915

ՊԱՏՄԱԳԻՐՔ ՀԱՅՈՑ ԽԴ

ԺԷ դար - ԺԷ դար

ID

Number

915

Old record number

721

Title

ՊԱՏՄԱԳԻՐՔ ՀԱՅՈՑ ԽԴ

Start date

ԺԷ դար

End date

ԺԷ դար

Date details

Ձեռագիրս երեքէ աւելի գրիչներ գրած են, եւ աւարտին կայ ՌՃԽԹ - 1700 թուականը. կը համարինք որ անկէ առաջ գրուած ըլլայ Ձեռագրիս առաջին մասը։

Copy place

Պոլիս։

Reference

Type

Number of pages

379

Dimension

15x20,5

Layout

երկսիւն, իւրաքանչիւրը՝ 5,2x16, իսկ թղ. 185-240 միասիւն (11x15)։

Writing details

նոտր։

Codicology

Ա-ԺԶx12 (ԺԶ՝ 3 թղ.), Ա-ԺԸx12 (Ա, Ե՝ 11 Թղ., Է՝ 1 թղ., Ը, ԺԴ՝ 10 թղ. ԺԸ՝ 9 թղ.)։

Principal subject

Subject details

թուղթ։

Number of lines

31-2։

Binding

դրոշմազարդ շագանակագոյն կաշի, միջուկը տախտակ. կորած է դռնակին շարժական մասը, մնացած է ձեռագրին վրայ հաստատուածը, որու աստառն է սրճագոյն ուղիղ նեղ գիծերով սպիտակ լաթ. Ձեռագրին միայն երկրորդ կողքն է որ ունի աստառ ճերմակ, կարմիր եւ կապոյտ ուղղահայեաց գիծերով նուրբ կերպաս։ Ինկած են երեք փականքները։

State of preservation

բաւարար։

Copyist

զանազան են, որոնցմէ վերջինը եղած է Զմիւռնիացի Մարգար երէց, որ Պոլիս օրինակած է Փաւստոս Բիւզանդը, 1700ին։

Owner

Commanditaire

Illuminator

Binder

անյայտ։

Parchment flyleaf

չունի։

Lettrines

կարմիր գրիչով հանգուցագիր։

Initials

կարմիր։

Marginal illuminations

Images

եւ այլ զարդեր չունի։

Canon tables 1

Canon tables 2

Title text

Blank pages

թղ. 1բ, 2բ, 184ա-185բ, 254բ, 261ա-264բ, 376-380բ։

Colophon

Թղ. 375ա. «Ով սուրբ ընթերձողք, յիշեցէք ի մաքրափայլ յաղօթս ձեր զծգագրող սորին Զմիւռնացի Մարգար երէց, ի վայելումն անձին իւրոյ։ Թվին ՌՃԽԹ (1700), Յուլիսի ԺԵ, ի Կոստանդնուպօլիս»։

