1689

ԲԺՇԿԱՐԱՆ Ա

ՉԽԳ = 1294 - ՉԽԳ = 1294

ID

Number

1689

Old record number

1281

Title

ԲԺՇԿԱՐԱՆ Ա

Start date

ՉԽԳ = 1294

End date

ՉԽԳ = 1294

Date details

ՉԽԳ - 1294։

Copy place

Սի՞ս։

Reference

Type

Number of pages

396

Dimension

15x20

Layout

միասիւն (10x15)։

Writing details

բոլորգիր։

Codicology

սկիզբն ունի յաւելեալ էջ 1-12, ապա Ա-ԻԴx8 (Զ, ԻԴ՝ 7)։

Principal subject

Subject details

մագաղաթ ընտիր, ըստ բաւականին հաստ։

Number of lines

27։

Binding

ստուարաթուղթ կիսակաշի, որ քայքայուած է եւ երկրորդ կողքը բաժնուած. կարօտ է վերակազմութեան։

State of preservation

բաւարար. Ձեռագիրս մնացած է մաքուր եւ ամբողջական. ունի թեթեւ խոնաւութեան հետքեր՝ զանազան էջերու վրայ. կան էջեր ուր գրութիւնը նուաղ է՝ թանաքին վատութեան պատճառով։ Բազմաթիւ լուսանցքներու վրայ յետագայ ձեռքեր կատարած են յաւելումներ կամ յստակումներ. կան նաեւ արաբերէնով համառօտ գրութիւններ։ Արտաքին լուսանցքները կտրուած են՝ էջ 155, 157, 173։ Թուղթ ինկած է ընդմէջ էջ 106-7. նորոգողի մը կողմէ աւելցուած են՝ էջ 141-143։

Copyist

ծերունի Վարդ Մըրտիշցի։

Owner

Հեթում թագաւոր, Տէր Կոռիկոսի, 1295ին։

Commanditaire

Illuminator

Binder

անյայտ։

Parchment flyleaf

Lettrines

բազմաթիւ, բոլորն ալ հանգուցագիր, միագոյն։

Initials

բնագրին թանաքով։

Marginal illuminations

սակաւք եւ մանր. մեծ է՝ էջ 15, միագոյն։

Images

չունի։

Canon tables 1

էջ 15, միագոյն, պարզ եւ երկրաչափական գիծերով։

Canon tables 2

էջ 13, 148, 233, որոնք զարդարուն հաստ գիծի նման են, միագոյն եւ ճաշակաւոր։

Title text

կարմիր թանաքով։

Blank pages

Էջ 140-141։

Colophon

Բնագրին գրչութեամբ. Էջ 14. «Զթագաւորազն այր, զքրիստոսապաշտ խոհեմ եւ քաջի արանց պարոն՝ զբարեհամբաւն Հեթում, տէր Կոռիկոսոյ, յիշեսջիք ի Քրիստոս, որ Քրիստոսի էք վիճակեալք, որոյ հրամանաւ սկիզբն արարի գրութեան յոքնահանճար եւ յամենայնի պիտանացու եւ հարկաւոր տառիս բժշկարանի, ես ապիկար ծերունիս Վարդ Մըտիշցի։ Սկիզբնս ի թու. Հայոց ՉԽԳ (1294), յամսեան Յունւարի ի ԻԸն (28)»։ 2. Էջ 229. «Որ բարձեր զցաւս հոգւոց եւ մարմնոց հաւատացելոց քոց, Քրիստոս Աստուած, բժշկեա՛ զհոգւոյ եւ զմարմնոյ հիւանդութիւն ծառա(յ)ի քո Հեթմոյ, տեառն Կօռիկօսոյ, ստացողի բժշկարանիս, եւ պահեա՛ զնա իւրովքն ամենեքումք, անփորձ կըըկին կենդանութեամբք կենդանովն եւ անկենդանեաւն զերկաքանչիւրսն, ըստ քումդ հաճոյից կառավարելով, զի մնալով նշխար յաւրհնեալ նահապետէն, աւրհնեա՛ ժառանգ թոռն անփոփոխելի ունելով իւրայօքն, ըստ Աբրաամու, ի փառս քո, ընդ հաւր եւ սուրբ Հոգւոյն աւրհնեալդ յաւիտեան»։ 3. Էջ 395. «Զստացող բժշկարանիս զմեծ սեւաստիօս եւ թագաւորազն եւ բարեհամբաւ զայրն զպարոն Հեթում, տէր Կօռիկօսոյ եւ զիւրսն ամենայն, զկենդանիս եւ զհանգուցեալս, յիշեսջիք ողորմութեանն Աստուծոյ արժանանալ, եւ որպէս յիշէքդ՝ եւ ձեզ շնորհեսցի։ Գրեցաւ ի թու. ՉԽԳ (1294), ի թագ(աւորութեանն) Հեթմոյ եւ ի հայր(ապետութութեանն) Գրիգորի»։ Բնագրէն տարբեր գրչութեամբ. 4. Էջ 139. (Ժէ դար). «Յիշատակ է աւագ հէքիմարանս Տէր Մըկրտիչ եպիսկոպոսին եւ ծնօղացն, Փինադարին, Շահզատին, եւ ամուսնոյն Գուլխաթունին, զոր առ Աստուած են փոխեցեալ, ի վայելումն որդոյն Յարու5. Էջ 146. «Յիշատակ է հրքրմարանս Տէր Մկրտիչ եպիսկոպոսին եւ ծնօղացն Փինադարին, Շահզատին, ի վայելումն որդոյն՝ Յարութենին»։

