1588
1412
1708։
նօտր մանը։
Ա-Ի։
թուղթ թուխ։
դրոշմազարդ շագանակագոյն կաշի, միջուկը տախտակ. կորսուած են երեք փականքները։
բաւարար. գրադաշտը մթագնած է՝ թանաքին վատութեան պատճառով։
հաւանաբար գրիչը։
եւ այլ զարդեր չունի։
կարմիր թանաքով։
էջ 419։
Բնագրին գրչութեամբ. 1. Էջ 420. «Փառք...։ Որ ինձ տկարիս ետ կարողութիւն հասանել ի յաւարտ գրքիս, որ կոչի Գաւազանագիրք։ Արդ, ես ջնջնին ժամանորոգող Կետրոս, որ էի արգելեալ ի տան յաղագս հալածանաց յեկեղեցւոյն Քրիստոսի, ձեռն արկի զգիրքս զայս օրինակել եւ գրել, առ ընդ փոքրիկ որդեակն Սկրտիչ, զոր նա ընդ յիս աշխատեալ գրեաց։ Արդ, որք հանդիպիք սմա կարդալով կամ օրինակելով, մի՛ ապաղտ առնէք զսղալանսն եւ զեղծեալսն, քանզի փոքր տղա(յ) գոլով՝ ո՛չ էր յարմար այնքան գրչագրութեան, վասն այնորիկ կարելի է սղալանս գտանել, ուրեմն, ներեցէք նմա, եւ ինձ հիքացելոյս մի՛ դանդաղիք յիշել միով Հայր մերիւ եւ միով Ողջունիւ. եւս եւ զծնօղսն իմ բազմաշխատ, եւ դուք յիշեալ լիցիք ի Քրիստոսէ յԱստուծոյ մերմէ. ամէն։ «Գրեցաւ թվին Քրիստոսի ՌԷՃԸ (1708) եւ աւարտեցաւ Օգոստոսի Ե, ի թաղն Բերայ կոչեցեալ։ Զայս եւս ծաներուք, ո՛վ ընթերցողք, զի գիրքս այս անկատար գոլով, ո՛չ ունէր զցանկ. արդ, ես տրուպս ըստ տկար մտացս իմ արարի զցանկ իմն, զի դիւրաւ գտանիլ կարասցեն զթիւսն կայսերաց եւ քահանայապետացն. թողութիւն շնորհեցէք, այսքան էր կարն իմ»։ 2. Էջ 455. «Ա(յ)ս է պատմութիւն Ներսէս հայրապետին հայոց, որ գրեցաւ 1708 Սեկտեմբերի է. թմեցաւ (իմա՛ գրեցաւ) ձեռամբ Մկրտիչ անօգուտ ծառայի. խնդրեմ ներել զղալանաց իմոց»։ 3. Էջ 463. «Մատներս երթայ դառնայ Հորք դիրս մնայ յիչատակող. 1793, Յունիսի ի ԻԲ։
«Յիշատակ է Յակոբայ Չէլէպի Տիւզեանց»։ Մատեանս կը բովանդակէ ծրա Մարթինի Պատմութիւնը, այն է՝ Գաւազանագիրք կայսերաց եւ քահանայապետից. ունի հետեւեալ 1. Էջ 1. «Սկսանի գիրքս պատմութեանց, որ կոչի ըստ հայոց Գիրք գաւազանաց, որ պատմէ զծայրագոյն քահանայապետից, նա եւս զկայսերացն Հռօմայ...». (հմմտ. ա. Մարթին Ա., §§ 1-17)։ 2. Էջ 50. «Կայսերք. Աստ բաժանի կարգ գրոցս. Կայսերքն ի ձախակողսն եւ պապերն ի յաջս. Յամսն շինելոյն Հռօմայ...»։ - Վերջ էջ 365. «վասն այն անպատշաճ վարկաք երկրորդել. անդ գտցես զամենայնն»։ 3. Էջ 51. «Քահանայապետք. Աստ բաժանի կարգ գրոցս. վասն զի գրեմք զքահանայապետսն յաջ կողմս, իսկ զինքնակալքն ի ձախսն. Սկսանիմք այսուհետեւ ճառել զծայրագոյն քահանայապետացն...»։ - Վերջ Էջ 418. «ՄԵ. Ուրբանոս վեցերորդ յամի Տեառն ՌԳՃՀԸ նըստաւ (...) եւ հերձին զեկեղեցին Աստուծոյ ընդ մէջ եւ գայթակղեցուցին զբազումս։ ՄԶ. Պօնիֆացիոս Թ.»։ 4. Էջ 365. «Այսոքիկ են ինքնակալք որ եւ կայսերք, նաեւ թագաւորք քրիստոնեայք որք եղեն երկրի...»