829

ՏՕՆԱՑՈՅՑ Բ. Եւ ՄԱՆՐՈՒՍՄՈՒՆՔ ԺԹ

ՊՂԸ = 1449 - ՊՂԸ = 1449

ID

Number

829

Old record number

405

Title

ՏՕՆԱՑՈՅՑ Բ. Եւ ՄԱՆՐՈՒՍՄՈՒՆՔ ԺԹ

Start date

ՊՂԸ = 1449

End date

ՊՂԸ = 1449

Date details

«Հայոց մեծաց թուականի, երկեակ քառիցս հարիւրի, ինն տասանց եւ ութ թվի» (1449)։

Copy place

«ի յաշխարհս Ղրըմի, ի յեզր Պոնտոս ծովի, ի քաղաքս հռչակելի, որ եւ Կաքա անուն կոչի, առ դուոս սրբոյն Աննայի, ծնօղաց սրբոյ Աստուածածնին»։

Reference

Type

Number of pages

247

Dimension

9,5x13

Layout

միասիւն (6x9)։

Writing details

բոլորգիր խազագրուած։

Codicology

նշանակուած են նորոգողին կողմէ, եւ չէ պահուած հինը։

Principal subject

Subject details

թուղթ։

Number of lines

14։

Binding

ստուարաթուղթ լաթակազմ արդի։

State of preservation

բաւարար. գործածութենէ մաշած եւ կազմը տկարացած ըլլալով, 1606ին նորոգուած է, եւ այդ առիթով աւելցուած է նորոգողին կողմէ թղ. 127-129, 224- 247։ Այնուհետեւ միջանկեալ ինկած են զանազան թուղթեր, կը պակսին բ եւ գ թերթերը. թուղթ ինկած է ընդ մէջ թղ. 9-10, 134-135, 219-220։ Թղ. 182էն սկսեալ ստորին լուսանցքը մասամբ ցեցակեր է։ Թղ. 58բ.ի վրայ կայ կնիք մը՝ կնքուած երկու անգամ սա գրութեամբ. «ՔԻ ԾՌ - ՄԱՆՈՒԿ - ՌՄԺ»։

Copyist

Աւետիս կրօնաւոր դրիմեցի։

Owner

առաջինն անյայտ, 1606ին Տրապիզոնցի Տէր Ղազար կրօնաւոր։

Commanditaire

Illuminator

հաւանաբար գրիչը։

Binder

1606ին՝ Սարգիս վարդապետ, որ նորոգած է Պոնտոսի առաջնորդ Յակոբ Եպ.ի խնդրանքին վրայ։

Parchment flyleaf

չունի։

Lettrines

եւ

Initials

եւ

Marginal illuminations

բազմաթիւ, միագոյն, կարմիր մելանով, նուրբ եւ ընտիր։

Images

չկան։

Canon tables 1

թղ. 1ա, միագոյն, 5,2x3,5 մեծութեամբ։

Canon tables 2

թղ. 32ա, 66ա, 99ա, 119բ, 130բ եւ 167ա, բոլորն ալ 5,5x2 մեծութեամբ, կարմրագոյն, նուրբ եւ ընտիր։