Informations

ստացած ենք 1825-1850 տարիներուն միջեւ, սակայն չէ նշուած որու ձեռքով։ Ընտիր մատեանս Հեթում թագաւորի Բժշկարանն է եւ կը բովանդակէ հետեւեալ 1. Էջ 1. «Վասն բնութեան մարդոյ, Գրիգորոյ նա(.... ..)ից նիւթից (.... ...) մարդոյ գոյացումն, հուր եւ ջուր, հող եւ օդ. եւ ջուր (....) ծնընդական ըստ նմանութիւն կնոչ, իսկ հուրն ներգործօղ ըստ ա(..)ութիւն, զի երկուց տարերց արարօղք են հուր եւ օթիսկ կրօղքն ()երկիր...»։ - Վերջ էջ 12. «զգազանս եւ զանասունս, զսողունս եւ զթռչունս ի ծառայութիւնս մեր, որպէս եւ ինքն հրամայեց եւ ասէ. Եկա(յ)ք արասցուք մարդ զըստ պատկերի մերում եւ ըստ նմանութեան, եւ իշխեսցէ ձկանց ծովու եւ ամենայն սողնոց, զի ինքն Քրիստոս աւրհնեալ է յաւիտեանս. ամէն»։ Այս առաջին հատուածը, որու սկզբնաւորութիւնը եղծուած է եւ մասամբ պոկուած, գրուած մագաղաթի վրայ, թէեւ հին՝ սակայն Ձեռագրիս բնագրէն տարբեր բոլորգրով է եւ զետեղուած ձեռագրիս սկիզբը։ Տոքտ. Թորգոմեան այս հատուածին համար կ'ըսէ. «Արիստոտէլի անդամազննական գործերէն քաղուած մըլլալ կը թուի» (Բազմ. 1923, էջ 3)։ Ամբողջական օրինակը տե՛ս Ճառընտիր ԻԱ (Յուցակ Ձեռագրաց, հտ. Բ., էջ 308)։ 2. Էջ 13. «Ցանկք բժշկարանիս. Ա. Վասն երակ ճանաչելոյ...» (Ա-ԼԵ) ցանկ։ Էջ 15. «Բժշկարան, զոր փոխած է ի տաճիկ լեզուէ ի հայս, ի ժամանակս յաղթող թագաւորին Հայոց Գագկա(յ). Ա. (Վասն երակ ճանաչելոյ). Պարտ եւ արժան է զերակն ճանաչել զհիւանդին այսպիսի նշանաւքս. զվատուժն եւ զուժովն...»։ Էջ 18. «Բ. Վասն կարուրա ճանաչելոյ եւ նշանաց նորին. Զջրհեղին յառաջ զգոյն տես եւ զթանձրութիւնն եւ զնօսրութիւնն եւ զոր ի վայր յատակն իջնու...»։ Էջ 23. «Գ. Վասն հիւանդի նշանաց ճանաչել զլաւն եւ զվատ եւ քրտան եւ պուհրանի եւ տեղեկութեան նոցին. Ասաց Գաղիանոս. Եթէ բժիշկն զամենայն հիւանդ ողջացնել կարէր՝ ինքն չմեռնէր...»։ Էջ 27. «Դ. Թէ քանի դիմաւք պատեհ է բժշկին զհիւանդն ստածել եւ բժշկել. Պարտ է բժշկին որ հիւանդ ծառա(յ)է զդէմսն ի տասն իրք (յ)այ(տ)նել...»։ Էջ 27. «Ե. Վասն ձեռն լվա(յ)ի հիւանդի նշանաց իմանալ զկենաց եւ մահուն. Յորժամ զհիւանդ ի ջուր առաւտուն ի կարուրա առնուս եւ ընդ վաղն նայիս, եթէ ըռսուպն...»։ Էջ 28. «Զ. Վասն ամենայն ցեղ մտպուխերոյ. Առաջին այս. ա՛ռ դեղին հլէլիճ սըըբած ի կտէ եւ ձարձատած...»։ Էջ 36. «Է. Վասն ամենայն ցեղ հապպերոյ եւ թրջած սապռի. Յառաջ գրենք զհապ պի արէճն, որ օգտէ գլխացվի եւ աչից, որ վատ տեսնի...»։ Էջ 43. «Ը. Վասն ամենայն ցեղ մանր լուծման դեղերոյ. Այս լուծման դեղս հանէ զղորկուտ պլղամն, որ զէդ փղծկած լինի...»։ Էջ 44. «Թ. Վասն ամենայն ցեղ խուռսերոյ. Առաջին խուռս տապաշրի, որ օգտէ սուր ջերմերոյ եւ ծարվոյ եւ որ կապ լինի բնութիւնն տապաշիր...»։ Էջ 51. «Ժ. Վասն ամենայն ցեղ մաճուննոյ. Առաջին մաճուն գրենք զայս, որ խընդացնէ զսիրտն եւ սրբէ յերեսաց զդեղնութիւն, որ լինի ի մաղձէ...»։ Էջ 61. «ԺԱ. Վասն ամենայն ցեղ լուղխերոյ, որ թարգմանի լիզելիք եւ մատամբ առվի. Առաջին լուղխ խաշխշի, որ օգտէ սլլ ցաւուն, խաշխաշ սեւ...»։ Էջ 63. «ԺԲ. Վասն ամենայն ցեղ ըմբելեստնոյ. Ամենայն ցեղ ըմբելի, որ է ի յաիսէ բժշկին նուսխայնոյն ճշգրտիւ եւ փորձիւ Էջ 71. «ԺԳ. Վասն դեղերոյ զաւրութեանց, որ մէկ մէկ առնուն. Դեղեր զոր գրել են բժշկապետքն յօգուտ մարդկան, զոր մէկ մէկ առնուն եւ է ԼԷ դեղ...»