1683941ՌԿԳ - 1614։
բոլորգիր մեծ։
Ա-ԼԳx12 (Ա՝ 11, ԼԳ՝ 2)։
թուղթ տոկուն եւ հաստ։
դրոշմազարդ շագանակագոյն կաշի, միջուկը տախտակ, դռնակով՝ որու կէսը անհետացած է եւ մնացած է աստառը. Ձեռագրին աստառն է կարմիր կապոյտ ծաղկեայ տպածոյ լաթ. երեք փականքները կորսուած են։ Կռնակի կողմէն առաջին կողքը ճաթած եւ հեռացած է Ձեռագրէն -
բաւարար. մնացած է մաքուր եւ անթերի։
Յակոբ եպս. Քէօթահիացի։
չունի։
սակաւք, կարմիր եւ կապոյտ մելանով։
կարմիր թանաքով։
սակաւք, կարմիր գրիչով, վարժ գրիչի գործ։
չունի։
թղ. 10ա։
2ա։
թղ. 9բ, 385ա-բ։
Բնագրին գրչութեամբ. 1. Թղ. 383ա. «Փառք անեղին եւ անմահին, Աներբ 'ւ անկէտ իսկականին, Երբեակի տարորոշին, Եւ միակի եզականին։ Հաւր եւ Որդոյ եւ սուրբ Հոգոյն, Երրորդութեանն երրեակ անձինն, Յանցեալն յայժմոյս 'ւ յապագային Եւ յանսպառ յաւիտենին։ Ազգանազեանս մեծ տումարի, հայոց մեծաց թուականի, Հազար վաթսուն եւ երեքի (1614), Աւարտ եղեւ այսմ տառի, Ի մեծ քաղաքս արքունի, Որ Քաւթահիա սա յորջորջի, Հարանց վարք սա յորջորջեալ, Ջի զվարս սուրբ հարց պատմաբանեալ, Գործով զանունն յինքեան բերեալ, Քերթողաբար ստուգաբանեալ։ Սա ցանկալի դրախտ յաւրինեալ, Ի սուրբ Հոգւոյն արմատացեալ, Շնորհաւք նորին առոգացեալ, Բանմահական պտղով լըցեալ։ Սա գեղեցիկ ծառ (ը)նձիւղեալ, Բազմաստեղուն վարսաւորեալ, Որք ի տաւթոյ չարին նեղեալ, Սովաւ լիցին հովանացեալ։ Սա քաղցելոց սեղան եդեալ, Անուշահամ խորտակաւք լցեալ, Որք ի սմանէ ճաշակեալ, Այլ յաւիտեան նա ոչ քաղցեալ։ Սա բարեհամ աղբեւր բղխեալ, Եդեմական գետոյն նմանեալ, Որք ջրոյն կենաց կարաւտացեալ, Արբեալ զսա եւ զովացեալ։ Յոյժ քաղցրագոյն են բանք սորին, Քան զխորիսխն մեղուին, Որք զճաշակ սորին առին, Յար ընթերցմամբ ոչ յագեցին։ Դարձեալ վասն այն ախորժ թուին, Ամենեցուն բանք սոցին, Զի զոր գործով կատարեցին, Զայն գրեցին եւ ուսուցին։ Ըստ արդիւնական գիտնականին, Միտքն այն եւ զարդն անապատին, Թէ բանք քո հաւատարիմ, Գործովքն քո հաստատեսցին։ Սա վարժարան կրաւնաւորաց, Ուսով զխաչն բարձողաց, Եւ հրահանգիչ ճգնաւորաց, Ընդդէմ չարին մարտընչողաց։ Սա վարդապետ է լրութեանց, Փակ բերանոյ եւ դուռն շրթանց, Յանդիմանիչ բամբասողաց, Եւ լեզուագար չարախաւսաց։ Սա խորտակիչ սնափառութեանց, Եւ բարձրավիզն հպարտութեանց, Եւ ուսուցիչ խոնարհութեանց։ Նաեւ նուաստախոհութեանց Սա սանձարկու բարկացողաց, Իբր զգազան արձակողաց, Եւ հաստատող հանդարտութեանց, Եւ բարեմիտըն հեզութեանց։ Սա է խլիչ արծաթսիրութեանց, Այն որ արմատն ամէն չարեաց, Եւ սերմանող ողորմութեանց, Ի բարս անգութ խստասրտաց։ Սա փարատէ զոխ ի մտաց, Եւ զնենգութիւն նախանձոտաց Ուրախութիւն տրտմողաց, Բարիութիւն