10631462ՈԽԷ - 1198։
բոլորգիր ընտիր եւ մեծ, նման երկաթագրի. շատ անգամ գիրը կը փոխուի, որովհետեւ այլ եւ այլ գրիչներ կ'օգնեն գլխաւոր Յակոբ գրիչին (տե՛ս Յիշատակարան)։
Ա-Լx10 (Լ՝ 7թղ.)։
թուղթ դեղնորակ, հաստ եւ տոկուն։
դրոշմազարդ շագանակագոյն կաշի, միջուկը տախտակ, դռնակով, երեք փականքներէն մնացած է երկրորդը. աստառը կապոյտ լաթ։
բաւարար։ Անցեալին նորոգուած է եւ առաջին թերթը ամբողջութեամբ նոր գրուած է՝ փոխան կորսուածին։
Տէր Ստեփաննոս վրդ. Տիրացու։
չունի։
չունի։
սեւ։
թղ. 254ա, կը ներկայացնէ խաչ մը, 13,6x16 մեծութեամբ, հիւսուած կանաչ եւ մանիշակագոյն ոլորուն երիզով, դրուած նոյն ոճով հիւսուած վեց աստիճանով պատուանդանի վրայ։ Խաչին վերեւ կայ կիսախորանի ոճով զարդ մը։ Ստորեւ գրուած է «ԶՍտեփանոս վարանեալս խորհ(..) յիշողն յիշեալ (..)»։ Նախնական եւ եզական ոճով գծագրութիւն մըն է։
253բ։
Բնագրին գրչութեամբ. 1. Թղ. 272ա. «Անհատաբար գոհութիւն եւ անդադար փառաբանութիւն ամենասուրբ եւ համագոյ Երրորդութեան եւ անսկիզբն Հաւրն եւ ի նմանէ ծնեալ միածին եւ արարչագործ բանին եւ ամենասուրբ Հոգւոյն, ելողին ի նոցունց էութենէ ըստ դիմաց եւ ըստ անձնաւորութեան երիս, սակայն բնութեամբ եւ արարչութեամբ միաչափ եւ համապատիւ ըստ սերովբէիցն փառաբանութեան երիս սուրբ բայց միանգամ տէր։ Որ արժանի արար զիս զանարուեստ եւ զախմարկածին Յակովբ հասանել մինչեւ ի վերջին գիծս, թէպէտեւ այլ ձեռամբ գրեալ յայլոց որ երեւիդ ի սմա, այլ եւ զայն պատճառն ցուցից ձերում կատարեալ իմաստից ընթերցողացդ, զի զպարծանս բնաւին մանկանց նոր Սիովնի եւ զծաղիկ եկեղեցւոյ եւ զպսակ ամենայն գիտնական եւ վարժ վարդապետաց զերեքերանեանն զՏէր Ստեփանոս, մականուն Տիրացու, մեծաւ թախանձանաւք եւ գովասանական նամակաւ ի հոգեւոր Տեառն Գրիգորիսէ կոչեցեալ լինէր ի Կլայն զոր Հոռոմ կոչեն։ Եւ նորա հնազանդեալ հոգեւոր հրամանացն՝ ոչ դարձեալ ընդդէմ կամ պատճառեալ զծերութիւն կամ զինչ եւ իցէ, այլ որպէս վայելէր իւրում զուարթ եւ զուարճածաղիկ ալեացն, խլու եւ հպատակ եղեւ վեհին եւ սիրալիր կոչողին, յուղի անկեալ պատրաստեցաւ առաջիկա(յ) ճանապարհին, ընդ իւր տարեալ եւ զիս, եւ բազում աւթեւանաւք զանց արարեալ հասաք ի բաղձալին, եւ ի տեսանելն զիրեարս՝ մոռացաք զաշխատութիւն։ Եւ ի լինել անդ ետես զգիրքս զայս եւ փափագեաց, որպէս ընդդէմ ծաղկանցն գործողն քաղցր եւ ախորժ ճաշակացն։ Սապէս