։ Էջ 77. «ԺԴ. Վասն ամենայն ցեղ ձիթերոյ. Նարդի ձէթն, որ է սնֆուլի, օգտէ ստամոք ցվի եւ լերդացաւի, որ ի հովութենէ լինի եւ կոլնջի...»։ էջ 79. «ԺԵ. Վասն հալիլա սնցնելո(յ) եւ զնճպիլ եւ կղմուխ. Ա՛ռ հալիլա որչափ ժմուն պիտէ նաեւ ած ի նոր աման եւ դիր ի վերայ բերնուցն կողմիտր կաւով ծեփէ եւ փորէ զգետինն...»։ Էջ 80. «ԺԶ. Վասն ամենայն ցեղ քամուքս առնելո(յ) եւ ռուպուսուս. Առ օշինդը եւ զտակն կտրատէ եւ ձգէ եւ զծաղիկն բազկովն ի սուրբ քարէ սանդ ծեծէ եւ զջուրն ձեռօք քամէ...»։ Էջ 81. «ԺԷ. Վասն ամենայն ցեղ տիմետնոյ. Առաջին տիմէտ, որ օգտէ նկրիսի, զմուռս եւ սապռ քուշտ, որ է կոստն եւ այրած կաղամբ միաչաք, աղա, մաղէ...»։ Էջ 83. «ԺԸ. Վասն այլ մաճուննոյ եւ ըմբելեստնոյ. Այս մաճունս կոչի տեառն մաճուն, օգտէ կոլնջի եւ լուծումն առնէ...»։ Էջ 87. «ԺԹ. Վասն բուսոց եւ տնգոց եւ օգտակարութեանց նոցին. Պատմէ մեզ մեծ իմաստասէրն Դէոսկորիդոս վասն բուսոց եւ տնգոց զպիտանին եւ զօգտակարսն ցուցանելով...»։ Էջ 94. «Ի. Վասն ի հնդանաց օգտակարութեանց. Պարտ է յառաջ զցորեն յիշել զի ի վեր եւ թագաւոր է ամենայն հնդանաց...»։ Էջ 97. «ԻԱ. Վասն օգտակարութեան մրգոց. Յառաջ զնուռն յիշենք, զի օգտակար է եւ պիտանի. բայց նուռն երեք ցեղ Էջ 103. «ԻԲ. Վասն խոտերոյ եւ բանջարոց. Յառաջ զհազարն յիշենք, հով եւ գէճ է եւ յերկու տարաճէնին...»։ Էջ 107. «ԻԳ. Վասն ամենայն ցեղ համեմնոյ. Պղպեղ տաք ու չոր է, զգոզն յորդրեցնէ եւ երբ փորն ցաւի ի քամո...»։ Էջ 109. «ԻԴ. Վասն ամենայն ցեղ մսերոյ եւ ձկանց. Միսն երկու ազգ է. առաջինն կրկին եւ մէկ այլն մահրար, իսկ ապա այն, որ կրկին է երկու ցեղ է...»։ Էջ 112. «ԻԵ. Վասն ամենայն ցեղ կթերոյ. Յառաջ զկաթն յիշենք, զի երեք ցեղ բնութիւն ունի...»։ Էջ 112. «ԻԶ. Վասն ամենայն ցեղ ջրերոյ. Ի ջրերն այն է լաւ, որ լինի սպիտակ եւ պարզ եւ քաղցր եւ յինք ճիճի չլինի եւ ի կշեռն թեթեւ...»։ Էջ 113. «ԻԷ. Վասն ամենայն ցեղ անուշահոտից. Մուշկն տաք ու չոր է եւ վկայ է իւր տաքութեանն, այն որ ինք արոյն է եւ հով ցաւին եւ հով քամո օգտէ...»։ Էջ 114. «ԻԸ. Վասն ամենայն ցեղ թրեակ առնելոյ ընդդէմ մահացու դեղոց եւ եօթն թունաւորացն. Այս է աւագ թրիակն, որ ճանչած եւ արարած է մեծ իմաստասիրին եւ բժշկական վարդապետին Գաղիանոսի...»։ Էջ 119. «ԻԹ. Թէ որպէս գոյանայ մանուկ յարգանդի մաւր. Յորժամ սաղմն առ ի կինն ի յառնէն ապա յետեւի թանձր արիւն դառԷջ 122. «Լ. Վասն բնութեանց մարդկան թէ, որպէս բաժանին յեղանակս տարոյն. Ասէ մեծն յիմաստասէրս բժշկական վարդապետն Ասկղիպէ, եթէ բնութիւնք մարդկան բաժանին ի չորս առաջս...»։ Էջ 134. «ԼԱ. Թէ օձ կամ կարին հարուն զմարդս. Յորժամ օձ զմարդ հարու եւ կամ այլ գազան բռնէ առժամն տեղին կսկծէ եւ ապա փոխի կսկիծն...»։ Էջ 135. «ԼԲ. Վասն երընջնանի լափստակի, ժանգառի եւ սպտրի եւ օգտութեանց նոցին. Երընջնան զաւրութիւն ունի ջերմին, թէ եփես զնա եւ խմցնես...»։ Էջ 137. «ԼԳ. Թէ ի չորս նիւթոց որ է շատացել առ մարդն. Թէ կամիցիս իմանալ եթէ ի չորք նիւթոցն, որ է շատացել առ մարԷջ 137. «ԼԴ. Վասն նշանաց ռեւանդ առնելոյ եւ այլ օգտակար խոտոց. Նշանք ռեւանդ դառնելոյ հան զխավրծոյն տակն, որ է գափն...»