Title text

կարմիր մելանով են։

Blank pages

թղ. 247բ։

Colophon

Բնագրին գրչութեամբ. 1. Թղ. 227բ. «Փառք անեղին եւ անմահին, Աներբ անկէտ իսկականին, Երրակի տար որոչին, Եւ միակի եզականին, Հօր եւ Որդոյ եւ սուրբ Հոգոյն, Երրորդութեանն երրեակ անձին, Յանցեալն ւայժմոյս ւյապագային, Յազգանազեանս մեծ տումարի, Հայոց մեծաց թուականի, Երկեակ քառիցս հարիւրի, Ինն տասանց եւ ութ թվի, Աւարտ եղեւ այսմ տառի, Որ Մանրուսումն յորջորջի, Ի յաշխարհս Ղրըմի, Ի յեզը Պոնտոս ծովի, Ի քաղաքս հռչակելի, Որ եւ Կաքա անուն կոչի, Առ դուռս սրբոյն Աննայի, Ծնօղաց սրբոյ Աստուածածնին. հայրապետութեան տեառն Տէր Գրիգորի, էջմիածնի պատրիարգին, Եպիսկոպոսութեան Տէր Մաղաքիայի, Հարաւական կողմն աշխարհի, Տկար մատամբ գծագեցի, Ես անպիտան Աւետիս կրօնաւորս դրըմցի, Ի խնդրոյ կրաւնաւորի, Տրապիզոնու Տէր Ղազարի. Սա ըստացօ տարփմամբ սրտի, Իւր յիշատակ անջնջելի, Եւ ծնողացն իւր կր(կ)նակի, Եւ ամենայն ազգատոհմի։ Որք հանդիպիք եղանակել, Եւ կամ գրել աւրինակել, Զգծողս եւ զստացողս, Յաղաւթս ձեր յիշատակել, Եւ թողութիւն մեղաց հայցել, Չի եւ ձեզ տէրն ողորմեսցի, Այն որ առատն է ի բարի, Եւ նմա փառք ամենայնի, Այժմ եւ յօէտ եւ յապառնի»։ 2. Թղ. 92բ. «Զստացաւղ սորա զՂազար աբեղան եւ զբազմամեղ փցուն գրիչս զԱւետիք մեղապարտ կրաւնաւորս աղաչեմ յիշել ի նորոգողին գրչութեամբ. 3. Թղ. 246բ. «Նորոգեցաւ Խազտետըրս եւ Տաւնացոյցս ձեռամբ փանաքիս (տ)րուպ սպասաւորաց բանի, Սարգիս պիտակ անուն վարդապետ, ի խնդրոյ գերիմաստ հայրապետին եւ եպիսկոպոսին Տէր Յակովբին, վերատեսուչ եւ առաջնորդ արհիական գըլխոյն Պաւ(ն)տոս մայրաքաղաքին, յաջորդ եւ փոխանորդ, ի դուռն Ամենասուրբ Փրկչին, ի թվին ՌԾԵ (1606)։ «Արդ աղաչեմ զամենեսեան զպատահեալսդ, ներել ամենայն սղալանացս եւ ցըր ի գիրքս պակասութիւն գտրւի, եւ ամենայն երախտաւորացն ուխտիս, եւ մեր մահդասի Դաւթին, Տէր Ղուկաս կուսակրաւն կրաւնօորին եւ ամենայն միաբանիցս Ամենափըրկչիս, որ սպասօորք են սուրբ ուխ«Եւ աւրհնեալ է Քրիստոս Աստուած ի սուրբս իւր եւ յարարածս, ի բոլոր եւ ի մասնաւոր, ընդ Հաւր եւ ամենասուրբ Հոգոյն յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն»։