Informations

կը պակսին։ Բովանդակութիւն. Մատեանս կը բովանդակէ. Ա. Յաճախապատում, Բ. Ագաթանգեղոս, Գ. Սամուէլ Անեցի, Դ. Աշխարհագրութիւն, Ե. Անանիա Շիրակացի եւ Զ. Փաւստոս Բիւզանդ. Ա. Յաճախապատում. 1. Թղ. 1ա. «Սրբոյն Գրիգորի Հայոց լուսաւորչի ասացեալ ճառս յաճախապատումս եւ լուսաւոր վարդապետութիւնս, յաղագս յօգտի լսողաց. Ա. Յաղագս ամենասուրբ Երրորդութեան. Բ. Վասն առանձնաւորութեան Երրորդութեանն...» (Ա-ԻԳ) ցանկ։ Նոյն ցանկը կրկին օրինակուած է՝ թղ. 2ա։ Թղ. 3ա. «Սրբոյն Գրիգորի Հայոց լուսաւորչի ասացեալ ճառս յաճախապատումս եւ լուսաւոր վարդապետութիւնս, յաղագս օգտի լսողաց. (Ա. Մի է բնութիւն) եւ գոյութիւն ամենասուրբ երրորդութեանն, եւ իւր է ինքնութիւն»։ - Վերջ թղ. 70ա. «ԻԳ. Երանելւոյն սրբոյն Գրիգորի Հայոց Լուսաւորչի խրատ ճգնաւորաց եւ ցոյցք հանդիսից յառաքինութեան յորդորումն. Ամենայն որք հրաժարեցան յաշխարհէս եւ ընծայեցին ըզանձինս Աստուծոյ (...) եւ կոչեցելոց սրբոց ի կարգս աստուածային եւ ի միւսանգամ գալստեանն իւրոյ շնորհէ զանսպառ բարիսն ի հայր եւ յորդի եւ ի հոգին սուրբ, որում փառք յաւիտեանս ամէն»։ Բ. Ագաթանգեղոս. 2. Թղ. 75ա. «Յառաջաբանութիւն Ագաթանգեղի Պատմութիւն. Իղձք ըղձացեալք ցանկացելոցն ի նաւահանգիստն հասուցանել խնդութիւն է խաղաղութեամբ...»։ Թղ. 79ա. «Պատմութիւն Ագաթանգեղի. Ընդ նուաղել ժամանակի թագաւորութեան Պարթեւաց, ի բառնալ տէրութեան յԱրտաւանայ որդւոյ Վաղարշու, ի սպանանել զնա Արտաշրի որդոյ Սասանայ»։ Թղ. 105բ. «Վարդապետութիւն սրբոյն Գրիգորի առն Աստուծոյ. Տէր Աստուած, որ նա միայն ինքնութեամբ եւ ոչ ոք յառաջ քան զնա, չիք ոք այլ արարիչ՝ որ երեւի եւ որ ոչ երեւի»։ - Վերջ թղ. 156բ. «Կատարեցաւ սըրբոյն Գրիգորի վարդապետութիւն, որ շնորհեցաւ նմա յԱստուծոյ, լուսաւորել զսիրտս խաւարեալս Հայաստան աշխարհիս, հաւատովք եւ մկրտութեամբ. եւ զամենեսեան քըրիստոսածանօթս առնէր եւ հաստատէր, փառաւորել զսուրբ անունսն հօր եւ որդւոյ եւ հոգւոյն սրբոյ»։ Թղ. 156բ. «Ագաթանգեղոս, դարձ փըրկութեան աշխարհիս Հայաստան, ընդ ձեռն առն սրբոյ նահատակի. Արդ եկայք եղբարք զօգուտն վասն հասարակաց շինութեանն փութասցուք, զի եւ ի ձէնջ պատուհասքդ վերասցին»։ - Վերջ թղ. 176ա։ 3. Թղ. 176ա. «Նշանագիր կարգաց բանից Եզնկանն իրիցու, թէ ուստի՞ էին կամ որպէս, զիարդ յաջորդութիւնք թագաւորացն Տրդատայ եւ քահանայապետիցն. Ի սրբոյն Գրիգորէ որ կացին մինչեւ առ մեզ վարումն փոքր ի շատէ դրոշմեալ վասն գիտութեան ի վերայ հասանելոյ. Յետ Տրդատայ թագաւորեաց որդին իւր, որ կոչեցաւ Փոքր Խոսրոֆ. ի սորա աւուրս եկաց քահանայապետ երէց որդին Գրիգորի՝ Վրթանէս»։ - Վերջ թղ. 177ա. «մինչեւ յաւուրս Կոմիտասայ, սըրբոցն Հռիփսիմեանց սպասաւորի (...) վանաց երիցու ի Վաղարշապատ քաղաքի, Ի եւ Թ.երորդի ամի Խոսրովոյ արքայի, ցամաքայի որդոյ Որմզդի։ Եղիցի յիշատակ Էզնակն ի թարգմանել զգիրս զայս»։ Թղ. 177ա. «Ժամանակք հայրապետացն հայոց. Սուրբն Գրիգոր ամս Լ., սուրբն Ռստակէս ամս է»։ - Վերջ անդ. «Սահակ ԻԶ., Եղիա ԺԳ., Դաւիթ ԺԳ., Տրդատ ԻԳ. Բ., ա., Սիոն ԻԵ., Եսայի ԺԳ., Ստեփանոս Բ.»