եւ հայրս իմ ըստ հոգւոյ, հրամայեաց շարարել ի քարտիզի զտեսիլ մաքրեցելոյն ի կրական ախտից որ ի մեզ, եւ զկաթողիկէիցն թուղթ, զոր բացայայտեալ էր իմաստուն եւ հանճարեղս (բառ մը ջնջուած) եւ զՊատմութիւն սրբոյ վկա(յ)ին Քրիստոսի Սարգսի զաւրավարի։ Եւ ի շարադրելն իմում անդ՝ գային առ իս այլ ոմանք եւ հոգաբարձու եղեալ առ իս աւգնել կամեցեալ՝ գրէին եւ նոքա, որպէս երեւիդ։ «Եւ զկնի աւուրց այլ ճանապարհ առաջի եդաւ իմում տեառնս եւ Կաթողիկոսին Հայոց, զի կոչեցեալ եղեն ի Լեւովնէ, որ յաժմ զվաղընջուցն ի մերմէ ազգէս եւ զընկեցեալն յերեսաց տեսողէն զթագաւորականն, զոր ունէին հայք, սա միայն ստացաւ զաւգոստական եւ զծիրանափայլ պատմուճանն եւ ընկալաւ աւծումն, որպէս զմեծն Տրդատ կամակցութեամբ արիական ազգին յունաց, բերեալ նմա նշան զխաչանիշ թագն. եւ նորա պատուասիրաբար կոչեցեալ զհոգեւոր Տէր Գրիգորիս, զի երթիցէ եւ աւծցէ զնա սրբարար եւ մաքրագործակ միւռոնաւն եւ պսակեսցէ զգլուխն խաչանշան դրոշմաւ։ «Եւ հոգեւոր տէրն ընդ իւր տարեալ զիմ տէրն, յաղագս անհաս գիտութեանն եւ կատարեալ իմաստութեանն եւ անարատ մաքրութեանն եւ հռչակաւոր եւ բարի անուանն, որ ի տղայական տիոցն մինչ ի կատարեալ ծերութիւն առ դուրս իմաստութեան դեգերեալ, ըստ աստուածայնոյն Սողոմովնի խրատուն, թէ լաւ է իմաստութիւն քան զոսկի եւ քան զամենայն մեծութիւնս երկրաւորս, եւ դարձեալ յաճախէ զասելն թէ ի բովանդակ կեանս քո ստացիր զնա։ «Եւ վասնզի առ դրունս հզաւրաց յաճախէ եւ ի հրապարակս համարձակութիւն բերէ, որպէս արդիւնական վարդապետս եւ տէրս իմ, որպէս զարեգակն փայլեալ ի մէջ իւրոցն նմանեացն, զի զոր աւրինակ յաստեղս արեգակն՝ սապէս եւ ի բնաւ իմաստունս երեւեալ, զի այս զգալի արեգակնս զտեսանելի աշխարհս լուսաւորէ, իսկ սա զհոգի եւ զմարմին առհասարակ ճառագայթաձեւ յաւրինէ։ «Այս արեգակն զբոյս եւ զտունկ ատոքացուցանէ, իսկ սա զմտաւոր եւ զիշխանականն առ երկնիւքն բարձրացուցանէ։ Այս արեգակն զժախահոտ եւ զխոնաւուտ վայրս սարաւատեալ ցամաքեցուցանէ, իսկ սա զնեխութիւն եւ զաղտեղութիւն հոգւոց եւ մարմնոց հրացայթ եւ լուսատեսակ գործէ։ Այս արեգակն առ երկրաւորս ճանապարհ անմոլար տանի, իսկ սա զմոլորեալս յուղիղ եւ բարի ճանապարհէն անվեհեր եւ անմոլար առ երկնա(յ)ին եւ խաղաղ նաւահանգիստն Քրրիստոս հասուցանէ, զոր մաղթեմք յընթերցողացդ զի ի մաքուր եւ ի սրաթռիչ յաղաւթս ձեր հանապազ հայցելով ի