Informations

1810ին Տրապիզոնցի Մինաս աղա Տէր Պետրոսեան նուիրած է մատենադաՄատեանս է Մանրուսմունք, Տօնացոյց եւ Աւետարանացոյց, կարգը գրեթէ լրիւ կը համապատասխանէ Մանուսմունք Բ.ին, որու բովանդակ պատկերը տե՛ս Հտ. Դ, էջ 10791085։ Բնագրէն տարբեր գրչութեամբ, նորոգողին կողմէ աւելցուած է Տօնացոյցի յաւելուած մը (թղ. 224ա-246բ)։ Ունի հետեւեալ կարդը։ 1. Թղ. 1ա. «(Երգ Տեառն Ներսէսի, յաղագս գիշերային պաշտամանց). Յիշեսցուք ի գիշերի զանուն քո տէր»։ 2. Թղ. 5բ. «Կանոնգլխեր կարգաւ. Դատեա՛ տէր զայնոսիկ» (ԱՉ-ԴԵ)։ 3. Թղ. 10ա. Ալէլուք գիշերային ժամու։ Թուղթ ինկած ըլլալով՝ կը պակսի առաջին մասը (ԱՁ-ԲՁ). ունի միայն ԲԿ-ԴԿ։ 4. Թղ. 20բ. «Իւղաբերից աւետարաներս. Եղիցի անունըն տեառն աւրհնեալ ի յայսըմ 5. Թղ. 22բ. «Առաւաւտ երգեր կարգաւ. Լոյս տուր տէր աչաց իմոց»։ 6. Թղ. 32ա. «(Ժամամտեր կարգաւ տաւնից). Որ ի Հաւրէ առաքեցար փրկիչ եւ մարմնացար»։ 7. Թղ. 61ա. «Ճաշոյ մեսեդիք պահոց» (բշ. - զշ.)։ «Ճաշոյ մեսեդիք Յարութեան» (ԱՁ-ԴԿ)։ - «Ստողոգիք յինանցն»։ 8. Թղ. 66ա. «Ճաշու ալէլուք կարգաւ» (ԱՉ-ԴԿ)։ 9. Թղ. 79բ. «Սրբասացութեներ կար10. Թղ. 83ա. «Զկ(ն)ի սրբասացութեանն յառաջ բերել խորհուրդն. Մի՛ ոք յերախայից, մի՛ ոք ի թերահաւատից»։ 11. Թղ. 93ա. «Խոնարհեցոյք հասարակաց»։ - «Ապրեցո հասարակաց»։ - «Ստողոգիք աղուհացիցն»։ - «Մեսեդիք ուրբաթ ցերեկին»։ 12. Թղ. 99ա. «Փառեր տաւնից եւ մարտիրոսաց»։ 13. Թղ. 113բ. «Մեսեդիք Ծննդեան Տեառրն մերոյ»։ - «Մեսեդիք Յարութեան Տեառըն»։ - «Մեսեդիք մարտիրոսաց»։ 14. Թղ. 119բ. «Ուղիցիք միահամուռ. ԱՁ. Ուղիղ եղիցին...։ Գզզածն. Ուղիղ եղիցին...։ Անմեղուկն. Ուղիղ եղիցին...։ Խաւսաւղն. Ուղիղ եղիցին...։ Ձագն. Ուղիղ եղիցին...։ Սամկոն. Ուղիղ եղիցին...։ Ձագն. Ուղիղ եղիցին...։ Հիւանդ. Ուղիղ եղիցին...։ Գուսնակ. Ուղիղ եղիցին...։ Հոռոմ. Ուղիղ եղիցին...։ Ջուլհակ. Ուղիղ եղիցին...։ Փորակ. Ուղիղ եղիցին...։ Եկեղեցոյ. Ուղիղ եղիցին...։ Գալստ. Ուղիղ եղիցին...։ Խաչի. Ուղիղ եղիցին...։ Աւագ տէր ող. Վասն ի վերուստ...։ Թաբաւրի. Վասն ի վերուստ...։ Կիրա. մեծ. Վասն ի վերուստ...»։ 15. Թղ. 125բ. «(Տեառն Ներսէսի կաթողիկոսի, երգ ննջեցելոց). Ես ասացի ի վերանալ յինէն աւուրց իմոց...։ Արարիչ եւ մարդասէր, անոխակալ եւ բարեգութ...»