1066796հին բնագրին՝ ԺԳ դար, իսկ նորոգուածին՝ 1729։
բոլորգիր մեծ եւ ընտիր, իսկ նորոգուած մասը՝ նօտրգիր։
Ս-Ըx12 (Ա՝ 4թղ.)։
թուղթ։
ԺԸ դարու կազմ, դրոշմազարդ կաշի, միջուկը տախտակ։
բաւարար. Ձեռագիրս 1729ին նորոգուած է, եւ հին բնագիրէն ինկած թուղթերու փոխարէն դրուած են նորեր (տե՛ս ստորեւ)։
անյայտ։
չունի։
եւ այլ զարդեր չունի։
կարմիր։
կարմիր։
նորոգողին կողմէ աւելցուած թուղթերուն մէջ՝ սկիզբը չորս թուղթ (Ա թերթը), որ չէ համարակալուած, եւ թղ. 77ա-84բ։
Բնագրին գրչութեամբ. 1. Թղ. 52ա. «Եղկելի գրողի սորա Յոհ(աննէս) արքաեղբաւր եւ ծնողաց իմոց եւ ծնընդոց նոցին, թողութիւն մեղաց եւ հանգիստ ի տաժանմանց եւ փրկութիւն յաններելի տանջանացն հայցեցէք, սիրելիք Աստուծոյ, հարք մեր ընդրեալք եւ եղբարք, որք խրախանայք սոքաւք եւ զնոյնն ձեզ շընորհեսցէ բազմագութն եւ առատաձիրն Աստուած, որ է օրհնեալ յաւիտ(եանս)»։ 2. Թղ. 56բ. «Զի բնաւից բարեաց նըւազեալս եւ զհամայն չարեաւք փարթամացեալս, զի նոյն համակ դեգերեալս եւ միշտ ի նոյն զառկայեալս զՅով(աննէս) եպ(իսկոպոս) գրիչ՝ յիշեցէք ի Քրիստոս»։ 3. Թղ. 61բ. «Ով սրբասնեալ եւ աստուածային խորոցն խորհրդածաց եւ անճառելեաց իմաստիցն բայցայայտող եւ քննիչ խորոցն Աստուծոյ եւ պատմող ըստ ի վերուստ որոտացելոյ բանին, յինքեանդ համբարեալ վարագուրաւ մարմնոյդ, սուրբ եւ տիեզերալոյս վարդապետ եւ տէր, եւ ըստ հոգւոյ հայր մեր եւ առաջնորդ. ընկալ ըզսակաւ գծիկս յանարժանէս, մխիթարեա եւ ի կրսեր քո ծառայէս, եւ միշտ յիշեա զիս ի սուրբ աղաւթս ձեր, եւ աղաչեմ զսուրբ տէրութիւնդ անմեղադիր լեր թէ խոշոր եղաւ Մաղաքիա Դպիր Ճէվահիրճեանի կողմէ գրուած Ձեռագրին անուանաթերթը. «Ընթհանրական ասացեալ սրբոյն Ներսէսի Շնորհալւոյ Հայոց Կաթողիկոսի, որում գոն խրատք ոգէշահք եւ բանք պիտանացուք առ ի զգուշութիւն համօրէն համասեռս քրիստոնէից, նախ առ հասարակ ամենայն հաւատացեալս, առ կրօնաւորս, առ առաջնորդս սրբոց ուխտից վանականաց, առ առաջնորդս եկեղեցւոյ որք են աշխարհի, որք կոչին եպիսկոպոսք, առ դասս քահանայից, առ իշխանս աշխարհի, առ դասս զինուորաց, առ քաղաքականս, առ երկրագործս, ի փառս ամենամեծին Աստուծոյ եւ սրբուհւոյ Աստուածածնի։ «Ի թվականութեանս կենարարին մերոյ ՌՃՀ, եւ Հայոց ՈԺԶ, յորմէ գաղափարեցաւ ՈԺԸ թվին Հայոց, ի քաղաքն Սիս։ «Վերստին ի լոյս ածեալ եղեւ սա յամի Կենարարին մերոյ ՌՉԻԹ եւ Հայոց ՌՃՀԸ, ի Կոստանդինուպօլիս, ի նուաստէ ումեմնէ, գնչին, եւ մեղապարտ ծառայէ Մ(աղաքիա)