։ - Վերջ էջ 138։ 3. Էջ 143. «Թարգմանութիւն անուանց դեղոց յայլ լեզ(ու)աց ի մերս. աթիմունի կրիտն լինի նման էծայ թրնի հնդի. Աֆիուն, որ է սեւ խաշխշին եւ հազրի խէժն։ Ալվէս, սապռ։ Ավսընթին, օշինդը...» (Ա-Ս)։ Վերջ էջ 146։ 4. Էջ 146. «Այս ինչ է ի բժշկարանիս. Ա. Վասն հալումաշ ջերմանց...» (Ա-Լ). ցանկ։ Էջ 148. «Ա. Պատմութիւն նախագիտութեան հալ եւ մաշ ջերմերոյ, թէ քանի ազգ է եւ ընդ քանի բաժանին, եւ զիւրեանց զպատճառն եւ զտեղեստանն եւ թէ ուր եւ որպէս լինին. Զայս ջերմնս հոռօմն անուանէ կըտիկօն եւ տաճիկն դըկ, որ թարգմանի հալուԷջ 149. «Բ. Վասն առաջին ազգ ջերմանն զոր ասացաք. Եթէ տեսանես զմարդ, որ այրեցող ջերմ ունի եւ յար տաքութիւն, այս ջերմն բաժանի յերեք ցեղ...»։ Էջ 153. «Գ. Վասն ստածման եւ բժշկութեան առաջի ցեղ հալեւմաշ ջերման, որ ի տքութենէ լինի եւ ինքն ընդ երեք ցեղ բաժանի. Երբ ճանաչես զայս ջերմնս որմէն լինի առանց բորբսած ջերմերոյն եւ այնոց որ չունին...»։ Էջ 160. «Դ. Պատմութիւն նախագիտութեան մասն սլլին ջերման, որ է թոքին խոցն ալն եւ մաշելն. Այս ջերմիս հոռօմն եֆթիսըս անուանէ եւ տաճիկն սըլլ կոչէ, եւ սլլին ջերմն նման է դրկին ջերմանն...»։ Էջ 161. «Ե. Վասն բժշկութեան սլլին ջերման. Արդ պարտ է յայս ջերմանս ի ստածումն եւ ի բժշկութիւն, որ քննես աղէկ եւ գիտենաս, որ չլինի հետն այլ ցեղ ջերմն...»։ Էջ 165. «Զ. Պատմութիւն նախագիտութեան վասն ամենայն ցեղ բորբսած ջերմերոյ ուրիշ ուրիշ. Իսկ սկիզբն յարենէն առնեմք եւ ասեմք յառաջ զսինախօս ջերմն, որ ի յար լինի եւ հանապազ իր տաքութիւն առանց նուպաի...»։ Էջ 170. «Է. Պատմութիւն նախագիտութեան վասն արեան ջերմերոյն. Իսկ վասն արեան ջերմերոյ առաջ ասեմք զսինէխօսն, որ է արեան ջերմ...»։ Էջ 172. «Ը. Վասն ստածման եւ բժշկութեան սինախօս ջերման, որ յարենէ յինի եւ ինքն ընդ երեք ցեղ բաժանի. Ջայս ջերմըն հոռօմն սինախաւս անվանէ եւ տաճիկն մտբրկ, որ թարգմանի սուր եւ յար...»։ Էջ 177. «Թ. Վասն ստածման եւ բժշկութեան ջերմանն, որ կոչի մաշերա, որ թարգմանի դանակ, որ է սողունն. Յորժամ այս ջերմս հանդիպի մարդոյ, որ հետ այտոյցին լինի որ մաշերա կոչի...»։ Էջ 178. «Ժ. Վասն ստածման եւ բժշկութեան ջերմանն, որ հետ այտուցին լինի, զոր խումրա կոչեն. Փօլօս ասէ, թէ այս այտոյցիս եւ ջերմանս պատճառն ի տաք արենէ լիԷջ 179. «ԺԱ. Վասն ստածման եւ բժրշկութեան այն ջերմանն, որ հետ այտուցին լինի, որ ֆլէմօնի անուանեն, որ թարգմանի տաք զայրոյց յարենէ. Թէփտկուռայն ասէ թէ այս այտուցիս եւ ջերմանս պատճառն յերկու իրաց լինի...»։ Էջ 180. «ԺԲ. Պատմութիւն նախագիտութեան վասն ծաղկի ջերմանն. Եհանն ասէ, թէ պատճառ այն արեանն յեւելվածքն լինի, որ մանուկն յորովայն մաւրն...»։ Էջ 181. «ԺԳ. Վասն ստածման եւ բժըշկութեան ծաղկին ջերման. Յորժամ իմանաս, որ ծաղիկ կամի ելնելն ել ի մարդ, յառաջ քան զամենայն ի սկիզբն երակ առ...»։ Էջ 183. «ԺԴ. Պատմութիւն նախագիտութեան վասն պլղամի ջերմերոյ. Ընձա(յ) ի ջերմ, որ ի պլղամէ, յորժամ բորբոսն օտար տաքութիւն ընձա(յ)է...»։ Էջ 185. «ԺԵ. Վասն ստածման եւ բժրշկութեան ենփէմեռիաս ջերման, որ ի պլղամէ լինի, որ թարգմանի ամենայն աւուր ջերմ. Ի յայս ջերմանս սկիզբն, որ կոչի պլղամի ջերմ եւ նուպայն ամենայն աւուր...»