։ 4. Թղ. 177ա. «Թուղթ սիրոյ եւ միաբանութեան մեծի կայսերն Կոստանդիանոսի եւ սուրբ Պապուն Սեղբեստրոսի եւ Տրդատա(յ) հայոց արքայի եւ Լուսաւորչին Գրիգորի. Կամօք եւ կարողութեամբ համագոյ սուրբ երրորդութեանն (...), Այս կտակ կայսերական Աստուծով հաստատուն եւ անփոխադրական, որ գծագրեցաւ հզօր հրամանաւ»։ Վերջ թղ. 183բ. «Իսկ զայս գիր աւանդեցաք ի ձեռն ատենադպրին հայոց արքային մեծիմաստի Ագաթանգեղոսի ի փառս Աստուծոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս. ամէն»։ Գ. Սամուէլ Անեցի, ժամանակագրու5. Թղ. 185ա. «Սամուէլ քահանայի Լուծումն եւ հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց, յաղագս գիւտի ժամանակեաց անցելոց, մինչեւ ի ներկայս ծաղկաքաղ արարեալ. Յերիս որոշումն բաժանեալ սահմանեցան թիւք ժամանակաց, ի յանցեալն, ի ներկայն եւ յապառնին. իսկ յօժարութիւն կամաց մարդկութեանս ներհուն լինել տեսանի անցելոց եւ ապառնեացն առաւել քան զներկային»։ Վերջ թղ. 199բ. «Սկսեալ ի ծննդենէն Քրիստոսի յառաջի ամէն, զոր կարգեցից բուն թուական, եւ զթագաւորս հռոմոց, հրէից եւ պարսից եւ զմերոյ ազգիս ստոյգ գտակաւ գրեցից անյապաղ»։ Թղ. 200ա-241բ. Ժամանակագրական աղիւսակներ, միջանկեալ ընդհատումներով եւ պատմական ծանօթութիւններով։ Կը սկսի Քրիստոսի Ա. թուականով. «Յիսուս Քրիստոս ի Բեթղահէմ ծնանի», եւ կը հասնի մինչեւ Քրիստոսի ՌՃՀԳ տարին, այն է Հայոց «ՈԻԲ. փոխեցաւ առ Քրիստոս մահուամբ Տէր Ներսէս եւ յաջորդէ զաթոռն Տէր Գրիգոր Տղայ կոչեցեալն»։ Դ. Վարդան Վարդապետի Աշխարհացոյց, 6. Թղ. 242ա. «Նախ քան զամենայն խընդրեսցուք եղեալք զԱստուած եւ ապա զի ի նմանէ եղեալքս, զի թէպէտ արարածքս պատճառ լինի գիտութեան արարչին, զի յարարածոցս ճանաչի արարիչն, ըստ Պօղոսի, աներեւոյթ նորա ի սկզբանէ արարածովքս»։ - Վերջ թղ. 243ա. «Ելանեն ԻԴ. թագաւորք եւ ապականեն զաշխարհս, աճուճաց եւ պաճուճաց ազգ կոչեցեալ, զոր յաւետարանիչն Յովհաննէս Գօգ եւ Մագօգ ասէ վասն անթիւ բազմութեան»։ Թղ. 243ա. «Ազատ գետն Գառնոյ ջուրն է։ Ազովիտ Արճէշ է։ Ազովտոս եւ Գազայ եւ Ասկաղոն եւ Ակկարոն՝ գաւառք են ալլացգաց, ի կողմն հարաւոյ Երուսաղեմի։ Աթուր Նինուէ, որ է Մուսուլ»։ - Վերջ թղ. 254ա. «Քերսոն Խալիլ ռահմանն է, յԵրուսաղեմայ քովն։ Քուշանաց յերկիր կալով Չինումաչին։ Քերոն ի սահման Եգիպտոսի»։ Այբուբենի կարգով անուանական ցանկ մըն է, որու ետին աւելցուած են երկու անուն եւս. «Աղջոց վանք, ուր սուրբ յաջն Արիստակիսի որդոյն Լուսաւորչի։ Գառնի, մայրաքաղաք Գէորգայ հայրապետին եւ Մաշտոց վարդապետին, գեղեցկաշէն եւ զարմանալի թախտն Տրդատայ թագաւորին»։ Ե. Անանիա Շիրակացի, Վասն որպիսութեան կենաց. 