։ Կէսէն սկսեալ, բնագրէն տարբեր գրչութեամբ, նորոգողին կողմէ աւելցուած է, հաւանաբար ինկած թուղթերու փոխարէն։ 16. Թղ. 130ա. «Աւետարանացոյց եւ Տաւնացոյց եւ կարգաւորութիւն եւ հրահանգ տէրունական տաւնից, զոր կարգեալ եւ սահմանեալ է սըրբոյն Սահակա(յ) հայրապեա. «Աստուածայայտնութեան նրագալուցին գիշերն առաջին աւուրն, առաջին կանոնագլուխին փառ., Հաւատա։ Եւ զգենուն փիլիսոփայքն եւ տան մոմեղէն ի ձե«Ի Թ. ժամն ասի սաղմոս եւ նշխար գործի։ Եւ ապա ժողովին ի դուռն եկեղեցոյն եւ զգեցուցանեն զհայր(ապետն) եւ սկսանին ձայնիւ. Սղ. ԻԲ. Տէր հովուեսցէ...։ Եւ ընթեռնուն զգրեալսն ընթերցուածին. զԻսկըսբանէն եւ զայլ մարգարէականսն ժա։ Եւ ապա պատարագիչքն սպասք առնեն. եւ զկնի ընթերցուածոցն մտանեն յեկեղեցին եւ ընթեռնուն զԴանիէլն ի բեմն...։ Աւետ. Մթ. դ. Եւ ի ծնանելն Յիսուսի. վ(երջ). յաշխարհն իւրեանց։ Սրբա(սացութիւն) Բազմութիւնըք։ Եւ ի կատարմանն մտանեն սարկաւագունքն յաւանդատունն եւ զարդարեն զխորհուրդն եւ տան ի ձեռս քահանայիցն. եւ սարկաւագունքըն քշոցաւք եւ բուրվառաւք եւ մոմեղինաւք կան պատրաստ, մինչեւ ասի սրբասացութիւն։ Եւ ապա սարկաւագն. Սի՛ ոք յերեխայից. եւ դպիրքն. Մարմին տէրունական։ Եւ սկսանին. Որ ըսքր.։ Եւ սարկաւագունքն մոմօք եւ քշոցիւք առաջի եւ զկնի եւ ելանեն ի բեմն։ Եւ ի վճարն սարկաւագն քարոզէ. Եւ եւս խաղ.։ Եւ քշոց եւ բուրվառ այլ ոչ շարժի եւ պատարագ մատչի եւ հաղորդին արժանաւորքն»։ բ. Թղ. 138ա. «Տաւնք ըստ ութաւրէիցն որ լինի այսմ միջոցս հանապազ, կայ որ կու յաւելու եւ կայ որ կու նուազի...։ Նաւասարդի ԻԱ. Յովաննու ծնընդեանն, զոր կարգեալ է սուրբ Գրիգոր հայոց լուսաւորիչն»։ գ. Թղ. 140բ. «Իսկ Գալըստեան որդոյն Աստուծոյ քառասնաւրեայ ի տանարն, երիկունն նախատաւնակ առնիջիր...»։ Թղ. 141բ. «Իսկ թէ աղուհացն հանդիպի... Սուրբ Աստուած որ խաչեցար ասա, եւ ապա բերանալուծի հաց ճաշակեայ, եւ իրիկունն զվերոյգրեալսն կատարեա. բայց հայրն խրախութիւն արասցէ, եւ եթէ պահք լինայ՝ մըրգաւք շատասցին եւ մի՛ այլ ինչ բնաւ, զի կրկին պահք է»։ դ. Թղ. 143ա. «Առաջաւորին բարեկենդան կիրակէն. հ. ԴՁ. Փառաւորելո(վ)...»։ ե. Թղ. 144բ. «Բուն բարեկենդանին շաբաթի աւր ի կիրակէի՝ լոյս։ Փոխէ րզբնաձայնն ի ԴԿ։ Առաջի կանոն զԽոստովանն ասա...»։ զ. Թղ. 149բ. «Ծառզարդարին գիշերն հսկումն է, եւ դնի սրբութիւն ի վերայ բազմոցի յատեանն. հետեւակ շարական ԴՁ. Թագաւոր գոլով...»