։ Էջ 189. «ԺԶ. Պատմութիւն նախագիտութեան երկուց ջերմանցն, որ անուանեն ենփիլայօս եւ լիկօդիա, որ ի յայն պղլամէն լինի որ զէդ հալած ապիկի է. Այս երկու ջերմս ընծա(յ)ի ի հով եւ հաստ եւ յղորկուտ պլղամէ, զոր ի հալած ապիկի նման ասեն...»։ Էջ 190. «ԺԷ. Վասն ստածման եւ բժշկութեան էնֆիլայօս ջերմանն. Պարտ է բժշկին, որ ի յայս ջերմս զիր յոյզն եւ զջանքն ի ստամոքն...»։ Էջ 191. «ԺԸ. Պատմութիւն նախագիտութեան խարտեշ մաղձի ջերմերոյ, որ է սաֆրայն, զոր հոռոմն քսաթի խօլին ասէ. Յառաջ պարտ է իմանալ զմաղձի ջերմն, որ ի յիստակն են եւ մէն մաղձին էութեամբն...»։ Էջ 195. «ԺԹ. Վասն ստածման եւ բժրշկութեան յիստակ տրիտէօս ջերմանն, զոր հոռոմն ակռուօս անուանէ եւ տաճիկն խալսա, որ թարգմանի անապակ եւ յիստակ խարտեշ մաղձի ջերմն. Պարտ եւ պատշաճ է, որ իքամ եւ իկամկեկ ծառայեն եւ բժշկեն զայս ջերմնս, որ կոչի յիստակ...»։ Էջ 198. «Ի. Վասն ստածման եւ բժշկութեան ջերմանն, որ չէ յիստակ տրիտէօս, այլ խառն եւ յօդական յայլ նիւթէ, որպէս եւ հրամայէ Գաղիանոս այսպէս. Գաղիանոս հրամայէ թէ ջանա, որ ի հիւանդութիւնն չյեւելցնես եւ զուժն փլցնես քակես...»։ Էջ 201. «ԻԱ. Վասն ստածման եւ բժոկութեան սուր եւ այրեցող ջերմանն, զոր հոռոմն ասէ օքսիսդիակայիս եւ տաճիկն հադդ եւ մերկա անուանէ. Իսկ իր պատճառն անպակ եւ յիստակ խարտեշ մաղձն լինի եւ այս այրեցող ջերմանս ստացումն այս է...»։ Էջ 203. «ԻԲ. Վասն ստածման եւ բժշկութեան այն ջերմանն, զոր հոռոմն երկու կրկնակ տրիտէօս ասէ եւ տաճիկն ղպլազմա, զոր ի յար տրիտէօս անուանեն. Այս ջերմս ընձա(յ)ի ե(ր)բ մաղձն բորբսի ընդ նեքսէ երակացն...»։ Էջ 205. «ԻԳ. Նախագիտութիւն վասն ջերմանն զոր հոռօմն միտրիտէօս ասէ եւ տաճիկն շատրալղպ, որ թարգմանի կէս երեքօրեա. Այս ջերմս յերկու նիւթէ ընձայէ եւ յերկու տեղաց լինի...»։ Էջ 206. «ԻԴ. Վասն ստածման եւ բժշկութեան իմիտրիտէօս ջերմանն. Պարտ է բժշկին զայս ջերմանս զստածումն ըստ յաղթող նիւթոյն այնել...»։ Էջ 208. «ԻԵ. Պատմութիւն նախագիտութեան վասն սօտաի ջերմերոյ, որ է սեւ մաղձըն. Յառաջ զտետառտէօսն յիշենք եւ ինքն երկու ցեղ լինի եւ գիտացիր որ սօտայն...»։ Էջ 211. «ԻԶ. Վասն ստածման եւ բժշկութեան տէտարտէօս ջերման, որ ի սօտայէն ընծայի, զոր տաճիկն րըբրդ ասէ, որ թարգմանի չորեքօրեա, որ է երկու օր ընդմէջ ջերմ. Այլ գիտացիր, որ այս ջերմս հինգ դէմս առնու...»։ Էջ 216. «ԻԷ. Պատմութիւն նախագիտութեան վասն բնական սօտաի ջերման, որ է սեւ մաղձն. Բնական սօտաի ջերման նշան այս է, որ իր առաջի...»։ Էջ 220. «ԻԸ. Պատմութիւն նախագիտութեան վասն ե.օրեա եւ զ.օրեա ջերման. Այս երկու ջերմս, որ ե.օրեա եւ զ.օրեա անուանեն ունին զնուպայն...»։ Էջ 221. «ԻԹ. Նախագիտութիւն ժա.օրեա ջերման. Այս ջերմս յամենայն ժա օր ապա բերէ զնուպայն եւ պա(տ)ճառ սօտային նիւթին հաստութիւն լինի...»։ Էջ 222. «Լ. Պատմութիւն նախագիտութեան վասն չորս ժամանակացն, որով նախագէտ լինի բժիշկն զկենաց եւ զմահուն յամենայն հիւնադութիւնքն. Ամենայն ցեղ հիւանդութիւն, թէ սուր թէ յերկարօրեայ չորս եղանակ ունի...»