ունեցած ենք 1791էն առաջ։ Ձեռագիրս նորոգութեան ենթարկուած է 1729ին, Մաղաքիա դպիր Ճէվահիրճեանի ձեռքով։ Սա ամբողջացուցած է հին ձեռագրին թերի մասերը՝ օգտագործելով այլ աղբիւր։ Նորոգուած ձեռագրին անուանաթերթին վրայ կը նշէ ՈԺԶ - (1167) թուականը, որմէ ընդօրինակուած է ներկայ Ձեռագիրը ՈԺԸ - (1169) թուին։ Ձեռագիրս չունի Յիշատակարան, եւ որով Մաղաքիա դպիր տեսած ըլլալու է զայն եւ բովանդակութիւնը իր ձեռքով ամփոփած ներկայ հատորին անուանաթերթին մէջ։ Հ. Մկրտիչ Աւգերեան ծանօթութիւն մը թողած է Ձեռագրին սկիզբը, համարելով թէ հին բնագրին անթուական Յիշատակարանին մէջ յիշուած Յովհաննէս եպս. ը ըլլայ ժամանակակից Ներսէս Շնորհալիի, մինչ Ալիշան կ'աւելցնէ նոր ծանօթութիւն մը՝ գրելով, «Գրիչն Յովհաննէս Եպս. կոչէ զանձն Արքաեղբայր, եւ է կրսեր եղբայր Հեթմոյ Ա., որով եւ հարիւր ամաւ յետոյ քան զՇնորհալին»։ Ստորեւ կու տանք նախ հին բնագրին բովանդակութիւնը, ապա Մաղաքիա դպիրի կողմէ աւելցուածը. 1. Թղ. 23ա. «(Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսի, Թուղթ Ընդհանրական). Ե. Առ դասրս քահանայից. Դարձուսցուք այսուհետեւ զկարգ բանիս առ դասս քահանայիցդ, որք աստիճանաւ երկրորդ էք եպիսկոպոսացդ»։ Թղ. 35ա. «Զ. Առ իշխանս որ ըստ աշխարհի. Փոփոխեսցուք զաստուածային պատուիրանացն խրատ եւ առ ձեզ, որ ըստ աշխարհի ունիք զքաղաքավարութիւն»։ Թղ. 40ա. «Է. Առ զինուորաց դասսն. Խաւսիմք ըստ կարգի եւ առ դասս զինուորացդ, որք ընդ ձեռամբ էք իշխանութեանց եւ պետութեանց»։ Թղ. 41բ. «Ը. Առ քաղաքականսն է. Պատուէր տամք եւ քաղաքայնոցդ եւ որք ի վաճառափողոցս նստիք գնել եւ վաճառել»։ Թղ. 42ա. «Թ. Առ երկրագործսն եւ համաւրէն ժողովրդականսն. Լուարուք եւ երկրագործք եւ համաւրէն ժողովրդականքդ զխրատ պատուիրանին Աստուծոյ»։ Թղ. 43ա. «Ժ. Առ ազգս կանանց. Պատուէր տամք եւ կանանց ազգի պարկեշտութեամբ եւ բարեձեւութեամբ լինել յամենայնի, որպէս եւ վայել է քրիստոնէից»։ 2. Թղ. 45ա. «Բան Ներսէսի եպիսկոպոսի առ եպիսկոպոսունս եւ վարդապետսն եւ համաւրէն դասս եկեղեցւոյ, որք յաւուր տաւնի արմաւենեաց ժողովեալք ի կոչմանէ տեառն Գրիգորիսի Կաթողիկոսի Հայոց եղբաւր նորին, ի ձեռնադրութիւն զնա կաթողիկոսութեանն Հայոց. Առ ձեզ են բանք իմ, դասք սրբազանից, քահանայապետաց եւ քահանայից եւ իմաստուն վարդապետաց, որք իբրեւ զանդամս յիւրաքանչիւր կողմանց ժողովեալք»։ - Վերջ թղ. 52ա. «Զի որպէս ի խստացն եւ յապըստամբացն զբարկութեանն բաժակ արբաք ի ձեռանէ Տեառն, նոյնպէս ի ձեռն հնազանդելոցն աւրինացն Աստուծոյ զքաղցրութեան բաժակն եւ զողորմութեան արբցուք, որով ի մի բերան