վերջ էջ 373։ 3. Էջ 782. «Բան յոյժ պիտանի ժառանգաւորաց սուրբ եկեղեցւոյ, վասն խնդրուածոց. Ասաց Տէրն մեր Քրիստոս, թէ ուր երկուք միաբանեսցին ի ձէնջ, զոր ինչ եւ խնդրիցէք հաւատով, լինիցի ձեզ. Եւ քանզի են ոմանք ի ձէնջ, որք ասեն թէ խնդրեցի եւ ոչ գտի եւ կամ առի...». (քաղուածք Սարգիս Կունդի Մեկնութիւն Ղուկասու)։ 4. Էջ 786. «Յետ Համբարձման Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի Որդոյն Աստուծոյ, յորժամ կամէին սուրբ առաքեալքն վիճակաւ յելանել ի քարոզութիւն սուրբ Աւետարանին ընդ ամենայն տիեզերս, եւ զայս սահմանադրութիւն հաստատեցին...»։ Վերջ անդ. «Եւ գտաք զսա ի հին օրինակս թագաւորացն մերոց, ի յԵրուսաղէմ, թվին ՌՃԽ եւ մէկին (1692)»։ 5. Էջ 786. «Եւ զի իւղն որով օծանէին զքահանայս եւ զխորանսն եւ զթագաւորսն Իսրայէլի՝ այս էր. զի ասաց Աստուած Մովսէսի. Առցես ծաղիկ չորս, զհիրիկն, զեղէգն, զմուռն եւ զկինամոնն...»։ 6. Էջ 788. «Մեկնութիւն բանի Տեառն որ ասէ. Ոչ ոք յայնց կոչեցելոց ճաշակեսցէ յընթրեաց իմոց. Եւ զի մի՛ ոք ի ձեւ կերպարանաց առակիս հայեցեալ կարծեսցէ դիւրին զայն եւ կոչունք հարսանեաց յատուկ...» (հատուած մըն է Իգնատիոսի Մեկն. Ղու7. Էջ 792. «Տեսութիւն քննութեան աղօթից սուրբ աւետարանչին Յովհաննու (էր ընդ եղբարս), ի խնդրոյ վարդապետին Յակոբայ, ի Տէր Ներսիսէ (Լամբրոնացւոյ) հոգեւոր որդւոյ, յեղբօրէ պարոն Հեթմոյ. Գիր քո պատուականութեանդ միանգամ եւ երկիցս, հայր սուրբ, եհաս առ մեզ...»։ Վերջ