613465գլխաւոր յիշատակարանը ինկած է, սակայն դատելով ձեռագրին արտաքին պարագաներէն, մանաւանդ լուսանցազարդերու ձեւերէն ու հնութենէն, չենք տարակուսիր հաստատել թէ ճաշոցս գրուած ըլլայ ժԴ դարուն, սակայն անկարելի չէ որ ժԵ դարու առաջին կիսուն ալ օրինակուած ըլլայ։
բոլորգիր միջակ։
38, որոնցմէ ա, ժէ, լ, լա՝ իւրաքանչիւրը ունի 10 թղ., բ, լը՝ 9 թղ., ժզ, ի՝ 11 թղ., մնացածները իւրաքանչիւրը 12 թղ.։
թուղբ շատ խեղն ու մաշած՝ գործածութենէ։
փայտեայ կաշեպատ, ունի գոցելու կաշին, երեք գոցելու ականջները ինկած են։ Կողքերը ունին պարզ դրոշմազարդեր, կաշին քիչ մը հինցած է, կողքերը ներքին կողմէն ծածկուած են հասարակ կապոյտ լաթով մը, մինչ գոցելու կաշին՝ ծաղկեայ կերպասով մը։
բաւական լաւ, սակայն գործածութենէ չափազանց մաշած են թուղթերը, մանաւանդ ստորին լուսանցքները. ձեռագրին թուղթերն ալ կորոնցուցած են իրենց բնական գոյները, շատ մը տեղեր աղտոտած՝ խոնաւութեան պատճառով, թուղթ ինկած են ընդ մէջ թղ. 11-12, 1920։
առաջինն (7) Եղիա քահանայի հայրը, որու մահէն յետոյ՝ Եղիա քահանայ ծախած է Թումի, սա իր կարգին նուիրած է նաշոցս Ս. Յակոբ եկեղեցիին։ 1645ին ձեռագիրս կը գտնուի «ի գիւղաքաղաքն որ կոչի Ղոչհասար, ի թաղն Թալարման»։
չկան, սակայն կազմողը ձեռագրին առջեւ դրած է երկու թուղթեր, ուր կան յիշատակագրութիւններ եւ Աւետման կանոնը։-
շատ, բազմագոյն եւ թոչնագիր են։ - ՍԿԶԲՆԱԳԻՐՔ Եւ
շատ, բոլորն ալ յաջող ու գեղեցիկ են։
չկան։
թղ. 1ա, 58ա, 199ա, 279ա, 299ա, բոլորն ալ յաջող ու ընտիր զարդերով։
թղ. 335բ2, 378բ2, 400ա1, (402ա1 նորոգողին կողմէ)։
կարմիր են։
թղ. 182բ2, 250բ2։
1. Թղ. 182ա1. «Փառք եռահիւսակ...։ Աստուած բանն գործակից Հաւր եւ Հոգւոյն, յորժամ առաքեաց զմշակքն քաջ հերկել զերկիր բանաւոր եւ խլել զփուշն կռապաշտութեան եւ սեմանել զբանն կենաց, վիճակեցին զտիեզերս ամենայն եւ ելին քարոզել ընդ ամենայն աշխարհ, եւ ծանուցին ամենեցուն զսուրբ Երրորդութիւնն եւ զմիաստուածութիւնն, հաստատեցին երկնանման եկեղեցիք, եւ մկրտեցին զնոսա հաւատսն յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն սրբոյ։ Յետ նոցա ելին հրազարդ հայրապետքն, եւ զորոմն զոր հերձ(ո)ւածողքն սերմանեցին՝ արտաքսեցին յեկեղեցւոյ եւ զհաւատս ճշմարիտս հաստատեցին եւ սահմանեցին յեկեղեցիք գիրք աստուածաշունչք մարգարէականք եւ առաքելականք եւ աւետարանականք, զոր ան(ո)ւանի տարեգիրք բովանդակ։ Այլ եւ ունի յինքեան զկարգադրութիւն պահոց քառասնորդացն, զոր սուրբն Յակոբ տեառնեղբայրն կարգեաց եւ սուրբն Կիւրեղ հայրապետն Երուսաղեմի. այլ եւ Գործք առաքելոցն, հանդերձ եւթն թղթովքն կաթողիկեայց եւ զբովանդակ չորեքտասան թուղթսն Պաւղոսի, եւ զաստուածաբան մարգարէին Եսայեայ, զոր միաշար յաւրինեալ կայ միով նշանաւ, սկսեալ յաւր ծննդեանն Քրիստոսի անմոլար գնացիւք բոլոր տարւոյն, մինչեւ գա(յ) հասանէ ի նոյն աւր ծննդեան փրկչին, զի հեշտութեամբ եւ դիւրաւ տաւնեն մանկունք եկեղեցւոյ, զոր զայսպիսի դանձս աստուածային եւ զբանալիս դրանն արքայութեանն։ «Եւ արդ ով եղբարք յառջեւ սուրբ Աստուածածնին եւ սուրբ Դանիէյին եւ տանուտերանցն ըռէս Մուրատչին, Վարդանիսին, կիրակոսին եւ Մարտիրոսին, եւ Եղիա քահանայս զիմ հօր տարեգիրքս ծախեցի հալալ սրտով Թումին եւ կ(ո)ղակցին Գոհարին եւ զաւակացն որ փոխեալ են ի Քրիստոս Կիրակոսին եւ Մխիթարին եւ Հագրէ Վարդին որ երիտասարդական փոխեցաւ ի Քրիստոս, եւ որ լի բերանով ողորմի ասէ, Քրիստոս իւրոց ողորմեսցի. ամէն։ Եւ ծնողացն Պարնումեկին եւ Դուղթարին եւ եղբօրն Անդրիասին, եւ իմ աներոջն Խեթումին. ամէն։ Եւ իմ եղբաւրն Աստուածատրուն, եւ իւր զաւակացն Խալիֆին եւ Մկրտչին, զոր տէր Աստուած ընդ երկայն աւուրս առնէ. ամէն. եւ Վիգենին որ փոխեցեալ է ի Քրիստոս։ Եւ ով որ կարդայ ու զողորմին ասէ Թումին եւ կողակցին Գոհարին եւ իւրեանց ծնօղացն, Քրիստոս Աստուած ի միւսանգամ գալըստեանն Քրիստոսի ողորմեսցի. ամէն. եղիցի, եղիցի։ «Ես Թումայ եւ կողակիցն իմ Գոհար, տ(ո)ւինք զսուրբ գիրքս ի սուրբ Յակոբ դուռն, ի սուրբ Սարգսի դուռն, ի սուրբ Գրիգորի դուռն, որ կենայ ի ձեռն Սիմէոն քահանային, եւ ով որ ծախէ կամ գրաւ կանէ զմասն զՅուդային առցէ եւ զխաչահան(ո)ւացն. ամէն»։ 2. Թղ. ա1. (յետին դարու գրչուրեամբ). «Յիշատակ է ժամագիրքս ի գիւղա քաղաքն որ կոչի Ղոչհասար. ի թաղն Թայարման, ընդ հովանեաւ սուրբ Գէորգայ զօրավարին։ Յիշատակ է ճաչու գիրքս Թալարմանու ժողովրդեան մեծի եւ փոքրու, առ հասարակ ամենեցուն Աստուած ողորմի ասացէք, եւ Աստուած ձեզ ողորմի։ Դարձեալ Աստուած ողորմի ասացէք կամակից լինողացն Մովսէս եպիսկոպոսին, երիցփոխան Դանիէլին, եւ տամեցի տէր Կարապետին, որ կանկնան եւ ժողովեցին ի ժողովրդեանն, եւ Աստուած ողորմի տուօղացն, թէ շատ է տւեր եւ թէ քիչ՝ Աստուած ողորմի. բ ղռշ. գ զւշ, թէ ա. զռչ, թէ կէս, թէ ըռուպ, թէ շահի, թէ փառայ ժողովեցաք լ. զռշ, ու առաք այս տառս, որ է տարեգիրք անջինջ յիշատակ եւ անմահ որդի իւրեանց։ Ով եղբարք որք հանդիպիք սմա կարդալով, Աստուած ողորմի ասացէք, եւ Աստուած ձեզ ողորմի. ամէն. Հայր մեր։ Ըստացաք զճառու գիրքս ի թւին Ռ ու ՂԴ ( = 1645), ի յառաջնորդութեան Մովսէս եպիսկոպոսին»։ 3. Թղ. դ. «Վերստին նորոգեցաւ սուրբ գիրքս ձեռամբ սուտ եւ փուտ Մինաս քահանային, թվին ՌՃԻԴ ( = 1675), միջնորդութեամբ Սարգիս պարոն տիրոջն, յիշատակ տէր Կարապետին, որ (յ)արաժամ ընթերձ(ց)ի