փառաւոր արասցուք զամենասուրբ զԵրրորդութիւնն զՀայր եւ զՈրդի եւ զսուրբ Հոգին այժմ եւ»։ 3. Թղ. 52ա. «Նորին Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսի Հայոց, բան մխիթարութեան առ վտանգեալսն մարմնով, որք յանբարեաց ոմանց նախատեալք եղեն, զոր ծանուցին նմա գրով. Լնկալայ զգիր թախծանաց զախտացելոցդ մարմնով զուրուկ անուանելոցդ, որ յԵդեսեա քաղաք եւ լցաք արտասրւաւք յաղագս պէսպէս հարըւածեցելոցդ մարմնով»։ Վերջ թղ. 56ա. «Որով լիցի ամենեցուն մեզ հասանել, որք ողորմելի ունին զկենցաղական զայս կեանս եւ որք ողորմութեամբն որ առ նոսա գնեն զարքայութիւն երկնից ի Քըրիստոս Յիսուս ի տէր մեր, որում փառք եւ զաւրութիւն յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն»։ 4. Թղ. 57ա. «Նորին Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսին Հայոց, թուղթ ի Սամոստիայ քաղաք յաղագս արեւորդեացն դարձի. Ներսէս ծառայ Աստուծոյ եւ ողորմութեամբ նորին Կաթողիկոս Հայոց, (պ)ատուական քահանայիցդ, որ ի Սամոստիայ քաղաք, Թորոսի քորեպիսկոպոսի»։ Այս թուղթին առաջին մասը (թղ. 57ա-բ) աւելցուած է Մաղաքիա դպիր նորոգողին կողմէ. հին բնագիրը կը սկսի թղ. 56ա. «եւ որ ինչ սահման եդաք նոցունց՝ յանձն առին կատարել զամենայն, վասն որոյ եւ մեք զտէրունականն կատարեմք հրաման առ նոսայ»։ - Վերջ թղ. 61բ. «Զի եւ դուք վարձս բարեաց ընդունիցիք յԱստուծոյ եւ մի՛ զգայթագղեցուցչացն զպատուհաս, երկան իշու կախիլ ընդ պարանոց եւ անկանիլ ի ծով»։ 5. Թղ. 62ա. «Նորին Տեառն Ներսէսի պատասխանի թղթոյն պատրիարգին ասորոց Տեառն Միխայլի. Զզուարթուն եւ զարիագոյն հովուապետի զաստուածապատիւ պատրիարգիդ զտէր Միխայլի, ընկալաք զգիր սիրոյ, եւ ընդ ողջ լինել ձեր՝ Աստուծոյ գոհութիւն մատուցաք, զոր եւ աղաչեմք զտէր անսասանելի պահել զձեզ ի հաստատութիւն եկեղեցւոյ իւրոյ»։ - Վերջ թղ. 62բ. «Ողջունեն զձեզ որ ընդ մեզ եպիսկոպոսք եւ վարդապետք. ողջոյն տամք եւ որոց ընդ ձեզ են պաշտաւնեայք Քրիստոսի յիւրաքանչիւր կարգի»։ 6. Թղ. 62բ. «Նորին Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսի թուղթ ի Կոստանդինուպաւլիս, առ ոմն Պաւղոս քահանայ հայկազնի, ի Տարսոնէ Կիւլիկեցւոց, որ գնացեալ էր անդ հոռոմացեալ եւ բամբասէր զազգս մեր ի ժամանակս Կիւռ Մանիլ թագաւորին, յորժամ հանդերձեալ էին միաբանել հայք եւ յոյնք եւ նա գըրեաց ի չմեղս եղեւ իւրո(յ) վնասուն. ԶՊաւղոսի համանուան վեհին եւ քաղաքակցի, երանի թէ եւ գործակցի յաւետարանն Քրիստոսի»։ - Վերջ թղ. 64ա. «Զի յիմաստնոց եւ ի կատարելոց ծանիցին