։ է. Թղ. 152ա. «(Կանոն դռնբացէքի). Այս է ընտիր աւրինակ. Եւ Համբարձոյն, յորժամ ելանեն ի թաբաւր, ասեն աղ. Հայր գթած։ Եւ գան միաբան ի դուռն եկեղեցոյն եւ սկսանին սաղմոս կց. Աւրհնեալ եկեալ...»։ ը. Թղ. 155բ. «Մեծի հինգշաբաթի գիշերն. Աւրհ. Վերաձգաւղն...։ Իսկ յերրորդ ժամն ժողովին ի դուռն եկեղեցոյն, վասն արձակելոյ զապաշխարողսն, եւ ասի սաղմոս Ծ. Ողորմեա...։ Երիկունն Ոտնալուա(յ)ին տասներորդ ժամն ժողովին ի դուռն եկեղեցոյն...»։ թ. Թղ. 159բ. «Մեծի ուրբաթին գիշերն հսկումն է. հետեւակ շրկ. ԴՁ. Այսաւր ի կատարումն...»։ ժ. Թղ. 164ա. «Մեծի շաբաթի գիշերն, Աւրհ. ԲՁ. Պարգեւատուն իւր սարաւքն...։ Երիկունն սուրբ զատկին. Խոնա(րհեցո) եւ Ապրեցո չկայ, այլ ասէ եպն. բարձր ձայնիւ. Եղիցի անուն...։ Եւ ապա ընթեռնուն զգրեալսն յընթերցուածս, բժ.ան ընթերցուած...։ Եւ կարդան զԴանիէլն...։ Զկնի պատարագին աւետարան Մթ...։ Երկ. ԴԿ. Յարուցեալ է տէր...»։ ժա. Թղ. 167ա. «Սուրբ Զատկին գիշերն հսկումն. Աւրհ. ԱՁ. Այսաւր յարեաւ...։ Եւ տեառնագրեն զանդաստանս եւ սկսանին շրկ. ԴԿ. Յիսուս միած(ին), եւ երթան ի գերեզմանսն եւ կարդան աւ(ետարան), եւ դառնան շարականաւ. Նորաստեղծեալ։ Եւ դնեն զխաչն եւ զաւ(ետարանն)...։ Ճաշու ժամ. Քրիստոս յարեաւ ի մեռելոց...։ Իսկ ի Ժ. ժամն ժողովին ի դուռն եկեղեցոյն. սղ. Քեզ վայելէ...»։ ժբ. Թղ. 177ա. «Վեցերորդ շաբաթուն Հինգշաբաթի աւրն Համբարձումն է. հ. Աւրհնեսցի պսակ»։ ժգ. Թղ. 180ա. «Պենտէկոստէին գիշերն հսկումն է, եւ դնի սրբութիւն ի վերայ բազմոցի յատեանն. հետեւակ շրկ. զՀամբարձմանն ասա...»։ «Այլ խրատք Տեառն Ներսէսի հայոց կաթողիկոսի նոյն եւ երգ շարականացն, զոր կարգեաց ութ աւր տաւն գալստեան սուրբ Հոգւոյն, որպէս ամենայն քրիստոնէից, շարականաւք եւ ընթերցուածովք. եւ առաւել վասն չծանրանալոյ ուսումնասիրաց, չորս աւր ուր միայն շարական արար, զի յորժամ վճարի՝ ի նոյն կրկնեսցեն մինչեւ ի լրումն ութաւրէիցն։ Սահմանեաց զի ի Համբարձմանէն մինչեւ զպենտէկոստն պահեսցեն, եւ եթէ ծանր թուեսցի զբովանդակն պահել, զչորեքշաբաթին եւ զուրբաթն պահեսցեն, որ է երեք աւր ըստ երրորդութեանն. բայց այս ութ աւրս որ տաւն սահմանած է՝ տանեսցի, բայց պահքն մի՛ լուծցի, զի կրկին պահք է»։ ժդ. Թղ. 183բ. «Այլ խրատք Տեառն Ներսէսի հայոց կաթողիկոսի նոյն եւ երգ շարականացն, զոր կարգեաց ութ աւր տաւն գալստեանն սուրբ Հոգւոյն...»