1591334տարին՝ 1410։
բոլորգիր։
Ա-ԻԹ, որոնք անկանոն թուղթեր ունին, մանաւանդ որ միջանկեալ թուղթեր ինկած են, ինչպէս՝ ընդմէջ թղ. 136-7, 146-7, 266-7, 286-7, 289-290։
թուղթ տոկուն եւ թուխ։
մագաղաթակազմ, միջուկը բարակ ստուարաթուղթ։
ոչ վատ. ունի թերի թուղթեր (տե՛ս Թերթք). թղ. 299-355՝ վերին արտաքին անկիւնէն եռանկիւնաչափ փոքրիկ հատուած մը կտրուած է։ Խոնաւութիւնը կոնակի եւ վերին լուսանցքի կողմէն թափանցած եւ զօրաւոր հետքը թողած է, առանց վնասելու գրադաշտի ընթերցումին։ Վերջին նորոգութեան մը ընթացքին՝ լուսանցքի վրայ կատարուած սրբագրութիւններէն ինչ ինչ բառեր կտրուած են։
երա Մխիթարիչ Ապարանեցի, որ է գրքին հեղինակը։
իւրաքանչիւր նոր գլուխ սկսելուն, հանգուցագիր եւ յոյժ անճաշակ։
կարմիր թանաքով։
բազմաթիւ, պարզ եւ անպանոյն, բնագրին թանաքով եւ կարմիրով գունաւորուած։
չունի։
թղ. 1ա, սիւնակին գլխուն, աննաշակ ոնով։
բնագրին թանաքով, վրան կարմիր կէտերով։
թղ. 84բ, 169բ, 234բ, 273բ, 305բ, 321բ, 353բ, որոնք հեղինակէն թողուած են դատարկ, յաջորդաբար նիւթը ամբողջացնելու նպատակով։
տե՛ս ստորեւ։
ունեցած ենք 1791էն Մատեանս կը բովանդակէ ծրա Մխիթարիչի «Գիրք տրամաբանութեան», բաժնուած Ա-ԾՉ Գլուխներու, որոնց ԽԶ-ՄԶ Գլուխները նոյն հեղինակին եւ գրչութեամբ ըլլալով հանդերձ՝ ունի արտաքին ոճի տարբերութիւն։ ԾԶ Գլխուն կը յաջորդեն ժամանակագրական ցանկեր՝ առաջին գրչութեան թանաքով եւ ոճով, Հ. Մկրտիչ Աւգերեան, Ձեռագրիս սկիզբը կը ներկայացնէ գրչագիրը հետեւեալ կերպով. «Այս է առաջին օրինակ գրոց արա Մխիթարչի Ապարանեցւոյ, ի կարգէ Ունիթօռաց Ջահկեցւոց, յօրինեալ եւ գրեալ ձեռամբ նորին, յամի տեառն 1410։ Ունիմք եւ միւս այլ երկրորդ օրինակ (Ձեռ. թիւ 1663), գաղափարեալ ի սոյն օրինակէ՝ ձեռամբ նոյն հեղինակի, այն է զոր եբեր նորոգ ի կողմանց Հունգարիոյ Վ. Հ. Միքայէլ վրդ.ն մեր Չամչեանց՝ յամի Տեառն 1790։ Երկոքին եւս միագիր, միաչափ, միապէս հնացեալ եւ ըստ ամենայնի համանման. այլ այս ինչ է խտիր ընդ մէջ երկաքանչիւրոցն, զի հեղինակն յետ յօրինելոյ եւ գրելոյ զառաջինս զայս՝ սրբագրեալ է զսոյն բազում մասամբք ի բազում տեղիս, պէսպէս յաւելուածով քանի մի բառից, տողից, վկայութեանց եւ պարբերութեանց, եւս եւ ուղղագրելով զշարադրութիւնն, որպէս եւ տեսանես ի լուսանցս եւ ի վերայ տողից։ Եւ այս սրբագրութիւն յայտնապէս երեւի կրկին անգամ լեալ, մի բացագոյն մելանաւ, որպիսի է եւ մեծ մասն մատենիս, եւ միւս եւս սեւագոյն մելանաւ, որպիսի է յաւէտ յետին կողմն մատենիս։ Արդ, առաջին կարգ սրբագրութեանց մեծաւ մասամբ ամբողջ անցուցեալ կայ յընթացս շարադրութեան