անճահ գրեցեալքն, եւ այնու խաբէութիւն զոր ի մէնջն բան եւ իր կարծիցին»։ 7. Թղ. 64ա. «Նորին Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսի Հայոց առ եպիսկոպոսս եւ վարդապետս Հայաստանեայց, վասն սիրո(յ) եւ միաբանութեան ընդ յոյնս. Ներսէս, նուաստ ծառայ Քրիստոսի եւ ողորմութեամբ եւ կամաւք նորին կաթողիկոս հայոց, սրբազան եպիսկոպոսաց մերոց եւ իմաստուն վարդապետաց որ յաշխարհս Հայաստանեայց»։ Վերջ թղ. 65ա. «Ողջ լերուք ամենեքեան ի շնորհսն Աստուծոյ. զբովանդակն յեկեալ եղբարցդ հասկանայք»։ 8. Թղ. 65ա. «Նորին Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսին Հայոց պատասխանի գրո(յ) ուրումն որ գրեալ էր նա բանս կծանաց յանդուգն լըրբութեամբ. Ընկալաք զոր ի քէն գիր սիրոյ եւ յանդիմանութեան ըստ իմաստնոյն, զի բարի ասէ զվէր սիրելոյ քան զհամբոյր թշնամւոյ»։ - Վերջ թղ. 67ա. «Այլ ոչ եւս աշխատ առնիս ի մէնջ վասն գալոյ, միայն ուր կայցես՝ յիշեսցես յաղաւթս՝ եթէ ախորժես. ողջ լեր»։ 9. Թղ. 67ա. «Նորին Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսի առ նոյն ժպիրհ. Նիւթականս հուր ի նիւթոց նուազեալ շիջանի»։ - Վերջ թղ. 67բ. «Բարոյն կամ ներհակին քեզ պատահելոյ դու լինիս անձին քո պատճառ եւ ոչ այլ ոք»։ 10. Թղ. 67բ. «Նորին Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսի առ նոյն, յիմարութեամբ եւ հպարտութեամբ լրբեալ յանդուգն ժպիրհ. Մարմնոյ բժշկաց ճարտարութիւն գովի, ճանաչել զոյժ հիւանդին եւ ապայ տայ զդեղն»։ - Վերջ թղ. 69ա. «Զի որ ի սմա անիրաւ առ իս ի քէն դատումն՝ դատեսցի յուղեղ դատաւորէն»։ 11. Թղ. 69ա. «Նորին Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսի Հայոց, առ երջանիկ վարդապետն Գէորգ. Զբնաւորապէս իմաստնոյ անձին եւ զմեր պարզաբար սիրողի ոգւոյ զԳէորգեայ»։ - Վերջ անդ. «Բայց ըստ սահմանեալ բանին փութա՛ զգալն, զի հոգասցուք զկապեալսն. ողջ լեր»։ 12. Թղ. 69ա. «Նորին Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսի, առ նոյն Գէորգ վարդապետ. Ըստ գերաշխարհայնոցն սիրոյ տարփման յաստուածայինսն համեմատեալ սիրելոյ»։ Վերջ անդ. «Ողջ լեր անմոռաց, որպէս հաւատամ յաղաւթս լինել. ողջունեալքս ի քէն ողջունեն սիրով»։ 13. Թղ. 69բ. «Նորին առ նոյն. Ի քում գիտելի նետից յետ նախկի գրելոյն հարան յանձին»։ - Վերջ անդ. «Ոչ երկայն բանիւ, այլ սղագունիւք ըստ այսր չափոյ որ են էասցի առ քեզ»։ 14. Թղ. 70ա. «Նորին Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսի Հայոց եւ տիեզերալոյս վարդապետի, գիր շրջաբերական առաքեալ ի