։ 5. Էջ 230. «Վասն ամենայն ցեղ գլխացաւութեան, որ լինի ի կեանս մարդկան» (Ա-ՂԱ). ցանկ։ - Վերջ էջ 232։ Էջ 233. «Ա. Վասն ամենայն ցեղ գլխացաւութեան, որ լինի ի կեանս մարդոյ. Գլուխ, որ ի տաքութենէ ցաւի իր նշան այս է...»։ Էջ 239. «Բ. Վասն շակուկի, որ մարդոյ գլխոյն կէսն ցաւի. Յորժամ գլխոյն կէսն ցաւի, տես թէ այն դեհն...»։ Էջ 240. «Գ. Վասն որո(յ) խելքն գնա(յ) մարդոյ եւ աչիցն մութն անցնի եւ նուաղի. Իսկ որո(յ) խելքն ի շուրջ գա(յ), նշան այս Էջ 240. «Դ. Վասն մաղասա կաթի. Երբ այս ցաւտ դիպի մարդո(յ), տես թէ կու լինի ի քուն թէ ոչ...»։ Էջ 241. «Ե. Վասն մանախուլաի, որ դիպի մարդո(յ), այս ցաւս ի սօտաէն լինի. Ռուպաս ասէ թէ ի պլղամէ լինի եւ յարենէ ուսնի Էջ 244. «Զ. Վասն ամենայն ցեղ աչացաւութեան. Յառաջ վասն տղայոց գրեմք...»։ Էջ 256. «Է. Վասն ամենայն ցեղ ատամնացաւութեան. Յորժամ մարդոյ ակռայք ցաւի, տե՛ս թէ լինդքն այտոյց լինի...»։ Էջ 260. «Ը. Որ խաղվարտ ելնէ ի մարդո(յ) բերան եւ թէ ցեց անկանի ի բերան եւ կամ հոտ գայ ի բերանոյ. Խաղվարտ, որ ելնէ ի մարդոյ բերան...»։ Էջ 261. «Թ. Որ լեզու թուլանա(յ) մարդո(յ) յինչ իրաց եւ լինի. Լեզու, որ ի ջերմութենէ ցաւի...»։ Էջ 262. «Ժ. Վասն ամենայն ցեղ փողացաւութեան. Երբ մարդոյ փողացաւութիւն դիպի, առջի դեղն սուրբ Յակոբ է արդարեւ բժիշկ...»։ Էջ 265. «ԺԱ. Վասն ամենայն ցեղ ակընջցավութեան. Եթէ ի տաքութենէ ցաւի ականջ, իր նշան այս է...»։ Էջ 270. «ԺԲ. Վասն ամենայն ցեղ կրծացաւութեան. Իսկ իւր նշան այս է...»։ Էջ 271. «ԺԳ. Վասն ամենայն ցեղ շավսայի. Եւ յառաջ զիր նշանքն գրենք եւ ապա զդեղերն...»։ Էջ 274. «ԺԴ. Վասն նզլաի եւ հազի. Եւ իր նշան այս է, գլուխ եւ կուրծքն ցրտանա(յ)...»։ Էջ 278. «ԺԵ. Վասն ամենայն ցեղ ստամոքցավութեան. Ե(ր)բ մարդոյ ստամոք վատուժ է...»։ Էջ 283. «ԺԶ. Վասն ամենայն ցեղ սրտացաւութեան. Ե(ր)բ իմանաս, որ սիրտն ցաւի մարդոյ, մոշի փայտ այրէ...»։ Էջ 284. «ԺԷ. Վասն ամենայն ցեղ լերդացաւութեան. Ե(ր)բ իմանալ կամիս վասն լերդացավու նշան այս է...»։ Էջ 298. «ԺԸ. Վասն ամենայն ցեղ թոքացաւութեան. Եւ իր նշան այս է...»։ Էջ 300. «ԺԹ. Վասն ամենայն ցեղ փայծաղնացաւութեան. Յորժամ տեսնես, որ ի փայծաղն ջերմութիւն կայ...»։ Էջ 301. «Ի. Վասն ամենայն ցեղ իրիկամնացաւութեան. Յորժամ մարդոյ իրիկաման ցավութիւն դիպի...»։ Էջ 303. «ԻԱ. Վասն գանձկցվի մամացի եւ քարի, որ առ մարդ ընձա(յ)ի. Յորժամ առ մարդ քար ընձա(յ)ի եւ կամ գանձկցավուԷջ 307. «ԻԲ. Վասն ամենայն ցեղ փորցավութեան եւ նգաց. Այսպէս իմասջիր, որ փորցավութիւն չորս ցեղ են...»։ Էջ 320. «ԻԳ. Վասն աւրի, որ առ մար(դ)ոյն լինի եւ ինք տայն է, որ կրկին ողջ եւ անհալ ի վայր անցանէ եւ որովայնն գայ. Իսկ յորժամ աւր հանդիպի մարդոյ, որ է որովայնանցութիւն, ի շարտեշ մաղձէ լինի...»։ Էջ 323. «ԻԴ. Վասն ամենայն ցեղ պատրուգնո(յ). Առաջին պատրոյգ որ...»։ Էջ 325. «ԻԵ. Վասն կոլնջի, որ դիպի մարդոյ եւ վասն ամենայն ցեղ տկճորնոյ. Յորժամ խուլինճ դիպի մարդոյ նշան այս է...»։ Էջ 329. «ԻԶ. Վասն ամենայն ցեղ սնգան եւ թէ նստոյ տեղն ցաւի. Սունգն երեք ցեղ Էջ 334. «ԻԷ. Վասն բրսեմի եւ սրսեմի. Տորժամ մարդոյ բրսեմ դիպի նշան այս Էջ 335. «ԻԸ. Վասն հիանդի, որ փաղղի եւ թէ սքթա դիպի, որ ոչինչ իմանայ. Եթէ հիւանդ փաղղի նշան այս է...»