վերանտուողէն, զի շնորհեսցէ զսա մեզ եւ ամենայն Հայաստանաց առանց ամենայն փորձանաց ընդ երկայն աւուրս, ամէն։ Յարամնաբար մնալ մինչեւ ի խոր եւ ի խորին ծերութիւն, եւ յետ աստեացս յաթոռս առաքելոցն եւ ի տաղաւարս մարգարէիցն եւ ի դասս սուրբ վարդապետացն, եւ զտուեալ տաղանդն լիապէս մատուսցէ իւրում տեառնն բազմապատիկ առաւելութեամբ, եւ զերանական լսել զձայն թէ բարի եւ հաւատարիմ ծառայ, որովհետեւ ի սակաւիդ հաւատարիմ գտար՝ ի վերայ բազմաց կացուցից զքեզ, յաւելլով ի հինգ այլ եւս հինգ, եւ յերկուսն այլ եւս երկու։ Եւ զուարթացեալ ամենավայելուչ աչալրջութեամբ պայծառ փառաւք ընկալցի զբրաբիովն յաղթութեան ընդ ամենայն սուրբս ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր, ընդ որում Հաւր եւ ամենասուրբ Հոգւոյ փառք յաւիտեանս. «Եւ զիս, զտառապեալ Յակովբ, զսակաւ աշխատողս եւ զամենաբարի զհարազատն իմ զՅովաննէս, զընտիրն ի բեմբականս եւ զանյաղթ յերաժշտականս եւ զանձանձրոյթն ի գրչութեանն հոնջ եւ զգովելին յամենայն բարեձեւութիւն, եւ զԳիորգ եւ զծնողսն իմ բարի մասին արժանի արարէք յիշմամբ ի Քրիստոս, եւ դուք յիշեալ եղիցիք յողորմութիւնն (..)։ «Ընդ նմին եւ զամէներջանիկ կր(աւնաւ)որ եւ զբարի հոգի զհայր Յակ(ովբն Այ)րիվանից եւ զհաւատարիմ եղբ(այրն) զԴաւիթ եւ զՍարգիս, հանդերձ (...) յիշեսջիք ի Քրիստոս զկազմող Գր(իգոր)։ «Եւ գրեցաւ ի ՈԽէ (1198) լուսերանգ եւ հրաշապատում ճառս առաքելագիծ մատենիս բազմազան բարութեամբ եւ իմաստութեամբ լցեալ, զոր տէրն մեր եւ Աստուած վայելել տացէ Տէր Ստեփանոսի մականուն Տիրացու, բազում ամաւք, խաղաղական կենաւք եւ առողջ մնալ հոգւով եւ մարմնով եւ իւր ժառանգին Տէր Սարգսին նորընձայ եպիսկոպոսի, բարի եւ իմաստուն պատենեկի, զոր ընտրեաց եւ կացոյց իւր փոխան եւ տեսուչ Անապատի սուրբ Խաչի ստացուածոց եւ ամենայն գոյից բա(..) պէսպէս պնդութեամբ, կտակաւ եւ գրով, կամակցութեամբ եւ յաւժ(արութեամբ) եպիսկոպոսաց եւ վարդապե(տաց եւ) համաւրէն քահանայից եւ (..)անց, այլ եւ դատաւորաց եւ իշխանաց, Շամիրամաշէն (..) քաղաքի եւ այլ գեաւղից եւ (..)