7. Թղ. 255ա. «Անանիայ Շիրակւանցոյ երիցս երանեալ վարդապետի, Վասն որպիսութեան կենաց. Ես Անանիայ Շիրակվանցի, որ բովանդակեցի զդպրութիւն մերոյ ազգիս Հայաստանեաց եւ հմուտ եղեալ աստուածաշունչ գրոց եւ օր ըստ օրէ լուսաւորէի զաչս մտաց իմոց ըստ բանի սաղմոսերգողի եւ յամենայնի լսէի զերանութիւն իմաստնոցն»։ - Վերջ թղ. 256ա. «Ապա ոչ արգելից ումեքէ որք կամէին ուսանել. եւ զայս անմահ թողում ձեզ, վարդապետք ուսումնասիրաց եւ փափաքողաց մի՛ արգելէք, եւ Քրիստոս որ ձրի շնորհատու է՝ առնուք զհատուցումն, եւ Քրիստոսի փառք այժմ»։ Թղ. 256բ. «Այբէն մուտ արա որ շուրջն այբուբէնքն է լզ գիրն. եւ են այսոքիկ եօթն ձայնաւորացն. ամէն մի լզ հետ գրած որ մտանէ լուսաւորի, եւ որ մտաւոր է եւ իմաստուն կարդայ զսա։ Զմուտն ի խաչէն արայ որ ի ներքեւն այբն է եւ ապա ել ի բենն. գ. դ. ե. լզ. գիրն ի շարն։ Քերականութիւնս որ կոչի եօթնագրեանք, զուգեալ ի Դաւիթ Անյաղթ փիլիսոփայէ, եւ ի Հռոմա վարդապետէ՝ որ կոչի անունն Փենիկ։ Եւ են այսոքիկ գիր...»։ Թղ. 258բ-259ա. Աղիւսակներ։ Թղ. 259բ. «Կալ զհայոց մեծ թուականն ՇԼԲ. ՇԼԲ որ մնա(յ) մտրուկ է հայոց. կա՛լ զմտրուկն բաժանեայ»։ Անդ. Յաղագս չափուց եւ կշռոց. «Եւ ա սատերն սակաւ ինչ պակաս է ի դ. դրամէ, որ է կէս ունկու։ Ծունկին ժբ. սիկղ է...»։ Թղ. 260ա. «Յաղագս օրինաց. Առաջինն բնականն, երկրորդ՝ հրամայականն...»։ «Յաղագս պահոց. Առաջին զԵնովք յանմահութիւն փոխեաց, երկրորդ՝ ի համաշխարհական ջրհեղեղէն պահէ...»։ - «Յաղագս բժ.ն հողմն արեւելիցն. Սիկիլիաս, ապելիօդ, եւրոս՝ հարաւային։ Եւրօնտոս (...), Ատուր, սատուր, թատուր, ատանատուր»։ Թղ. 260բ. Բոլորակ աղիւսակ, որու կեդրոնը գրուած է. «Այս է դուռն զռ (վեցհագար)եկին, որ կոչեն արուեստ համարողաԶ. Փաւստոս Բիւզանդ, Պատմութիւն. 8. Թղ. 265ա. «Բուզանդարան, Պատմութիւնք խոստաբանութիւն նախագիտեյի է. (Ա)յս ինչ ի դպրութիւնս երրորդ պատմութեանցս ժամանակագիր կանոնք մատենից եւ առ նմին դպրութիւնք գ., այսինքն են սոքա չորք մատեանք...» ցանկ գլխոց (ա-իա)։ Թղ. 266ա. «Երրորդ դպրութիւն. Ա. Յաղագս որ ինչ յետ քարոզութեան Թաթէոսի առաքելոյ յերկիրն Հայաստան աշխարհին, կանոնք ժամանակագիր մատենից, ի քարոցութենէ Թաթէոսի առաքելոյ եւ նորուն ելից, եւ ի մարտիրոսութենէն մինչեւ ի կատարումն վարդապետութեանն Գրիգորի եւ իւրոյ հանգստեանն. Եւ առաքելասպան Սանատրկոյ արքային մինչեւ յակամայ հնազանդելն հաւատոցն»։ Թղ. 290ա. «(Չ)որրորդ դպրութիւն Բուզանդեայ (...), ցանկ գլխոց» (ա-ծց)։ Թղ. 293բ. «(Չ)որրորդ դպրութիւնք, կանոնք ժամանակագիրք մատենից տան որդոց Թորգոմայ աշխարհին հայոց»։ Թղ. 341ա. «(Դ)պրութիւն հինգերորդ Բուզանդեայ (...), ցանկ գլխոց» (ա-խգ)։ Թղ. 342ա. «Հինգերորդ դպրութիւնք կանոնք ժամանակագիր մատենից տան որդոցն Թորգոմայ իշխանութիւն հայոց»։ Թղ. 370բ. «(Բ)ուզանդեայ վեցերորդ խոստաբանութիւն (...), ցանկ գլխոց» (ա-ժզ)։ Թղ. 371. «Վերջ առաջաբանութեան վնարումն, մնացուած բանից ի ծայրէ վարդապետաց. Դպրութեան Ա. (Յ)աղագս ընդ երկուս բաժանելոյ աշխարհին հայոց»։ - Վերջ թղ. 375ա. «Եւ սրբոյն Տրդատա(յ) կայանք բնակութեան էր ի գաւառն Տարօնոյ զիւր եղբ», կը մնայ կիսատ, ուր կայ գրիչին ծանուցումը. «Բուզանդ պատմագր. օրինակն մինչեւ աստ էր, անմեղադիր լերուք»։ 9. Թղ. 375բ. «(Տաղ). Աստուածածին կոյս Մարիամ, սէն սին էֆէնտիմ» (4 տուն)։ Այս գրութիւնը գրուած է յետագայ գրիչէ մը՝ շեղագիր։

Content