։ Էջ 336. «ԻԹ. Վասն խափականի, որ յանկարծ ուժն գնայ. Յորժամ խափական ցաւն դիպի նշան այս է...»։ Էջ 338. «Լ. Վասն արախանի, որ դիպի մարդոյ. Ցորժամ այս ցաւս դիպի մարդո(յ), որ կոչի արախայն...»։ Էջ 339. «ԼԱ. Վասն որոյ կոմն գնայ, որ է ֆէլն. Այս ցաւիս, որ մարդոյ կոմն գնա տաճկերէն Փէլճ ասի...»։ Էջ 341. «ԼԲ. Վասն սըսկայի, որ է ըզմաստն. Այս ցաւս, որ կոչի զմաստ երեք ցեղ Էջ 342. «ԼԳ. Որ երեսին գոյնն աւիրի եւ աչից սպիտակուցն դեղնէ եւ ամենայն անձն. Յորժամ այս լինի՝ ի մաղձո(յ) է...»։ Էջ 343. «ԼԴ. Որ ործկա(յ) եւ զինչ ուտէ ի վեր բերէ եւ չդադրի կրկին առ մարդն. Եթէ այտ հանդիպի գաբի ըմբելի...»։ Էջ 345. «ԼԵ. Թէ մարդ քրտնած ջուր խմէ եւ ահոկէ. Եթէ շատ լինի...»։ Էջ 345. «ԼԶ. Վասն վերաբերութեան, որ սրբէ զմաղձ եւ զմաղաս. Յորժամ կամիս զայս այնել, դաղձն եփէ...»։ Էջ 346. «Լէ. Որ զմաղձն կապէ եւ զհեծուկն դադարէ. Եթէ մաղձ յոլով երթայ ի Էջ 347. «ԼԸ. Որ ջղերն քաշվի ի զարկուց եւ կամ յայլ պատճառէ եւ կարճցել լինի. Ե(ր)բ ջղերն յիրար քաշվի...»։ էջ 347. «ԼԹ. Վասն նկրսի, որ դիպի մարդոյ եւ որոց ոտքն ցաւի. Ե(ր)բ այս ցաւս դիպի մարդոյ, որ ոսկերքն ցաւին, որ կոչի նկրիս...»։ Էջ 349. «Խ. Որ կզանա(յ) մարդ եւ վասն արկանիսի, որ է անդամացաւութիւնն. Այս ցաւս թէ դիպի մարդոյ է, որ ընդ դրացէ լիԷջ 351. «ԽԱ. Թէ օր լինի ի փոր եւ յօդսն կամ քամի ի ստամոք եւ թէ քամակն ցաւի եւ կամ այլ ինչ. Յորժամ այս ցաւս դիպի մարդոյ, որ կոչի աւր, ա՛ռ մեղր...»։ էջ 353. «ԽԲ. Որ մարդ ի ցաւքն նվաղի եւ զշունչն չկարէ տալ եւ առնուլ. Ե(ր)բ մարդ ի ցաւքն ի ներսն նուաղի չէ աղէկ...»։ Էջ 353. «ԽԳ. Թէ հիւանդին տքնութիւն հանդիպի. Եթէ հիւանդի տքնութիւն հանդիպի ի ցաւքն ի ներս եւ լեզուն սեւ լինի...»։ Էջ 354. «ԽԴ. Թէ կզակն թափի ի մարդոյ. Երբ մարդոյ կզակն թափի, նշան այս է։ երեսն ծռի...»։ Էջ 354. «ԽԵ. Որ ընդ բերան կամ ընդ քիթ արոյն գայ. Եթէ ընդ բերան արոյն գա(յ) ործկալով կամ թքնելով...»։ Էջ 356. «ԽՋ. Որ զոսբնոտ երեսն սրբէ. Եթէ կամիս ոսբնոտ երես սրբել, բարկ ժատ եւ բօրակ աղ...»։ Էջ 356. «Խէ. Որ երակ առնու եւ տեղիքն ուռենա(յ). Յորժամ երակ առնու ոք եւ տեղն ուռենա(յ) յինչ պատճառէ զոր եւ լինի...»։ Էջ 357. «ԽԸ. Որ գլխո(յ) եւ մօրվաց մազն ի վայր գա(յ). Այս ցաւուս աղուեսացաւ ասեն եւ պատճառն ի չորս իրաց է...»։ Էջ 358. «ԽԹ. Որ մազ բուսցէ ի գլուխն եւ որո(յ) թեփուկ լինի եւ թէ հերքն ճողին. Այս ցաւուս, որ ի տեղիք մի մազ չբուսնի քանչալ Էջ 360. «Ծ. Մարդո(յ), որ ձուքն ուռենա(յ). Որ ձուքն ուռենայ եւ ցաւն խիստ Էջ 360. «ԾԱ. Վասն ամենայն ցեղ հատվըծի. Եթէ մեծ մարդ լինի հատված այլ դեղ չօգտէ...»։ Էջ 361. «ԾԲ. Վասն սերմնակաթի. Կըտաւատ քթիրա ձմերկիուն ոկտված եւ ծեԷջ 362. «ԾԳ. Որ զառն բնութիւն զօրացնէ եւ յորմէ որդեծնութիւն չլինի. Եղճի, ստէպղնի եւ ասորեկի ունտ, աննուխ սիսռան ալոյր...»։ Էջ 363. «ԾԴ. Վասն բոլոր եւ տափակ ճինի, որ առ մարդ լինի. Եթէ ճիճի լինի առ մարդ...»։ Էջ 364. «ԾԵ. Որո(յ) անձն եւ ստամոքն հովանա(յ). Եթէ հով բնութիւն լինի մարդն սնուցած...»։ Էջ 364. «ԾԶ. Սպեղնլիք ամենայն կոտըրծի խոզից քամս կոլնջի եւ ամենայն ցեղ ցաւոյ. Եթէ զաւդված կոտրի...»