ծուլից անձանց։ Սա հալածիչ է հեշտութեանց, Եւ աղտեղի մտածութեանց, Շիջուցանող հրոյ ցանկութեանց, Որ բորբոքէ ի տես կանանց։ Սա զարթուցիչ ի քնոյ մեղաց, Եւ սթափիչ ի թմրութեանց, Զուարթացուցիչ հոգոյ աչաց, Որք հեղձուցեալ են ի զբաղմանց։ Սա վերբերիչ ի գբոյ չարեաց, Տղմուտ կաւոյ տառապանաց, Եւ առաջնորդ մտին կենաց, Յերկրէ յերկինս ընթացողաց։ Սա դարձուցիչ մոլորելոց, Եւ հաստատիչ գայթագղելոց, Ճար եւ հնարք անյուսելոց, Բժիշկ հոգւով ախտացելոց։ Որ ոք սիրով զսա ընթերցցի, Եւ փափագմամբ ընդ սա խաւսի, Սրբոցս որ աստ յիշատակի, Փառաց նոցին հաղորդս լիցի։ Հոգենորոգ այսմ տառի, Յոյժ ցանկացայ տարփմամբ սրտի, ԶՅակոբ եպիսկոպոս մեղաւք ի լի, Եմ խըխայթեալս յամենայնի. Գրել տվի ինձ յիշատակ անջնջելի, Նաեւ ծնաւղացն իմ Տէր Պետրոս քահաԵւ մաւրս Մարթայի, Եւ իմ եղբաւրն հարազատի, Որ Զաքարիա անուն կոչի։ Որք հանդիպիք զսա ընթեռնուլ, Կամ փափագմամբ աւրինակել, Աղաւթս ձեր յիշատակել, Եւ թողութիւն մեղաց հայցել, Զի եւ ձեզ Տէրն ողորմեսցի, Այն որ առատն է ի բարի, Նմա փառք յամենայնի, Այժմ եւ անցեալն եւ ապառնի։ «Դարձեալ յիշեցէք զստացողի գրոցս զՅակոբ եպիսկոպոսս Քաւթահեացի, եւ զհայրըն Տէր Պետրոս քահանայն եւ զմայրն Մարթան եւ զեղբայրն իմ Զաքարիայն եւ զքոյրն իմ զԼալխաթուն եւ զայլ ամենայն արեան մերձաւորքն իմ, յորժամ ընթեռնուք եւ կամ աւրինակէք, յիշեցէք ի մաքրափայլ աղաւթս ձեր զվերոյ գրեալս՝ Աստուած ողորմի ասացէք, եւ Աստուած ձեզ ողորմեսցի ի միւսանգամ գալստեանն։ «Արդ, գրեցաւ Հարանց վարքս ձեռամբ անարժան եւ փծուն գրչի Գրի(գորի)։ Դարձեալ, յերես անկեալ աղաչեմ զձեզ, քահանայք եւ մանկունք սուրբ եկեղեցւոյ, արտասուալից հառաչմամբ յիշեցէք ի մաքրափայլ աղաւթս ձեր զծնողսն իմ զԶատիկն եւ զմայրն իմ ձըմրութ եւ զեղբայրն իմ Յոհան եւ այլ ամենայն արեան մերձաւորքն եւ զյուսուցիչսն իմ զՏէր Խաչատուր քահանայն, որ բազում աշխատանք ունի, ինքն արժանի լինի տեսուն Քրիստոսի։ «Աղաչեմ եւ խնդրեմ գրչիս եղկելի, Ի յաղաւթս ձեր յիշման առնէք զիս արԶի եւ ձեզ յիշողացդ արարիչն եւ Տէրն Թողութիւն շնորհեսցէ յահեղ աւուր ա2. Թղ. 183բ. «Զեղկելի գծողակս յիշեցէք ի մաքրափայլ աղաւթս ձեր, զի եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ միով Տէր ողորմեայիւ. ամէն»։ 3. Թղ. 359բ. «Ձեղկելի գծողակս զԳրիգոր յիշեցէք ի մաքրափայլ աղաւթս ձեր, զի եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ միով Տէր ողորմեայիւ. ամէն»։
