110212521695։
նօտր, գրեթէ շեղագիր։
Ա-ԺԳ։
թուղթ։
թղթակազմ կիսակաշի։
բաւարար։
Մահտեսի Մարտիրոս։
եւ այլ զարդեր չունի։
սեւ մելանով են։
էջ 104, 165-166, 316։
Էջ 315. «Փառք եւ գոհութիւն եւ օրհնութիւն եռակի համագոյական սրբոյ Երրորդութեանն եւ եզակի միասնական սուրբ Երրորդութեանն յաւիտեանս. ամէն։ Որոյ աստուածաբուխ վտակի եռափափագ սիրոյ տենչմամբ ցանկացեալ Համթեցի մահտեսի Մարտիրոսն, ետ ածանցել եւ մակագրել ըզտառս աստուածատունկս եւ արփիափայլ ճառագայթս առ ի լուսաւորութիւն մտաց իւրոց։ «Շնորհօք սուրբ Հոգւոյն եւ ամենայն սրբոց աղօթիւքն եւ ամէնօրհնեալ Տիրամայր միշտ սուրբ կոյս Աստուածածնի բարեխօսութեամբ, երես անկեալ աղաչեմ ամենասուրբ Երրորդութիւնն, որ արժանի արասցէ զմահտեսի Մարտիրոսն զայս արփիափայլ ճառագայթս ընթեռնուլ եւ յիշատակել զբարեպաշտ ծնօղսն իւր. ամէն։ «Դարձեալ մեղաւոր եւ զանարժան ամենայն մեղօք եւ ամենայն անօրէնութեամբ լցեալ, հող եւ մոխիր, անարգ եւ անպիտան, ենթակայացեալս ամենայն չարեաց եւ անօրէնութեանց, զհոգնաբեղունս չարեօք ըզմահտեսի Մարտիրոս, ոչ գործովք՝ այլ անուամբ, եւ եմ կոխան ամենայն մսեղեաց։ «Աղաչեմ զբանասէրսդ, յորժամ հանդիպեսջիք ի յածանցումն եւ յընթերցումն սորին, միով Հայր մերիւ յիշատակեսջիք զմեղաւորս, զի եւ դուք յանջինջն գրեսջիք. ամէն։ Արդ կրկնաբանելով աղերսեմ եւ աղաչեմ զի յամենայն յօժարամտական բանիւք յիշեսջիք ի մաքրափայլ յաղօթս ձեր զհայրն իմ մահտեսի Թուխմանուկն եւ ծնօղ մայրն իմ Աննայն եւ ամենայն արեանառու մերձաւորսըն. ամէն։ «Արդ աւարտեցաւ աստուածունակ պրակըս ի մեծավայելուչ քաղաքս Ասպահան, ի գեօղաքաղաքս Ջուղայ, ի դուռն Ամենափըրկչի սուրբ վանացն, ի հայրապետութեան Տեառն Նահապետին եւ առաջնորդին նահանգիս Ստեփաննոս վարդապետին, ի թուականութեան Հայոց փոքր ՀԹ նադար ԺԵ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս. ամէն։ Հայր մեր»։
«Զայս մատեան պարգեւեաց վանացս սրբոյն Ղազարու Վ. Տէր Մարտիրոս Կուտինացի, յամի 1828 Մայիսի 20»։ բովանդակութիւն. Ձեռագրիս առաջին մասը (էջ 1-103) կը բովանդակէ «Պատճառք» գրութիւնը, որու ամբողջական օրինակը տեսանք Ձեռ. թիւ 1253 (Ներս. Շնորհ. ԺԳ., §§ 13-28). հոս կու տանք միայն անոնց նշումները եւ յաջորդ էջերու բովանդակութիւնը. 1. Էջ 1. «Պատճառ խնդրոյ միաբանութեան թագաւորին հոռոմոց Էմմանուէլի եւ սրբոց կաթողիկոսացն Հայոց թուղթքն, զոր գրեցին առ միմեանս. Մարգարէն Դաւիթ յաստուածային երգս սաղմոսին»։ 2. Էջ 3. «Գիր հաւատոյ խոստովանութեան Հայաստանեայց... Բանիւք դուզնաքեայ իմն խօսելով»։ 3. Էջ 19. «Թուղթ առաջին թագաւորին հոռոմոց Էմմանուէլի առ սրբազան Կաթողիկոսն Հայոց Տէր Գրիգորիս. ԶՄանուէլ ծիրանածնունդ...»