։ 5. Էջ 369. «Պատերազմողքն հմտագոյն. Այսոքիկ են ինն խոհեմ եւ հմտագոյն պատերազմողքն, արքն քաջ եւ ամենայն զօրութեամբ զարդարեալք որք եղեն յաշխար 6. Էջ 371. «Իշխանութիւնք եւ թագաւորութիւնք Հայոց. Արդ, վասն զի գիրք առաջակայ Գաւազանաց կամ ժամանակագրոց կոչեալ մինչեւ ցայս վայր ի գրոյ լաթին ի հայ թարգմանեցաւ ինեւ, փցուն Ներսէսիւ Պալիանցի կոչեալ, ի Պիլիկիոյ գաւառէն, պարտ վարկայ վերջոյ ինքնակալութեան Հռոմայեցոցն եւ տէրութեան լաթինացոցն, զիշխանութենէն եւ զթագաւորութենէն Հայոց համառօտաբար շարադրել. նաեւ զհայրապետացն...»։ - Վերջ էջ 387 (միայն անզոյգ էջերու վրայ). «Կիտ եղբայր Ճուանիս ամս Բ. զսա ընդ եղբօրն իւր սպանին հայք, թվական հայոց ԸՃէ, ՌԳՃԾԱ (1351)ին»։ 7. Էջ 389. «Կաթողիկոսք Հայոց. Եւ արդ, վասն զի զկնի ինքնակալացն հռոմայեցւոց զթագաւորացն հայոց համառօտաբար ի մէջ բերաք զպատմութիւն եւ զաւուրս, սմին վասըն եւ զկնի ծայրագունիցն քահանայապետացն եւ զմասնաւոր առաջնորդաց եւ զկաթողիկոսացն Հայոց շարագրեսցուք զանուանսն եւ զաւուրս յաջորդութեան նոցա։ Իսկ կաթողիկոսք որք ուղղափառք են լեալք եւ միաբանք սրբուհւոյ եկեղեցոյ Հռոմ(այ), զնոսայ նախ կէտ դնեմք եւ Տէր գրեմք եւ ապա զանունն, եւ որք ոչ են միաբան՝ զանունն գրեմք սոսկ. Տէր սուրբն Գրիգոր Լուսաւորիչն ամս Լ...»։ - Վերջ էջ 393 (միայն անզոյգ էջերու վրայ)։ 8. Էջ 393. «Ժամանակագրութեանց ԳՃ եւ մէկ ամաց, կարճ ի կարճոյ հաւաքեալ ի զանազան պատմութեանց հայ, ֆռանկ եւ ասորի, շարագրեալ պարոն Հեթմոյ տեառն Կօռիկոսաց եւ արար զայս բանք ի թիւսն հայոց էՃԽԵ, եւ յամի մարդեղութեան տեառըն ՌԲՃՂԶ (1296). Ի թվականի հայոց ԵՃԻԵ եւ յամի Տեառն ՌՀԶ (1076) Գագիկ թագաւորն հայոց սպանաւ որդւոցն Մանդալէի, ի բերդն Կենդրօսկօի...»։ - Վերջ էջ 401. «ՌԳՃԾԱ (1351) Կոստանդին ազգական Լեւոնի թագաւորին, որդի Պաղտնի Մարախճատի. եւ ի վերջն Լեւոնն ԺԱ ամիս թագաւորեալ. եւ եկեալ Սուլտանն Մսրայ եւ գերեաց զթագաւորն Մարուն թագուհւոյն տարեալ յԵգիպտոս եւ խնդր(եաց) թագուհին ի Սուլտանէն, գնաց Երուսաղէմ եւ մեռաւ անդ. ԷՃԾԴ, ի դուռն Սրբոյ Յակոբայ թաղեցաւ. եւ բարձաւ թագաւորութիւնն ի տանէն Կիլիկեցոց ԸՃԻԳ (1374)»։ 9. Էջ 405. «Մարգարէութիւն Սիպիլեա(յ) հեթանոս մարգարէուհոյն վասն Քրիստոսի ծննդեան եւ միւսանգամ գալստեան, զոր երանելին Օգոստինոս ի մէջ բերելով ի ճառս ծննդեան Քրիստոսի ընդդէմ հրէից եւ հեթանոսաց. Զի՞նչ արդեօք Սիպիլեայ մարգարէանալով զՔրիստոսէ նախաձայնեաց, ի մէջ բերցուք...»։ - Վերջ էջ 407։ 10. Էջ 421. «Ցանկ կայսերաց»։ - Վերջ էջ 433 (միայն անզոյգ էջերը)։ Էջ 422. «Յանկ քահանայապետաց»։ Վերջ էջ 438 (մինչեւ էջ 432՝ միայն զոյգ էջերը, ապա էջ 435-8)։ 11. Էջ 439. «Մարգարէութիւն եւ նախագուշակմունք սրբոյն Ներսէսի հայոց Հայրապետին. Յորժամ արբոյց արքայն հայոց Պապ զբաժակն սուրբ հայրապետին Ներսէսի, կացեալ նորա կենդանի սակաւ յաւուրս...»։ - Վերջ 455։ 12. Էջ 456. «Սահմի ԺԶ եւ Հոկտեմբերի ԻԵ, վկայաբանութիւն սրբոյն նոր նահատակին Կոմիտասի (իմա՛ Քեօմիւրճեան) սրբանուէր քահանայիս, որ կատարեցաւ ի Կոստանդինուպօլիս. Մեծ եւ ահաւոր եւ սքանչելի խորհուրդ արարչին մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, ի վեր քան զտեսութիւն...»։ Վերջ էջ 463։