«Ի Հայր Փիլիպպոս Թերնիման Ասլանէ գնեցաւ 60 ղուռուշի, վասն գրատան մերոյ, եւ եբեր ընդ իւր ի Պօլսոյ յամի Տեառն 1825»։ Մատեանս է Վարք հարանց, նոր թարգմանութեամբ, եւ ունի հետեւեալ կարգը. 1. Թղ. 1ա. «Գիր գլխոց Հարանց վարուցն գրոց, աստուստ սկսեալ մինչեւ ցյետինն. Ա. Առաջաբան...» (Ա-ԻԶ) ցանկ։ 2. Թղ. 2ա. «Յառաջաբան գրոց վարուց սրբոց հարցն քաղաքավարութեան. Որ էրն ի սկզբանէ առ Աստուած Աստուածն Բան, վասն բազումբարերարութեան զամենայն տեղծուածս յոչ գոյից ի գոյութիւն էած...»։ 3. Թղ. 10ա. «Խրատք գեղեցկայարմարք սուրբ երանելի հարցն մերոց կրաւնաւորաց, Յաղագս կատարեալ առաքինութեան. Գլուխ երկրորդ. Եհարց ոմն ցհայրն Անտոնիոս եւ ասէ. Ջի՞նչ պահեցից զի հաճոյ եղէց Աստուծոյ. պատասխանի ետ ծերն եւ ասէ ցնա. Զոր պատուիրեմ քեզ պահեսջիր...»։ Կը յաջորդեն 60ի չափ պատմուածքներ, ոմանք երկար եւ ուրիշներ համառօտ։ 4. Թղ. 53ա. «Գլուխ երրորդ. Խրատք հոգեւորք սուրբ հարցն մերոց, եթէ պարտ է մեզ հետեւել հանդարտութեան միայնակեցութեան. Նստէր երբեմն հայրն Անտոնիոս յանապատին եւ անկաւ ի ձանձրութիւն մեծ եւ կուրացան խորհուրդք իւր, նեղէր եւ ասէր առ Աստուած. Տէր կամիմ զի կեցցեմ...» (33 հատուած)։ 5. Թղ. 66բ. «Գլուխ չորրորդ. Բանք սուրբ հարցն, Յաղագս զղջութեան եւ քաղցրութեան. Ասաց հայրն Անտոն. Առաջի աչաց քոց կալցես միշտ զերկիւղն Աստուծոյ եւ յիշեսցես զաւր մահու քո միշտ եւ կեցցես...» (64 հատուած)։ 6. Թղ. 87բ. «(Գլուխ) հինկերրորդ. Վասն պահոց եւ ամենայն առաքինութեանց. Ելին երբեմն եղբարք առ հայրն Անտոնիոս ի Սկիտոյ եւ մտին ի նաւ, որ գնայր անդ, եւ գտին զայլ ոմն ծեր...» (96 հատուած)։ 7. Թղ. 105ա. «Գլուխ վեցերրորդ. Բանք խրատուց սուրբ հարցն ամենեցուն, վասն զգուշանալոյ մեզ ի պատերազմաց պոռնկութեան. Ասաց հայրն Անտոնիոս. Եթէ ունին մարմինք մեր բնական շարժութիւնք խառնել ընդ սեռ ի շինուածոյն...» (85 հատուած)։ 8. Թղ. 131ա. «Գլուխ եօթներորդ. Վասն անընչութեան եւ ոչ ագահելոյ ստացուածոց, եւ վասն այլոց առաքինութեանց իւրաքանչիւր խրատք սրբոց հարցն. Հրաժարեալ ոմն յաշխարհէ եղբայր եւ զինչս իւր բաժանեաց աղքատաց եւ կալաւ ինչ ի նմանէ վասն իւրն պիտոյից...» (42 հատուած)։ 9. Թղ. 140ա. «Գլուխ ութերորդ. Բանք սուրբ հարցն ամենեցուն, որ յարուցանէ զմեզ ի քաջութիւն, արիութիւն եւ համբերութիւն եւ ի ճգնութիւնս կրաւնաւորականս. Գնացին երբեմն եղբարք առ հայրն Անտիո նիոս եւ ասեն ցնա. Ասասցես մեզ հայր բան ինչ որով կեցցուք...» (74 հատուած)։ 10. Թղ. 165բ. «Գլուխ իններորդ. Խրատք եւ բանք սուրբ եւ երանելի հարցն ամենեցուն, առ այն թէ ոչ է պարտ առնել ինչ ի ցոյցս մարդկան. Լուաւ հայրն Անտոնիոս վասն մանուկ կրաւնաւորի ումեմն, որ արար սքանչելիս...» (27 հատուած)։ 11. Թղ. 174ա. «Գլուխ տասներորդ. Թէ պարտ է մեզ զգուշանալ յամենայն զաւրութենէ մերմէ ի դատելոյ եւ ի բամբասելոյ զեղբարս. Պատահեաց երբեմն