։ Էջ 367. «Ծէ. Վասն ամենայն ցեղ զարկուց, որ լինի մարդոյ եւ ամենայն ցեղ խոցերոյ. Յորժամ մարդոյ զարկնեն...»։ Էջ 371. «ԾԸ. Զարոյն դադրեցնել ամենայն ցեղ զարկուց. Յորժամ մարդոյ զարկնեն թրով նետով...»։ Էջ 371. «ԾԹ. Դեղուն նետով թէ հարվի մարդ յոր տեղ եւ լինի. Քան զամենայն ինչ յառաջ արա զայս փորձած դեղս...»։ Էջ 372. «Կ. Վասն այրծի ի կրակէ յոր տեղ եւ լինի ի մարդ. Ե(ր)բ այրած լինի ի մարդ մորհամ զայս արա...»։ Էջ 373. «ԿԱ. Վասն ամենայն ցեղ ելընդնո(յ) եւ խոցերոյ. Ե(ր)բ ի մարդ ելունդ ելնէ մեծ կամ փոքր...»։ Էջ 375. «ԿԲ. Քածպարի եւ կոծիծի. Եթէ քածպար լինի ի գլուխ մարդոյ կամ ի յայլ Էջ 376. «ԿԳ. Որո(յ) ձեռք պայթոտէ եւ կամ ըղընգունքն կուտ լինի. Սերկեւլի կուտ լեսէ եւ մաղէ...»։ Էջ 377. «ԿԴ. Վասն ամենայն ցեղ բորոյ եւ քորի. Բորն երկու ազգ է...»։ Էջ 378. «ԿԵ. Վասն մոլաքորի, որ է տապաստն. Ինչ այս ցաւս դիպի մարդո(յ) պա(տ)ճառ յարենէ է...»։ Էջ 378. «ԿԶ. Վասն գահացաւի. Ե(ր)բ այս ցաւս լինի զնճպիլ աղայ եւ գինով խրմԷջ 379. «Կէ. Որ ի մնայտոյց լինի եւ ձեռքն դողայ կամ գլուխն. Որ ի մնայտոյց լինի հում կտաւատ աղա»։ Էջ 379. «ԿԸ. Կնոջ, որ ստինքն ցաւին եւ կամ կաթն չուննա(յ). Ե(ր)բ կնոջ ծծերն ցաւի կամայտոյց լինի...»։ Էջ 379. «ԿԹ. Որովայնացաւ ի կանանց. Ե(ր)բ յորովայն կնոջ ցաւ ընկնի, թխինակալ ռահմ ասի տաճկերէն...»։ Էջ 381. «Հ. Տեռատես կանանց եւ որ ի կարգի ոչ լինի. Ե(ր)բ կին ի կարգի չլիԷջ 382. «ՀԱ. Որ արգանդն թափի եւ որո(յ) մանկանց մայրն շարժի. Կնոջ, որ արգանդն թափի...»։ Էջ 382. «ՀԲ. Կնոջ յղանալոյ եւ ամլոյն ծնանելոյ. Ի շատ պա(տ)ճառէ լինի...»։ Էջ 383. «ՀԳ. Որ շոյտ ծնանել տայ, որոյ մանուկն յորովայնի մեռած լինի. Եթէ կամիս, որ կինն շոյտ...»։ Էջ 384. «ՀԴ. Տղա(յ)ի սննդեան եւ ամենայն ցաւու, որ դիպի տղայոց. Պարտ է տղային ցորեկն երեք հետ ծիծ տալ...»։ Էջ 386. «ՀԵ. Վասն բահակի, որ է պիսակն. Պիսակութիւն լինի ի հով պլղամէ...»։ Էջ 388. «ՀԶ. Վասն մարդոյ, որ ուխտաւոր է. Ինչ մարդն ուխտաւոր է յանկարծակի զգետինն դիպի...»։ Էջ 389. «Հէ. Թէ կատղած շուն խածնէ՝ զմարդ. Շուն, որ կատաղի...»։ Էջ 391. «ՀԸ. Մարդխոտ հանելոյ. Դեղ մի կայ մարդխոտ ասեն...»։ Էջ 391. «ՀԹ. Փենունա հանելո(յ) նըշանք. Խոտ մի է, որ կոչի փենունա...»։ Էջ 393. «Ձ. Վասն սարտողան. Կապրէնոզ տակն կեղեւ է եւ զկեղեւն չորցո»։ Էջ 393. «ՉԱ. Վասն փորցաւու...»։ Էջ 393. «ՉԲ. Վասն ելնդնո(յ), որ կենա(յ) եւ ուտվի...»։ Էջ 393. «ՉԳ. Վասն պեղծել ընդի...»։ Էջ 393. «ՉԴ. Վասն գոզարգիլի...»։ Էջ 394. «ՁԵ. Որ ի մաղձէ կամ յարենէ հիւանդանայ կամ հալումաշ լինի կամ միսքն էջ 394. «ՉԶ. Աւագ շարապ եփելոյ նըԷջ 394. «Ձէ. Վարդցաւու. Թէ դժար է ի վարդացաւէ կամ միս ուտէ...»։ Էջ 395. «ՁԸ. Վասն հերքոյնի...»։ Էջ 395. «ՉԹ. Վասն մաղասակաթի...»։ Էջ 395. «Ղ. Վասն նզլայի...»։ Էջ 395. «ՂԱ. Աչից ուսխաի...»։ - Վերջ 6. Էջ 396. «Նշանագիրք բժշկարանիս. Իվ. ի վերայ։ Նշ. նշան։ Մդ. մարդ։ Կրկ. կերակուր...»։ - Վերջ անդ։ Բնագրէն տարբեր գրչութեամբ եւ նորագոյն նօտրգրով. Էջ 139. «Մամացօի զգաղտնի կուր բանջարն հան իւր տակովն եւ տերեւովն չորացու...»։ - Վերջ անդ։ Էջ 142. «Գրմանի չաման, որ է ճապուռ զանճայֆիլ...» (8 տող)։

Content