։ ժե. Թղ. 192ա. «Շաբ. Երեմիայ մարգ(ար)էին. հ. ԱՁ. Ոը յերկնային զինուորութեանցն»։ ժզ. Թղ. 192ա. «Կիրակէին որ զկնի Եղիայի պահոց. հ. ԱՁ. Որ եկիր ի»։ ժէ. Թղ. 196ա. «Կիրակէ. Վարդավառ է, գիշերն հսկումն է եւ դնի սրբութիւն ի վերայ բազմոցի յատեանն, հետեւակ շարական ըզչորն ասա...»։ ժը. Թղ. 201բ. «Սուրբ Աստուածածնին (Փոխման) գիշերն հսկումն է, եւ դնի սրըբութիւն ի վերայ բազմոցի յատեանն, հետեւակ շրկ. զչորն ասա...»։ ժթ. Թղ. 207ա. «Խաչավերացին գիշերն հսկումն է եւ դնի սրբութիւնքն եւ սուրբ խաչն յատեանըն ի վերաց բազմոցին...»։ ի. Թղ. 219ա. «Յառաջ քան զՅայտնութեան պահքն դ. աւր համարեա, առանց պահոց եւ կիրակէից, յորում ասասցես զաւագ տաւներսն. Առաջին Դաւթի մարգարէին եւ Յակոբա(յ) առաքելոյն, զոր այլ ազգ հռոմայեցիք ծնունդ առնեն...»։ - Վերջ թղ. 219բ. «Դշ. որ ի մէջ աւագ տաւներուս հանդիպի, դու ԲՁ. հ. աղց ասա, Որ ապրեցուցեր։ Յայտնութեան» թուղթ ինկած ըլլալով հոս կ'աւարտի Տօնացոյցը, 17. 220ա. «(Հանքանակ հաւատոյ). Հաւատամք ի մի Աստուած...։ Իսկ որք ասենն...»։ Նորոգողին կողմէ աւելցուած է Տօնացոյցի նոր կարգաւորութիւն մը. 18. Թղ. 224ա. ա. «Աստուածայայտնութեան ճրագալուցին երեկունն նախատաւնակ առնիջիր զկնի պատարագին. քարոզ, Սուրբ զԱստուածածինն. Ընկալ։ Եւ ապա սկսանին. Խորհուրդ մեծ...»։ բ. Թղ. 225ա. «Տեառնընդառաջին երեկոնն գանձ ասայ կամ Ասասցուք։ Եւ ելանեն ի բարձրաւանդակ տեղւոջ...»։ գ. Թղ. 227բ. «Արմաւենեաց առաւօտուն պարտ է ոստովք եւ մոմեղինօք երթալ յեկեղեցին եւ զարդարել ծառ մի մեծ...։ Եւ աւրհնեն զանդաստանն այսպէս. Աւրհնութիւն եւ փառք հաւր եւ. Աւրհնեսցի եւ պրտղաբերեսցի...»։ դ. Թղ. 228բ. «(Կանոն դռնբացէքի). Գիտացիր եղբայր զի ի շաբաթն բանան ըզդուռն եկեղեցուն եւ կիրակի երեկունն ըզխորհուրդն կատարեն...»։ ե. Թղ. 230ա. «(Կանոն) Ոտնլուային. Շրկ. Այսաւր կանգնեցաւ...»։ զ. Թղ. 232բ. «Սուրբ Զատկի երեկոյն զկնի պատարագին ամենայն զարդիւք երթան ի սեղանն շարականաւ եւ կարդան աւետարան. Իսկ մետասան...»։ է. Թղ. 234բ. «Սեպտեմբեր Ը. տաւն է ծնընդեանն ամէնաւրհնեալ կուսին Մարիամու եւ յոր աւր հանդիպի կատարեա. բայց գիտացիր զի տէրունի, որպէս ծնընդեան աւրերն է (ն)ոյնպէս եւ աստ Աստուածածնին տաւն է։ Շրկ. աւրհ. ԳԿ։ Հրց. Դկ. ող.» (կը մնայ կիսատ)։ 19. Թղ. 235ա-246բ. Ձայնքաղ շարական։ Օրինակուած է շարականներու առաջին բառերը, ութը ձայներուն համաձայն։

Content