։ 4. Էջ 22. «Պատասխանի առաջին թղթոյն թագաւորին Հոռոմոց Մանուէլի, գրեալ Տեառըն Ներսէսի Կաթողիկոսին Հայոց. Քրիստոսապսակեալ ինքնակալ...»։ 5. Էջ 31. «Սահմանք հաւատոյ Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, գրեալ ի սրբոյն Ներսիսէ Կաթողիկոսէ Հայոց, ի խնդրոյ աստուածասէր թագաւորին հոռոմոց Էմմանուէլի. Թէպէտ եւ աղքատութիւն մտաց...»։ 6. Էջ 51. «Թուղթ առաջին թագաւորին հոռոմոց Մանուէլի առ Տէր Ներսէս Կաթողիկոս Հայոց յաղագս խնդրոյ զմիաբանութիւն երկաքանչիւրոցս ազանցս. Մանուէլ Քրիստոսի Աստուծոյ հաւատարիմ...»։ 7. Էջ 58. «Պատասխանի թղթոյ մեծի թագաւորին հոռոմոց Կիռ Մանուիլի, գրեալ սրբոյն Ներսիսի Կաթողիկոսին Հայոց, վասն ճշմարիտ դաւանութեան հաւատոյ Հայաստանեայց եկեղեցւոյ. Հրաման ինքնակալութեան ձերոյ...»։ 8. Էջ 61. «Թուղթ կրկին անգամ պատասխանի դարձեալ ի թագաւորէն հոռոմոց Կիր Մանուէլէ, Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսի Հայոց, յաղագս նոյն խնդրոյ միաբանութեան երկաքանչիւրոցս ազանց եկեղեցւոյ ի տէր մեր Յիսուս Քրիստոս. Մանուէլի Քրիստոս Աստուած հաւատացեալ...»։ 9. Էջ 63. «Թուղթ Տեառն Միխայէլի Պատրիարգին Կոստանդնուպօլսոյ սակս այսր խնդրոյ առ սուրբ հայրապետն Ներսէս. Պատուական եւ սուրբ սիրեցելոյ սրբաս10. Էջ 66. «Պատասխանի թագաւորական գրոյս Տեառն Ներսիսի երկրորդ անգամ. Աստուածապսակեալ բարձր եւ յաղթօղ... Կիր Մանուլի խնդալ միշտ»։ 11. Էջ 69. «Թուղթ Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսի առ Տէր Միքայէլ Պատրիարգ... Ի մօրդ իմաստութեան ստեանց ընկալաք զցօղ կաթին»։ 12. Էջ 73. «Թուղթ Գրիգորի Կաթողիկոսի Հայոց որ զկնի Տէր Ներսէսի յաջորդեաց զաթոռն, առ բարեպաշտ թագաւորն հոռոմոց Մանուէլ. Քրիստոսապսակ աստուածասէր արքայիդ...»։ 13. Էջ 76. «Թուղթ բարեպաշտ թագաւորին հոռոմոց էմմանուէյի, զոր գրեաց պատասխանի Գրիգորի Կաթուղիկոսի Հայոց. Մանուէլ Քրիստոսի Աստուծոյ հաւատարիմ...»։ 14. Էջ 81. «Թուղթ Պատրիարգին Կոստանդինուպօլսի Տեառն Միքայէլի առ Կաթողիկոսն Հայոց Գրիգոր, համաձայնութեամբ ամենայն ժողովոյն. Սիքայէլ ողորմութեամբըն Աստուծոյ արքեպիսկոպոս Կոստանդնուպօլսի, նոր Հռօմայ եւ տիեզերական Պատրիարգ...»։ 15. Էջ 86. «Թուղթ Գրիգորիսի Կաթողիկոսի Հայոց, ձայնակցութեամբ ընդհանուր ժողովոյ Հայոց, պատասխանի թագաւորին հոռոմոց Մանուէլի, յորում եւ ուղղափառ դաւանութիւնն հաւատոյ ըստ խնդրոյ արքային, ձայնակցութեամբ եւ ձեռնագրով ամենայն Հայաստանեայց եպիսկոպոսաց. Քրիստոսիւ զօրացեալ եւ նովաւ պսակեալ արքայից արքայ...»։ 16. Էջ 95. «Թուղթ Գրիգորիսի Կաթողիկոսի Հայոց եւ ընդհանուր Հայաստանեայց ժողովոյ, գրեալ ի Կաթողիկոսէ յեկեղեցին հոռոմոց եւ որ ի նմա սուրբ ժողովն, պատասխանի թղթոյն Միքայէլի Պատրիարգին, որ նախ քան զայս փոխեցաւ յաշխարհէ ի Քրիստոս. Սրբոյ եւ մեծի Աստուծոյ եկեղեցւոյդ որ ի գլուխդ տիեզերաց ի թագաւորական մայրաքաղաքն...»