փորձութիւն եղբաւր ումեմն ի վանս հաւրն Եղիայի եւ արտաքսեցաւ անտի վասն այն մեղաց...» (37 հատուած)։ 12. Թղ. 183բ. «Գլուխ մետասաներորդ. Վասն աստուածային եւ ուղիղ դատաստանին եւ ընտրելոյ զչարն ի բարոյն եւ ոչ ակնառութեամբ ինչ առնել. Ասաց հայրն Անտոնիոս. Բազումք ճնշեցին զմարմինս իւրեանց ի ճգնութիւնս եւ յետոյ հեռի գտան յԱստուծոյ...» (162 հատուած)։ 13. Թղ. 223բ. «Գլուխ երկոտասաներորդ. Իբր թէ պարտ է մեզ միշտ արթուն եւ զգաստ լինել. Ասաց հայրն Անտոն, եթէ տեսի ես կրաւնաւորս, որք զկնի աշխատութեանց եւ ճգնութեանց անկան եւ յիմարեցան...» (70 հատուած)։ 14. Թղ. 237ա. «Գլուխ երեքտասաներորդ. Թէ պարտ է մեզ անդադար եւ արթուն աղաւթել յամենայնի եւ յամենայն ժամ. Եղբայր ոմն եհարց ցհայրն Անտոն եւ ասէ. Զի՞նչ է բանն զեւտացոցն գրոց. իսկ ծերն գնաց յանապատ եւ գնաց զկնի նորա...» (25 հատուած)։ 15. Թղ. 240բ. «Գլուխ չորեքտասաներորդ. Եթէ պարտ է մեզ աւտարասէրս լինել եւ ողորմութիւն առնել եւ խնդութեամբ եւ լըրջմտութեամբ. Ասաց հայրն Ապողոն վասն ընդունելութեան զեղբարսն թէ, պարտ է զեկեալ եղբարսն ընդունել եւ երկիր պագանել...» (30 հատուած)։ 16. Թղ. 253. «Գլուխ հնգետասաներորդ. Եթէ պարտ իցէ առ հոգեւոր վարդապետս եւ հարս ստանալ հնազանդութիւն. Ասաց հայրն Անտոն, եթէ հնազանդութիւն եւ պահք հնազանդեն զգազանս...» (33 հատուած)։ 17. Թղ. 262ա. «Գլուխ վեշտասաներորդ. Վասն բարւոք խոնարհութեան եւ որք նոքաւք լուսաւորեալք են. Հայեցաւ երբեմն հայրն Անտոնիոս ի դատաստանս Աստուծոյ եւ ասէ. Տէր որպէս իցէ զի ոմանք փոքր ինչ աւուրք կեան եւ մեռանին...» (147 հատ18. Թղ. 291բ. «Գլուխ եօթնեւտասներորդ. Վասն անյիշաչարութեան, որ է նմանութիւն Աստուծոյ. Ասաց հայրն Անտոնիոս. Յորժամ ոք ծածկեսցէ զյանցանս ընկերին եւ զմեղս եւ Աստուած ծածկեսցէ զյանցանս նորա» (27 հատուած)։ 19. Թղ. 296բ. «Գլուխ ութեւտասներորդ. Վասն սիրելոյ զԱստուած եւ զրնկերն. Ասաց հայրն Անտոնիոս. Ես ոչ երկնչիմ յԱստուծոյ այլ սիրեմ զնա, զի սէր արտաքս վարէ զերկի(ւ)ղն...» (51 հատուած)։ 20. Թղ. 306. «Գլուխ իննեւտասներորդ. Վասն հոգետես հարցն եւ աստուածաազդ մտաց նոցա. Անտոնիոսի հաւրն յայտնեցաւ երբեմն մինչ էր յանապատին, եթէ իցէ ի քաղաքին հաւասար քեզ բժիշկ ոմն...» (52 հատուած)։ 21. Թղ. 329ա. «Գլուխ քսաներորդ. Վասն նշանազգեաց եւ սքանչելագործ հարց. Ասէին վասն հաւրն Ամոնա(յ), եթէ գնայր յանապատին լնուլ զջուր ի ջրհորոյ անտի, եւ ետես անտ վասիլիսկոյ, որ է արքաաւձ...» (26 հատուած)։ 22. Թղ. 335բ. «Գլուխ քսաներորդ առաջներորդ. Վասն քաղաքավարութեան նոցին, որք զամենայն վարս ուղղեցին առաքինութեամբ. Աղաւթէր երբեմն հայրն Անտոնիոս ի խցի իւրում եւ եկն առ նա ձայն յերկնից...» (28 հատուած)։ 23. Թղ. 354ա. «Գլուխ քսաներորդ երկրորդ. Խաւսք եւ մտածութիւնք եւ խորհուրդ ԺԲ միայնակեցաց. Ժողովեալ ի միասին միայնակեացք սուրբ լերինն. սուրբք եւ իմաստունք եւ հոգեւորք, թուով երկոտասան, եւ բանք խաւսեցան ընդ միմեանս վասն առաքինութեանց եղելոց ի սկզբանէ ի սուրբս, եւ թէ զոր ճգնութիւն ի նոցանէ ոք ստացեալ էր եւ որպիսի կատարէր զաւուրս իւր ի խցի իւրում. Առաջին եւ աւագն ի նոսա...» (Ա-ԺԲ)։ 24. Թղ. 356ա. «Գլուխ քսաներորդ երրորդ. Վասն քաղաքավարութեան առաքինութեամբ զարդարելոցն. Խորհեալ ուխտեցին առ միմեանս երբեմն երկու եղբարք համահարք գնալ լինել կրաւնաւորս...» (8 հատուած)։ 25. Թղ. 358բ. «Գլուխ քսաներորդ չորրորդ. Բան հոգեւոր սուրբ հարցն որք ի ճգնութիւնս ծերացեալք էին համառաւտ պատմի. Հարցին ոմանք հարցն ցսուրբն Աթանասիոս Աղեքսանդրու եպիսկոպոս եթէ որպէս հաւասար է որդի հօր...» (15 հատ26. Թղ. 360ա. «Գլուխ քսաներորդ հինգերորդ. Բանք խրատու համառաւտ սուրբ հարց. Որպէս պարտ է կրաւնաւորի կեալ ի սենեկի իւրում, պատասխանի իբր զի հրաժարեսցէ ի գիտութենէ բազմաց...» (հարցումն եւ պատասխանի)։ 27. Թղ. 363ա. «Գլուխ քսաներորդ վեցերորդ. Պատմութիւն վասն Պօղոսի Լիւստրիոյ. Պաւղոս ոմն ի Լիւսրիոյ, որ էր պատուով իլիւստրինոս, էր սուրբ եւ մեծատուն յոյժ...»։ 28. Թղ. 363բ. «Վարք սուրբ հաւրն Ապաւուրա(յ). Տեսաք մեք այր մի յերկրին թեբայեցոց...»։ Թղ. 365ա. «Տեսանէաք մեք անդ ի կողմանս թեբայեցոց հայր մի Ամոն անուն նորա, աբբաս ԳՌ միայնակեցաց...»։ 29. Թղ. 365բ. «Վարք սուրբ հաւրն Աբասի. Տեսաք եւ այլ ծեր ոմն մեծ...»։ 30. Թղ. 366ա. «Վարք Պեղենիոսի սուրբ հաւրն. Տեսաք այլ ծեր մի Պեղենիոս անուն, արուեստիւ դարբին...»։ 31. Թղ. 367ա. «Վասն սքանչելեացն որ յԱնտիոք ի վանս կուսանաց եղեն. Պատմեաց մեզ ոմն ի հարանցն որ բնակեալ էր ի Տո32. Թղ. 368բ. «Վարք երանելոյն Պետրոսի որ յառաջն մաքսաւորն. ՅԱփրիկեցոց աշխարհէն էր ոմն մեծատուն յոյժ...»։ 33. Թղ. 371բ. «Վարք երանուհի կուսին Մարիամու որ Մարինոս. Էր այր մի ի Բիւթանիա որում անուն էր Եւագնոս եւ ունէր 34. Թղ. 373բ. «Վարք երանելւոյն Եւագրեայ. Ի բազում իրս, ով սիրելիք, կարի յոյժ զարմանալի եւ հռչակաւոր երեւեալ...»։ 35. Թղ. 376ա. «Վասն բարձրամիտ անապատականին. Ոմն մի յանապատական միայնակեցացն ունէր եղբայր աշխարհական եւ մեռաւ...»։ 36. Թղ. 376բ. «Պատմութիւն վարուցն Յոհաննու Գբեցոյն. Յերկրէն Փիւնիկեցոց էր Յովհաննէս, ի քաղաքէն Կեսարոյ...»։ 37. Թղ. 380բ. «Պատմութիւն սուրբ հաւրըն Մակարա(յ) անապատականին. Սկիզբն արասցուք պատմութեան երանելոյն Մակարայ...»։ - Վերջ թղ. 383ա։