կողմանս արեւելից ի Կարս, զկնի նորակերտ եպիսկոպոսի որումն, զորոյ գիրս ցուցանէ զանունն, յորս բանք պիտանիք խրատականք առաջնորդին եւ քարոզ ոգեշահ առաջնորդելոցն ի նմանէ. Շնորհաւք ամենակալին Աստուծոյ Հաւր, եւ գթութեամբ միածնի Որդւոյ նորա Յիսուսի Քրիստոսի եւ պարգեւաւք կենդանարար սուրբ Հոգւոյն, այս մեր գիր աւրհնութեան հոգեւորական հրամանի է»։ - Վերջ թղ. 73բ. «զմեռոնն սուրբ, զոր ի լուսաւորութիւն արասցէ հոգին սուրբ նորածնելոցն աւազանաւն եւ ի լրումն ամենայն եկեղեցական կարգաց»։ Մաղաքիա դպրին կողմէ աւելցուած մասը հետեւեալն է. 15. Թղ. 1ա. «Յակոբ Աստուծոյ եւ Տեառըն Յիսուսի Քրիստոսի ծառայ եւ ողորմութեամբ նորին Կաթուղիկոս Հայոց, ողջոյն սիրոյ եւ խաղաղութեան յաստուածընկալ սրբոյս եւ ի մէնջ եպիսկոպոսաց, քահանայից, վանականաց, իշխանաց եւ որք ընդ իշխանութեամբ են»։ - Վերջ թղ. 2ա. «Ջոր ինչ արժան էր ինձ առնել՝ արարի, այսուհետեւ ի ձեր վերա(յ) զոր ինչ արժան է առնել եւ ապրեցուցանել զանձն եւ անամօթ լինել յահաւոր ատենին»։ Ստորին լուսանցքին վրայ գրուած է. «Տէր Յակոբ Առաջին Մեծքարցի, զկնի Տեառն Ներսէսի Կլայեցւոյ Ը.րդ կաթողիկոս»։ 16. Թղ. 2բ. «Թուղթ ընդհանրական Տեառըն Ներսէսի Հայոց Կաթողիկոսի, առ համօրէն համասեռից ազինս, որոց տեսչութիւն հատուցաւ նմա ի Տեառնէ. «Ա. Ներսէս ծառայ Քրիստոսի եւ ողորմութեամբ նորին Կաթողիկոս Հայոց, ընդհանուր հաւատացելոց Աստուծոյ»։ Թղ. 9ա. «Բ. Առ կրօնաւորս որ ի վանորայս. Եւ արդ առաջին, ընդ գերաշխարհիկսդ վարուք եւ քաղաքավարութեամբ խօսեսցուք առ կրօնաւորսդ»։ Թղ. 16ա. «Գ. Առ առաջնորդս սրբոց ուխտից վանականաց ասացեալ. (Փ)ոքր ինչ եւ առաջնորդացդ ի յերկինս ճանապարհորդելոցն տացուք ծառայակցաբար զհոգեւորական եւ զաստուածային բանին կերակուր»։ Թղ. 18ա. «Դ. Առ առաջնորդ եկեղեցւոյ, որ են յաշխարհի, որ կոչին եպիսկոպոսունըք. (Խ)օսեսցուք եւ առ դասս եպիսկոպոսաց սրբոց, որ էք տեսուչք կարգեալք յԱստուծոյ»։ 17. Թղ. 73ա. «Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսի Հայոց, պատասխանի թղթոյն Յակոբայ վարդապետի ասորւոյ, ի մայրաքաղաքէն Մելէտինւոյ հայոց. Ի զգալի դիտաւորութեան գրաւորական քում նամակի ընդ ծնեալս բանի, տեսի եւ զհայրդ բանից»։ Վերջ թղ. 76բ. «Ողջունեա՛ եւ դու ի դիմաց մեր զքահանայապետ եւ զքահանայս եւ զբովանդակ կղերիկոսս կաթուղիկէ եկեղեցւոյդ Մելիտինւոյ, որում աղօթսն միաբանական կցորդել եւ մերումս հայցեմ կրից ապրել ի դժրանաց, յորոց նեղիմք ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ. ամէն»։