։ 17. Էջ 105. «Թուղթ Տեառն Գրիգորիսի Կաթողիկոսի Հայոց, գրեալ եղբօր նորին Ներսէսի եպիսկոպոսի, հրամանաւ նորին, ի Միջագետս ասորոց Յամայք կոչեցեալ նահանգին, յաղագս որ անդ մերոյ ազգիս քահանայից... ի խնդրոյ ուրումն աստուածասիրի Առիւծ կոչեցեալ իշխանի, Թլկուրանն աւանի. Զի թէպէտեւ տէրունի հրամանն յորդորէ զմարդիկ...» 18. Էջ 143. «Նորին Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսի Հայոց առ եպիսկոպոսս եւ վարդապետս Հայաստանեայց, վասն սիրոյ եւ միաբանութեան ընդ յոյնս. Ներսէս նուաստ ծառայ Քրիստոսի եւ կամաւք նորին Կաթողիկոս Հայոց, սրբազան եպիսկոպոսաց մերոց եւ իմաստուն վարդապետաց, որ յաշխարհդ Հայաստանեայց ընդ կողմանս»։ 19. Էջ 145. «Նորին Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսի թուղթ ի Կոստանդնուպօլիս առ ոմն Պօղոս՝ քահանայ հայկազնի... Պօղոս համանուան վեհին եւ քաղաքացի, երանի թէ եւ գործակցի»։ 20. Էջ 146. «Նորին Ներսէսի Կաթողիկոսի Հայոց, պատասխանի գրոյ ուրումն որ գրեալ էր առ նա բանս զկծանաց յանդուգն լրբութեամբ. Ընկալաք զոր ի քէն գիր սիրոյ եւ յանդիմանութեան»։ 21. Էջ 149. «Նորին Տեառն Ներսէսի առ նոյն ժպիրհ. Նիւթականս հուր ի նիւթոյ նուազեալ շիջանի»։ 22. Էջ 149. «Նորին Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսի Հայոց առ նոյն յիմարութեամբ եւ հպարտութեամբ լրբեալ յանդուգն ժպիրհ. Մարմնոյ բժշկաց ճարտարութիւն գովի, ճանաչել զոյժ հիւանդին»։ 23. Էջ 151. «Նորին Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսի Հայոց առ երջանիկ վարդապետն Գէորգ. Զբնաւորապէս իմաստնոյ անձին եւ զմեր պարզաբար սիրողն ոգւոյ զԳէորգեայ»։ 24. Էջ 151. «Նորին առ նոյն Գէվորգ վարդապետ. Ըստ գերաշխարհացն սիրոյ տարփման յաստուածայինսն համեմատեալ»։ 25. Էջ 152. «Նորին Տեառն Ներսէսի գրեալ պատասխանի թղթոյն Պատրիարգին ասորոց Տէր Միքայէլի. Ջուարթուն եւ արիագոյն հովուապետի զաստուածապատիւ Պատրիարգիդ զՏէր Միքայէլի»։ 26. Էջ 153. «Նորին Տեառն Ներսէսի Կաթողիկոսի ի Մամեստիայ քաղաքն առ այր եւ որդիս. Ներսէս ծառայ Աստուծոյ եւ ողորմութեամբ կաթողիկոս հայոց պատուական քահանայիցդ որ ի Մամուստեալ քաղաք Թորոսի եպիսկոպոսի եւ այլ քահանայակցաց»։ 27. Էջ 159. «Նորին Տեառն Ներսէսի սուրբ Կաթողիկոսի Հայոց եւ տիեզերալոյս վարդապետի գիր շրջաբերական առաքեալ ի կողմանս արեւելից ի Կարս, զկնի նորակերտ եպիսկոպոսի ուրումն, զորոյ գիրս ցուցանէ զանունն, յորս բանք պիտանիք խըրատի առաջնորդին եւ քարոզէ շահ առաջնորդելոցն ի նմանէ. Շնորհօք ամենակալին