ի սուրբ Գէորգայ եկեղեցին, ի գեւղն Դլարման։ Ով ոք որ հանդիպի այս սուրբ գրոցս կարդալով, Աստուած ողորմի ասացէք աշխատողաց, եւ լաւ պահողաց Աստուած ձեզ ողորմեսցի. ամէն»։ 4. Թղ. 250բ1. «Ով մանգունք սուրք եկեղեցւոյ որք հանդիպիք սմա կարդալով կամ աւրինակելով, յիշեցէք ի սուրբ եւ յարժանաւոր յաղաւթս ձեր զՎարդան քահանայն, զհանգուցեալն ի Քրիստոս, որ ստացաւ զսա ի հալալ արդեանց իւրոց, յիշատակ իւրն եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իւրոց։ Արդ որ հանգուցողն է ամենայն ննջեցելոց, հանգուսցէ զհոգիս նորա ընդ սուրբ քահանայիցն. ամէն։ Արդ եւ զիս յիշման արժանի արարէք զԵղիա սուտս անուն քահանայի, որ զանունս ունիմ միայն, եւ ի գործոց բարութեանց թափուր եւ ունայն եմ։ Այլ եւ յիշեցէք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զհայրն իմ զՎարդան քահանայն, եւ իմ զտիկին Մելիքն, եւ որ լի բերանով Աստուած ողորմի ասէ, ողորմութեանն Աստուծոյ արժանաւորեսցի»։
1753ին Մերտինի առաջնորդ Մարգար վարդապետ Թուխմանեան նուիրած է Ս. Ղազարի մենասՄատեանս է ճաշոց, Ը. ճաչոցի խումբին պատկանող. գլխաւոր մասերը հետեւեալներն են. 1. Թղ. 1ա. «Մեծի եւ հրաշափառ նրագալուցին (երեկոյ)»։ 2. Թղ. 12ա1. (Կանոն ջուր օրհնելոյ), սկիզբը թերի։ 3. Թղ. 24ա2. «Փետրւարի ԺԴ. Տեառնընդառաջ»։ 4. Թղ. 26ա1. «Կարապետին Յովհաննու ծննդեան»։ 5. Թղ. 56ա1. «Բուն բարեկենդանին»։ 6. Թղ. 117բ2. «Արմաւենեացն»։ 7. Թղ. 121բ1. «Մեծի երկուշաբաթի»։ 8. Թղ. 135ա2. «Մեծի հինգշաբաթի»։ 9. Թղ. 136ա1. «Քարոզ պատուիրանին»։ 10. Թղ. 137բ2. «Աւրհնութիւն ամենայն ժողովրդեան եւ ժամատանն»։ 11. Թղ. 141բ2. «Կանոն ոտնլուային» 12. Թղ. 146բ1. «Մեծի ուրբաթի գիշե13. Թղ. 166ա2. «Մեծի ճրագալուցի շաբաթ աւրն»։ 14. Թղ. 166ա1. «Կանոն տէրունականի եւ աղ աւրհնութեան»։ 15. Թղ. 183ա. «Մեծի եւ հրաշափար կենսաբեր Յարութեանն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ»։ 16. Թղ. 201բ2. «Երրորդ կիրակի Աշխարհամատրանն»։ 17. Թղ. 221ա1. «Հինգերորդ կիրակէ երեւման խաչի»։ 18. Թղ. 237ա2. «Մեծի եւ հրաշափառ Համբարձմանն»։ 19. Թղ. 251ա. «Մեծի եւ հրաշափառ գալստեան Հոգւոյն սրբոյ երանելւոյն Ներսեսի հայոց կաթուղիկոսի ներբողեան ասացեալ չքնաղ եւ զարմանալի, աւգնեա Հոգիդ սուրբ Աստուած ճշմարիտ. Ստիպեմ ի ձերոյ սիրոյ բաղձանաց»։ 20. Թղ. 259ա1. «Մեծի եւ հրաշափառ Պենտեկոստէին»։ 21. Թղ. 274ա1. «Բշ. Սրբոց ՀռիփսիմԵւնց»։ 22. Թղ. 303ա2. «Մեծի Վարդավառի»։ 23. Թղ. 342ա2. «Մեծի եւ հրաշափառ փոխման Աստուածածնին»։ 24. Թղ. 362բ1. «Մեծի եւ հրաշափառ պատուական խաչին Քրիստոսի»։ Մնացածը հմմտ. Ը. ճաշոց, իր բոլոր մանրամասնութիւններով։