այ եդեալ զաւրհնութիւնն Աստուծոյ եւ զնորին հակառակն, զի որ կամակից եւ աւգնական լինին զաւրհնութիւնսն ժառանգեսցեն, իսկ որք դիմասցին եւ ի հակառակութիւնս հատանիցին, այնպիսիքն անիծիւք պատուհասեսցին առաջի ահեղ ատենին Քըրիստոսի։ «Այլ զՏէր Սարգիս զաւրացուսցէ Քրիստոս եւ հելամուտ արասցէ, զի զտէրն շահեսցէ եւ զնորին պատուական որդիացեալսըն նաեւ զինքն իսկ գլխովին եւ զՔրիստոս տուիչն իմաստութեան եւ նմա փառք այժմ եւ մ(իշտ) եւ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն, ամէն, ամէն»։ 2. Թղ. 45բ. «Տէր Յիսուս, ի քո սոսկալի գալըստեանն, ի ծաւալումն ծիածան ճեմարանացն, պարծանաց պսակաւն զարդարեա ի շուք շնորհի անմարմնոցն տեսաւորեալ ըզսուրբ հայրս մեր զՏէր Ստեփաննոս»։ 3. Թղ. 123ա. «Զաստուածապսակեալ եւ զսուրբ դիտապետն Հայաստանեացս զՏէր Գրիգորիս, արժանապատիւ Կաթողիկոս Հա(յոց), զմեծ գիտնական եւ զվսեմափայլ առաջնորդ, յիշեսջիք ի Քրիստոս, յորոյ աւրինակէ գրեցաւ գիրքս այս, իբրեւ զգործասէր մեղու, զթուղթս սրբոց կաթողիկեաց, զոր եւ մեր ելեալ աստ տեսաք զսա ուղիղ յարմարեալ ըստ պատշաճի դրութեամբ։ Որում ցանկացող եղեալ այսմ հոգեշահ առաքելական մատենիս Տէր Ստեփաննոս արդիւնաւոր գիտնական, որ եւ Տիրացու յորջորջի, եւ ետ գրել ըստ հոգւոյ որդեկի իւրոյ Յակովբա(յ), ի վայելումն անձին եւ ի յիշատակ հոգւոյն։ Արդ որք ըստ պատահման հանդիպիք տեսութեան գրոյս, յիշեսջիք աղաւթիւք ի Քրիստոս զՏէր Գրիգորիս Կաթողիկոս Հա(յոց) եւ ըզՏէր Ստեփ(աննոս) վարդա(պետ)։ Նաեւ ընդ արժանապատիւ յիշատակելոցս եւ զգրողս Յակոբ մի՛ մոռանայց յաղաւթից, որդիք լուսոյ»։ 4. Թղ. 28ա. «Տէր Աստուած, զքո զանհատ ողորմութիւնդ տուր Մխիթարայ սիրելի եւ հոգեւոր եղբաւր մերոյ, որ առիթ եղեւ մելանիս, զի այժմ է ըստ կամաց իմո(ց)»։ 5. Թղ. 276բ. «Եւ ընդ (..)սդ ել հոգ(....) եղեւ այ (Աստուծո՞յ) զայն ռ բերանով զյետ մնաց(եալ)քս, որ զրկեցաք ի քաղցրայոյս յաղբիւրէն եւ (...)տած աւ(..) ճառագայթիցն, զի մեծի երկշաբաթոջն խաւարեցաւ (..)եան (...) Տէր Ստեփաննոս մականուն Տիրացու ա թ»։ Բնագրէն տարբեր գրչութեամբ. 6. Թղ. 271բ. «Յանուն Աստուծոյ ես Սոսթանեսա գնեցի զգիրքս զայս ի հալալ արդեանց իմոց, յիշատակ հոգո(յ) իմո(յ), ինձ եւ ծնողաց իմոց եւ զավակաց իմոց Յորդանէին, Փռակշահին եւ որ լինելոցն են։ Է սա եւ յիշատակ ամուսնու իմու Մարիմա եւ ծնողաց նորա եւ ննջեցելոց իւրոց եւ իմոցն. ամենեցուն առհասարակ, կենդանեաց եւ մեռելոց ողորմեսցի ողորմեսցի Քրիստոս յիւրում գալստեանն. ամէն, եղիցի։ Ի թվիս ՈՂԵ (1246), զգրողս Յոհաննէս։ ՆԼԱ, ըվռ լփ. ով կարդա դա խրէ»։