յերկրորդ օրինակն, իսկ երկրորդ կարգ սրբագրութեանց եդեալ կայ ի լուսանցս այնը երկրորդ օրինակի։ Յորմէ երեւի զի հեղինակն յետ միանգամ սրբագրելոյ զառաջին զայս գաղափար՝ օրինակեալ է աստի իբրեւ մաքուր զերկրորդ օրինակն, եւ ապա միւսանգամ կամելով սրբագրել (զի արդարեւ կարօտի մատեանն ողջոյն՝ եւս մեծագոյն սրբագրութեանց յանհեթեթ բանից), խնայեալ է յերկրորդ օրինակն, եւ վերստին ի վերայ սորին առաջնոյ գաղափարի է արարեալ նաեւ զերկրորդ սրբագրութիւնն, եւ զբազմապատիկ յաւելուածս ի վերջին գլուխս՝ սեւագոյն մելանաւ (իմա՛ մասն ՈԶ-ԾԶ), եւ ապա անցուցեալ է ինչ ինչ ի կրկին սրբագրութեանց անտի (թերեւս ի ձեռն այլոց) նաեւ յերկրորդ օրինակն, բայց ոչ ամենայնն, զի վերջին գլուխքն պակասին յերկրորդն. ուստի առաջինս այս է ճոխագոյն քան զայն։ Իիրք տառից երկաքանչիւր օրինակաց՝ ուրեք մանր եւ ուրեք խոշոր տեսանին, բայց միոյ ձեռին են դրոշմածք, գէթ ըստ մեծի մասին. զայսոսիկ ծանուցաք՝ զի յայտնի լիցի տարբերութիւն երկոցունց»։ 1. Թղ. 1ա. «Գիրք Տրամաբանութեան ուղղափառաց, ըստ կաթոլիկէ սուրբ եկեղեցո(յ), ընդդէմ հերձուածողաց. Նախ՝ յաղագս անւան գրոցս. Սի՛ խոտորեսցիս աջ կամ յահեակ, ասէ սաղմոսերգուն, ընդ սըրբոյն սուրբ եղիցիս եւ ընդ առն ամբծին անբիծ եղ (իցիս), եւ ընդ ընտրեալսն ընտիր եղիցիս եւ զթիւրսն կործանեսցես...»։ 2. Թղ. 2բ. «Բ. Յաղագս կանոնաց եւ սահմանաց ընթերձողաց եւ գծագրողաց ըզգիրքս զայս» (ա-իբ)։ 3. Թղ. 6բ. «Գ. Յաղագս նախադրութեան 4. Թղ. 8բ. «Դ. Յաղագս պատնառաց գրոցս գրելո(յ) եւ գիտութիւն, վասն հայ)ոց միշտ հնազանդ եւ միաբան ընդ սուրբ եկեղեցո(յ)»։ 5. Թղ. 14ա. «Ե. Յաղագս դաւանութեան ճշմարիտ հաւատոյ ըստ կաթոլիկէ սուրբ եկեղեցոյ միաբան եւ ուղղափառ հաւատա6. Թղ. 17բ. «Զ. Յաղագս եթէ որպէս գտեալ եղեւ զանազանութիւն էութեանն, գոյացութեան, ենթադրութեան եւ անձին»։ 7. Թղ. 20բ. «Է. Յաղագս սահմանի անսինն, որ է անեստն եւ առաջին գոյացու8. Թղ. 21բ. «Ը. Յաղագս բաժանման պէսպէս գիտութեանց եւ նկարեալ ծառոցն Պորփիւրի եւ երիստոտէլի եւ վասն տեսու9. Թղ. 33ա. «Թ. Յաղագս այնմ՝ եթէ երեք ազգ է գո(յ)ացութիւնն»։ 10. Թղ. 34բ. «Ժ. Յաղագս ինն մասնաւոր անուանցն եւ զանազանութեան եւ նշանակութեանց նոցա»։ 11. Թղ. 36ա. «ԺԱ. Յաղագս սահմանի բնութեանն» (ա-ժց)։ 12. Թղ. 43ա. «ԺԲ. Յաղագս եթէ Քրիստոս է միայն մի անձն եւ ոչ երկու» (ա-ժբ)։ 13. Թղ. 46բ. «ԺԳ. Իսկ ընդդիմութիւնք հակառակողացն են այսոքիկ»։ 14. Թղ. 48բ. «ԺԴ. Յաղագս եթէ երանուհի կոյսն Մարիամ է ճշմարտապէս Աստուածածին»։ 15. Թղ. 51ա. «ԺԵ. Յաղագս եթէ մի Քրիստոսն ոչ է մի բնութիւն, այսինքն՝ սոսկ Աստուած կամ սոսկ մարդ, կամ շփոթեալ եւ առ աչօք»։ 16. Թղ. 63բ. «ԺԶ. Յաղագս եթէ մի Քրիստոսն է մի անձն եւ ունի երիս էութիւն, այսինք՝ն աստուածութիւն, հոգի եւ մարմին, եւ զբնութիւն եւ զյատկութիւն եւ զգործս նոցա» (ա-ի)։ 17. Թղ. 70բ. «ԺԷ. Յաղագս առարկութեամբ վկայութիւնք եթէ Քրիստոս է մի անձն, եւ երկու բնութիւնք ի նմա, զի է Աստուած եւ մարդ կատարեալ» (ա-իթ, ա-է)։ 18. Թղ. 80բ. «ԺԸ. Յաղագս օրինակաւ վկայութեանց՝ եթէ Քրիստոս է մի անձն, եւ երկու բնութիւնք ի նմայ, այսինքն՝ յատկութիւնք» (ա-ի. կը թողու կիսատ)։ 19. Թղ. 85ա. «ԺԹ. Յաղագս վկա(յ)ութեանց ի Սուրբ գրոց՝ եթէ մի Քրիստոսն է Աստուած եւ մարդ, այսինքն՝ մի անձն, եւ երկու բնութիւնք ի նմա»։ 20. Թղ. 103բ. «Ի. Յաղագս տեսութեան նախասացեալ վկայութեանց ճառիդ»։ 21. Թղ. 106. «ԻԱ. Յաղագս եթէ մի Քրիստոսն ունի կրկին կամք եւ ներգործութիւնք, այսինքն՝ աստուածային եւ մարդկա22. Թղ. 112բ. «ԻԲ. Յաղագս եթէ հարկ է ի խառնարանս պատարագին սակաւ մի ջուր խառնել ի գինին»։ 23. Թղ. 130բ. «ԻԳ. Յաղագս ի Սուրբ գրոց վկայութիւնք վասն սակաւ մի ջուր արկանելոյ ի գինին՝ որ ի խառնարանս պատա24. Թղ. 135ա. «ԻԴ. Յաղագս եօթն խորհրրդոցն եւ եթէ բազում օրհնեալ նշխարքն որ ի վերայ սրբոյ սեղանոյն միօվ օրհնութեամբըն Քրիստոսի է մի Քրիստոս անզանազան եւ ոչ բազում» (ա-իթ)։ 25. Թղ. 143ա. «ԻԵ. Վասն միայն հոգեւորապէս ճաշակողացն զՔրիստոս եւ կամ միայն ի ներքոյ միոյ տեսակի հացի կամ գինւոյ» (ա-խ)։ 26. Թղ. 150ա. «ԻԶ. Յաղագս եթէ ոչ է պարտ շփոթեալ ասել զանշփոթ միութիւնն որպէս զԵւտիքէս եւ կամ վասն նոյն օրինակի թացեալ պատառ տալ որպէս Յուդա(յ)ի վասն թերահաւատութեան» (ա-լզ)։ 27. Թղ. 161բ. «ԻԷ. Յաղագս եթէ ոչ է հարկ տալ զխորհրդական ճաշակումն երա խա(յ)ից կամ թերահաւատից եւ անզեղջ մեղաւորացն» (ա-լե)։ 28. Թղ. 170ա. «ԻԸ. Յաղագս քաւարանին եւ այլ զանազան տեղեաց տանջանաց վասն պէսպէս մեղաց եւ պատժոց»։ 29. Թղ. 177ա. «ԻԹ. Յաղագս քաւարանին» (ա-խ...)։ 30. Թղ. 195ա. «Լ. Յաղագս եթէ Քրիստոս յառաջի գալստեանն միայն զյիմպօս սուրբ հարցն աւերեաց, զի միայն վերածեաց զհոգիս արդարոցն» (ա-ժե)։ 31. Թղ. 208ա. «ԼԱ. Յաղագս եթէ յետ բաժանելոյ հոգոցն ի մարմնոցն իւրոց, առժամայն առնուն ըստ պատշանի զվարձս կամ զպատիժս» (ա-լգ)։ 32. Թղ. 225ա. «ԼԲ. Յաղագս եթէ Հոգին սուրբ է ի Հօրէ եւ յՈրդոյ» (ա-ժէ ...)