Աստուծոյ եւ գթութեամբ միածնի որդւոյ նորա Յիսուսի Քրիստոսի եւ պարգեւօք կենդանարար սուրբ Հոգւոյն, այս մեր գիր օրհնութեան հոգեւորական հրամանի է, Ներսէսի ծառայ Քրիստոսի, եւ ողորմութեամբ նորա կաթողիկոս հայոց, զոր գրեցաք յանմատոյց դղեակդ եւ ի հոյակապ քաղաքդ Կարս»։ 28. Էջ 163. «Տէր Յակոբ Առաջին Մեծքարցի, զկնի Տեառն Ներսիսի Կլայեցւոյ ութերորդ Կաթողիկոս. Յակոբոս Աստուծոյ եւ Տեառն Յիսուսի Քրիստոսի ծառայ եւ ողորմութեամբ նորին Կաթողիկոս, ողջոյն սիրոյ եւ խաղաղութեան յաստուածընկալ սրբոցս եւ ի մէնջ եպիսկոպոսաց, քահանայից, վանականաց, իշխանաց եւ որք ընդ իշխանութեամբ 29. Էջ 167. «Թուղթ Ընդհանրական Տեառրն Ներսէսի Հայոց Կաթողիկոսի առ համօրէն հայասեռ ազինս, որոց տեսչութիւն հաւատացաւ նմա ի Տեառնէ. Ներսէս ծառայ Քրիստոսի եւ ողորմութեամբ նորին Կաթողիկոս Հայոց»։ 30. Էջ 235. «Վասն նշմարիտ եւ անապական կուսութեան թէ որպիսի առաքինութեամբ կատարեալ լիցի կամ յորոցն ախտից լուծցի. Բազումք յայնցանէ որք փեսային մերոյ Քրիստոսի հետեւեալ եղեն, զորս երկնայինն արքայութիւն առ քննութիւն բերեաց իւրոց խոցոտեաց, որք ի նահատակսն եկեղեցւոյ ազգի ազգի տեսակս առաքինութեանց դիտեցին»։ 31. Էջ 242. «Թուղթ Գրիգորի Վկայասիրի Հայոց վերադիտողի վասն զատկին. Ի թուականութեան հայոց ՇԼԱ, ի սուրբ զատկէն մոլորեցան տասն ազգ հաւատացելոց, եւ հայք եւ ասորիք միայն մնացին»։ 32. Էջ 244. «Թուղթ Ներսէսի արքեպիսկոպոսի Կիլիկեցւոց Տարսոնի, պատասխանի Յուսկանն արգելական նգնաւորի ի մեծն Անտիոք, յոր իզ.ում լուծանէ զհարցումն կղերիկոսաց եւ վասն որ ի հայք աստուածային շնորհի ճշմարտութեան ի վերայ քահանայական կարգի եւ ժողովրդակցաց ուղիղ հաւատով որ ի Քրիստոս Աստուած մեր, Ներսէսի Լամբրունեցւոյ. Գիր քո պատուականութեանդ, երանելի այրդ Աստուծոյ, եհաս առ իմս չափաւորութիւն, յորում զխնդիրն աստուածաքաղաքիդ ժողովոյ»։ 33. Էջ 253. «Նորին Ներսէսի Տարսոնի արքեպիսկոպոսին ասացեալ. Ներսէս նուաստ ստացօղ մատենիս գրչութեամբ որդւոյ իմոյ Գրիգորիսի, ածի զսուրբ տառս ընդ իսկ ի Կոստանդինուպօլիս ի թուականիս հայոց 34. Էջ 253. «Նորին Տեառն Ներսէսի արքեպիսկոպոսին Տարսոնի Կիլիկեցւոց, յորժամ չոգաւ դեսպանութեամբ ի թագաւորէն Հայոց Լէօնի ի Կոստանդինուպօլիս. Իբրեւ յառաջեաց սուրբն Ներսէս առաջի թագաւորին յունաց եւ ետ ողջոյն, մատուցին զպատուէրս եւ զհրամանս»։ 35. Էջ 259. «Սրբոյն Աթանասի եպիսկոպոսի Աղեքսանդրու ասացեալ ներբողեան ի սուրբ Խաչն աստուածընկալ. Զխաչ մեր կենարար ուղիղ երգով օրհնե(ս)ցուք եւ զխաչելեալն Քրիստոս ճշմարիտ բարեբնութեամբ փառաւորեսցուք, որ կանգնեալ բարձրացաւ»։ 36. Էջ 263. «Տեառն սրբոյն Կիւրղի եպիսկոպոսի Աղեքսանդրացոյ առ բարեպաշտ թագաւորն Թէոդոսիոս, յաղագս տօնի սրբոյ զատկի. Ասէ ուրեմն սրբազան գիր Սկիզբն իմաստութեան երկիւղ տեառն, իսկ իմաստութեան որ առ ի յԱստուծոյ զի՞նչ արդեօք եղիցի հաւասար կշիռ»։ 37. Էջ 268. «Սրբոյն Կիւրղի եպիսկոպոսապետի Աղեքսանդրի առ Սեկունդոս եպիսկոպոս Դէոկերտեա քաղաքի Սուրացւոց գաւառի. Ընթերցայ զթուղթս զոր առ ի քոյոյդ սրբութենէ առաքեալ առ իս եւ ուրախ եղէ յոյժ, զի կարող գոլով եւ զմեզ եւ զայլս օգտեցաւ»։ 38. Էջ 273. «Նորին Կիւրղի եպիսկոպոսապետի Աղեքսանդրի առ Սեկունդոս թուղթ երկրորդ. Յայտնի կացուցանէ զինքն ճշմարտութիւն որոց սիրենն զնա ծածկի եւ զանխլանայ»։ 39. Էջ 278. «Թուղթ սրբոյ Հօրն Լէոնի Հռոմայ հայրապետի, զոր գրեաց առ սուրբն Փլաբիանոս ընդդէմ մոլորութեան Եւտիքհայ, պրակք ե. Առաջին գլուխ. Լէոն եպիսկոպոս սիրելի եղբօրդ Փլաբիանոսի եպիսկոպոսի Կոստանդնուպօլսոյ ողջոյն. ընթերցայ զնամակն սիրոյդ ձերոյ» (գլ. Ա-2)։ 40. Էջ 287. «Թուղթ սրբոյն Դիոնէսիոսի Արիսպագացւոյ, յաղագս մահուան Պօղոսի եւ Պետրոսի սրբոց առաքելոցն առ Տիմոթէոս. Ով աշակերտ աստուածային եւ որդի հոգեւոր սիրտ եւ խորհուրդ»։ 41. Էջ 293. «Թուղթ Պիղատոսի Պոնտացւոյ դատաւորի առ Տիբեր կայսր, զոր գրեաց վասն Յիսուսի թէ որպէս խաչեցաւ. Ինքնակալիդ սեբաստիայ փառաւորի եւ հզօրի, Տիբերեա կայսեր ի Պիղատոսէ դատաւորէ, արեւելից կողմանց Պաղեստինեայ եւ Փիւնիկիոյ արքայի խնդալ. Հարկ եղեւ ինձ գրել»։ 42. Էջ 297. «Տեառն Եփրեմի Խորին ասըրոյ ասացեալ. Տօնք տարեկանք զոր կատարեն ըստ մովսիսական օրինացն, առաջին բաղարջակերացն, զի խոստովան եղիցին այնմիկ»։ 43. Էջ 298. «Ի Մնացորդաց յաղագս Սողոմոնի. Վասնզի գրեաց Սովսէս մի՛ առնուցուս զդուստր նորա դստեր քում եւ մի՛ տացես զաւակի քում փեսայանալ նոցա»։ 44. Էջ 300. «Կարգաւորութիւն օրինութիւնաբեր ցուցակի որ ունի յինքեան զժամանակ իւրաքանչիւր կարգեալ կանոնացդ զտեղին, թէ ո՛վ ոք կամ յորմէ գաւառէ, ըզհայրապետաց ժամանակն նշանակեցից, թէ ով եբեր ի հայոց աշխարհս եւ որոց հրամանաւ կարգեալ ձառեցին. Յետ ՃժԱ ամի սուրբ Գրիգոր, եղեւ թարգմանութիւն հայերէն լեզուիս, երանելին Մովսէս թարգմանիչ, որ էր գրիչ սրբոյն Սահակայ»։ 45. Էջ 301. «Սրբոյն Գրիգորի Հայոց Լուսաւորչին բան հաւատոյ եւ նորին նմանեացն, բան առաջին. Ի հաւատ ճշմարիտ զոր յայտ յանդիմանութեամբ վարդապետեցին մեզ գիրք սուրբք սուրբ Հոգւովն, վասն մշտնջենաւոր արքայութեան աստուածութեանն»։ 46. Էջ 302. «Ուխտ սիրոյ եւ միաբանութեան մեծին կայսերն Կոստանդիանոսի եւ սուրբ Պապուն Սեղբեստրոսի եւ Տրդատայ հայոց արքայի եւ զսուրբ Լուսաւորչին Գրիգորի. Կամօք եւ կարողութեամբ համագոյ սուրբ Երրորդութեանն... Այս կտակ կայսերական Աստուծով հաստատուն եւ անփոխադրական»։