1791էն առաջ ընդունած ենք Տիարպէքիրէն։ Բովանդակութիւն. 1. Թղ. 1ա. «(Հաւաքումն մեկնութեան եօթանեցունց թղթոցն կաթողիկէից. Նախադրութիւն թղթոյն Յակոբայ. Ա)րդարն Յակովբոս որ էր ըստ մարմնոյ եղբայր Տեառն մերոյ, գրէ զայս թուխթ առ նոսա որ յերկոտասան ազգացն իսրայելի ի տէր մեր Յիսուս Քրիստոս հաւատացեալք էին եւ սփռեալք ի գաւառս հրէից եւ հեթանոսաց. քանզի եպիսկոպոս գոլով յԵրուսաղէմ եւ թլփատութեան յառաքեալ, իրաւացի էր հոգալ վասն նոցա»։ Թղ. 1բ. «Թուխթ Յակոբու եղբօր տեառն. Յակոբոս Աստուծոյ եւ Տեառն Յիսուսի ծառա(յ), երկոտասան ազգացդ որ ի սփիւռս էք ողջոյն. Սովորութիւն է առաքելոցն իւրաքանչիւր ումեք զանուանս կարգել թխթոցն գլուխ զորս գրեն...»։ Առաջին թերթը ինկած ըլլալով, նորոգողը ամբողջացուցած է Ձեռագիրս սկսեալ սկիզբէն։ Հին բնագիրը կը սկսի. «Քանզի այս է սահման եւ կանոն ուղիղ քրիստոնէութեան, եւ որ արտաքոյ է սորա ոչ է կրաւնաւոր, սուրբ եւ անարատ առ ի յԱստուծոյ եւ ի Հաւրէ»։ - Վերջ թղ. 45բ. «Իսկ յայսմ բանաւոր երկրի ոչ եթէ վարդապետաց է ամենայնն այլ կէսն, մանաւանդ առաւելն աշակերտացն, մեր է արկանելն զսերմունս եւ ձեր առնել զասացեալս եւ այսպէս կատարի գործըն։ Կատարումն ի Քրիստոս թղթոյս Յակովբու»։ 2. Թղ. 46ա. «Նախադրութիւն առաջին թղթոյն Պետրոսի. Պետրոս ինքնին գրեաց զայս թուղթ առ որս ի սփի(ւ)ռս հրեայք հաւատացեալք էին, խրատ վարդապետական, զի ոչ սակաւք էին ի հեբրայեցւոցն ցրուեալք յայնժամ ի մէջ հեթանոսաց»։ - Վերջ թղ. 98բ. «Տես թէ զիարդ յորժամ զբանս աւարտէ զաղօթիցն, խառնէ ընդ նմին եւ զխաղաղութիւնն զոր ընկալան ի Քրիստոսէ, իբրեւ ըզկնիք արքունական ի կատարումն արձանացուցեալ։ Կատարումն առաջին թղթոյն Պետ3. Թղ. 96բ. «Նախադրութիւն Պետրոսի երկրորդ թղթոյն. Գրէ դարձեալ եւ նոյն ինքն Պետրոս եւ զայս թուղտ եւ առաքէ վերըստին առ հաւատացեալսն, զորս յիշատակեաց անուամբ յառաջին թուղթն»։ - Վերջ թղ. 123ա. «Եւ ի դատողութեան նստի յաթոռ, որ այժմ է յողորմութեան եւ ի ժտողաց ոչ զամպսն արգելու այլ ի հուրն յաւիտենից արկանէ, յորմէ լիցուք փրկեալք մեք Քրիստոսիւ Յիսուսիւ, որում փառք յաւիտեանս։ Կատարումն ի Քըրիստոս երկրորդ թղթոյն Պետրոսի»։ 4. Թղ. 123բ. «Նախադրութիւն առաջին թղթոյն Յովհաննու. Յովհաննէս որ զաւե տարանն գրեաց, նոյնն առաքէ թուղթ առ հաւատացեալսն Տեառն, յիշատակ աւանդեցելոց ի նոսա կանխաւ քարոզութեանն»։ Վերջ թղ. 225բ. «Ապա թէ ոչ ժողովուրդ եկեղեցւոյն յորոց դէմս կարգեցաւ բանքս հեռի գտանէին ի կռապաշտութենէ, թէպէտեւ առ նոսա սոյնս պարագրի։ Աւարտեցաւ տերամբ առաջին թուղթս Յոհաննու»։ 5. Թղ. 226ա. «Նախադրութիւն Յոհաննու երկրորդ թղթոյն. Զառաջնում թղթոյն զաւրութիւն եւ զմիտս ունի եւ այս թուղթ համառօտ եւ կարճ բանիւ»։ - Վերջ թղ. 231բ. «Ջեկեղեցին Եփեսոսի քոյր սոցա անուանէ, յաղագս ընտրելակից հարազատութեանն կըցորդութեան, քանզի անտի թուի զթուղթս գրեալ, զոր եւ աղաւթիւք կնքէ միշտ զշնորհն Աստուծոյ յօգնութիւն նոցա մատակարարեալ։ Կատարումն տերամբ երկրորդ թղթոյն Յոհ(աննու)»։ 6. Թղ. 231բ. «Նախադրութիւն Յոհաննու երրորդ թղթոյն. Գրէ նոյն երանելի զայս երրորդ թուղթ, սակայն Գայիոսի գրէ, որում եւ վկայէ եւ գովութեանց առնէ արժանի վասըն աւտարսիրութեանն»։ - Վերջ թղ. 235բ. «Զի մի՛ վայրապար վարկցին զգութ հաւրս որդեակքն սիրեցեալք, զամենեսեան անուամբ նշանակեալ աւանդեա՛ զողջոյնս մեր եւ Քրիստոսի փառք յաւիտեանս»։ 7. Թղ. 236ա. «Նախադրութիւն թղթոյն Յուդայի. Զթուղթս զայս գրէ նորոգ հաւատացելոցն այսու պատճառանաւք, քանզի ձեւացեալ չարին մշակք ի կերպարանս բարեպաշտիցն եկին առ նոսա եւ առանց պատժոց ուսուցանէին զմեղս»։ - Վերջ թղ. 253ա. «Եւ այնմ որ կարողն է պահել զձեզ անարատս եւ անբիծս հաստատեալ առաջի իւրոյ փառաց աներկեւանն ցնծութեամբ, միոյն Աստուծոյ փրկչին մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի տեառն մերոյ, փառք, մեծութիւն, զաւրութիւն եւ իշխանութիւն, յառաջ քան զամենայն յաւիտեանս եւ այժմ եւ յամենայն յաւիտեանս ամէն. փառք Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ»։ 8. Թղ. 254բ. «Պատմութիւն սրբոյն Սարգըսի զաւրավարի եւ որդւոյ նորա Մարտիրոսի ըստ վկայական մասին եւ այլոց վկայիցն որք ընդ նոսա վկայեցին յաւուրս ամպարիշտ թագաւորացն հոռոմոց Յուլիանոսի եւ պարսից Շապհոյ. Ի ժամանակս թագաւորութեանն հռոմայեցւոց մեծին Կոստանդիանոսի, որ ըստ բնական աստուածասէր կամացն եւ ըստ երկնային կոչմանն ի վերուստ այն ինչ նորընծա(յ) ընկալաւ ի թագաւորոս զբարեպաշտութեան հաւատս»։ Վերջ թղ. 271ա. «Թարգմանեցաւ ճառս մեծաւ խնդրիւ վասն հակառակութեան տաւնի սրբոյն Սարգսի որ ընդ հայք եւ ընդ հոռոմք, յասորոց գրոց ի հայ լեզու, ի ձեռն կրաւնաւոր քահանայ Միխայելի ասորւոյ, ի հռչակաւոր եւ ի մեծ անուն վանացն մաւր Պարսամայի, շարագրութեամբ արհի եպիսկոպոսի եղբաւր Տէր Գրիգորի Հայոց Կաթողիկոսի, ի թուաբերութեան Հայոց Ոէ (1158)»։