։ 33. Թղ. 235ա. «ԼԳ. Յաղագս գլխաւորութեան սուրբ առաքեյւոյն Պետրոսի եւ սուրբ աթոռոյն նորա» (ա-իե, ա-է)։ 34. Թղ. 258ա. «ԼԴ. Յաղագս ի մոլորութենէն հա(յ)ոց, որ զտօն ծննդեան Տեառն եւ զաւետեացն եւ զտեառնընդառաջին եւ զՅովհաննուն ոչ կատարեն ըստ սուրբ եկեղեցւոյ» (ա-ժզ)։ 35. Թղ. 260ա. «ԼԵ. Յաղագս ի մոլորութենէն հա(յ)ոց, որք ոչ պահեն պահս եւ օրէնս աստուածադիրս ի ձեռն մարգարէից եւ առաքելոց եւ յաջորդաց նոցա, այլ պահեն նոր եւ չար մարդադիր օրէնս»։ 36. Թղ. 263բ. «ԼԶ. Յաղագս ի մոլորութենէ հերետիկոսաց, որք թողեալ զիւրեանց անհուն չարիս բամբասեն զկաթոլիկէ զսուրբ զեկեղեցի»։ 37. Թղ. 267ա. «Լէ. Յաղագս պատճառաց մոլորութեանց հեթանոսաց եւ հրէից, հերձուածողաց եւ հերետիկոսաց» (ա-ժբ, ա-ժէ). սկիզբը թերի՝ թուղթի անկումով։ 38. Թղ. 270ա. «ԼԸ. Յաղագս յատուկ պատճառաց մոլորութեանց միայն հայկեաց» 39. Թղ. 274ա. «ԼԹ. Յաղագս ի պէսպէս մոլորելոց եւ ի յորպիսութենէ մոլորութեանց նոցա» (ա-իդ, ծ-ծզ. միջանկեալ թերի թուղթի անկումով)։ 40. Թղ. 282բ. «Խ. Յաղագս աստիճանաց հաւատոյ եւ եւթն խորհրդոց սուրբ եկեղե41. Թղ. 287ա. «ԽԱ. Յաղագս պատնառաց անդրդուելի հաստատութեան կաթոյիկէ սուրբ եկեղեցոյ ի ճշմարիտ հաւատն Քրիստոսի» (սկիզբը թերի թուղթի անկումով)։ 42. Թղ. 289բ. «ԽԲ. Յաղագս եօթն եւ այլ ուղղափառ ընթհանրական եւ կաթոլիկէ ժոդվոց ընողէմ հերեուածողաց» (միջանկեալ 43. Թղ. 293բ. «ԽԳ. Յաղագս ժողովոց Հա(յ)ոց երբեմն ընդդէմ յունաց վասն նախանձու եւ միո(յ) կողմանց եւ երբեմն ընդդէմ նեստորականաց եւ երբեմն վասն միոյ բնութեան եւ հնազանդութեան Հռոմա(յ) սուրբ եկեղեցոյն»։ 44. Թղ. 302ա. «ԽԴ. Յաղագս վասն ուխտից եւ միաբանութեան հայկեաց ընդ պարսից, զի բարձցեն զքրիստոնէութիւն յաշ45. Թղ. 306ա. «ԽԵ. Յաղագս զանազան պակասութեանց հերետիկոսաց» (ա-ծա)։ 46. Թղ. 322ա. «ԽԶ. Յաղագս գրով կամ բանիւ հարցանելոյ զհերետիկոսսն վասն բնութեանցն Քրիստոսի եւ ջրոյն եւ սուրբ Հոգոյն եւ գլխաւորութեան Պետրոսի եւ յաջորդաց նորա եւ այլ այսպիսի, որպէս գըտցես յիւրաքանչիւր տեղի ըստ կարգին նշա47. Թղ. 325ա. «Խէ. Հարցումն վասն 48. Թղ. 326բ. «ԽԸ. Հարցումն վասն շփոթելոյն»։ 49. Թղ. 328ա. «ԽԹ. Հարցումն վասն փառաց սրբոցն արքայութեան, քաւարանին եւ դժոխոց»։ 50. Թղ. 329ա. «Ծ. Հարցումն վասն բղխման սուրբ Հոգոյն»։ 51. Թղ. 330բ. «ԾԱ. Հարցումն վասն գլխաւորութեան սուրբ եկեղեցոյ»։ 52. Թղ. 332բ. «ԾԲ. Յաղագս ի մոլորութենէ հերետիկոսաց, որք ելանեն յեկեղեցական պատիւս սիմոնականութեամբ եւ հայրենի ժառանգութեամբ եւ վասն ընչից բաժանեն զայր եւ զկին»։ 53. Թղ. 334ա. «ԾԳ. Յաղագս ի մոյորութենէ հերետիկոսաց, որ ոչ գիտեն առնել զզանազանութիւն ի մէջ մարմնաւոր ազգականութեանն եւ օրինաւոր եւ հոգեւոր, եւ խնամութեան արգելմանն, վասն որոյ եւ մեղանչեն ընդդէմ հրամանաց եկեղեցոյ»։