6071613ՊՉԱ. 1432։
բոլորգիր մանր։
46, որոնցմէ ա ունի 10 թղ., ի, իը՝ 11 թղ., մնացածները իւրաքանչիւրը 12 թղ.։
թուղթ։
արդի խաւաքարտ՝ դեղին գոյնով կաշեպատ, պարզ դրոշմազարդերով։
բաւական մաքուր պահուած, թուղթ մը ինկած է սկիզբը ու ընդ մէջ թղ. 320-321. թղ. 545 պէտք է զետեղել ընդ մէջ թղ. 9-10։
Վարդ (պարոն) եւ իր կինը Մամախաթուն, ու նուիրած են Սուրբ Օքսենտ եկեղեցիին։
չունի։
ամէն կանոնի ընթերցուածի առաջին գիրը։ - ՍԿԶԲՆԱԳԻՐՔ եւ
բաւական շատ, ճարտար գրիչի գործ են։
չկան։
թղ. 1ա, 233ա, 321ա, նուրբ են ու յաջող, կարմիր ու կապոյտ գոյներով։
թղ. 72բ2։
կարմիր մելանով են։
չկան։
1. Թղ. 542բ1. «Փառք ամենազաւր ամենիմաստ Հաւր...։ Արդ եղեւ կատարումն այս քրիստոսահիմն եւ առաքելախաւս մարգարէաշէն, հոգիաբուխ, սաղարթափթիթ եւ ծաղկաւէտ այս տառ որ կոչի տարեգիրք, եւ ունի յինքեան գիրք զԵսայի մարգարէն եւ զփողն տարսոնացի զՊաւղոս առաքեալն, եւ զչորս գլուխ աւետարանն, եւ զիմաստութեան առակքն Սողովմոնի, եւ զընթերցումն բովանդակ տար(ւ)ոյն, զեդեալ ընթերցուածն Յակովբայ տեառնեղբաւրն եւ զսըրբոյն Կիւրղի, եւ զյինանց կարգն, զգործքն եւ զկաթուղիկէն, եւ զտաւնից տէրունականաց, եւ զյիշատակ սրբոց մարտիրոսացն եւ զկիրակէից, զչորեքշաբաթու եւ զուրբաթու, եւ զիւրաքանչիւր յիւրում տեղ(ւ)ոջեդեալ, վասն անաշխատ լինելոյ մանկանց եկեղեց (ւ)ոյ։ «Արդ գրեցաւ սա ձեռամբ բազմամեղ եւ անարհեստ գրչի Ղազարի Ղրիմոյ, ընդ հովանեաւ սուրբ եւ փառաւոր գերեզմանիս Լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի, եւ սուրբ փրկչիս եւ Մանեայ սուրբ գերեզմանիս, ի թվ. ՊՁԱ ( = 1432), ի խնդրոյ հեզահոգի եւ խոնարհամիտ եւ յաւժար ամենայն բարիս եւ փոյթ ի յաղաւթս եւ յողորմութիւնս, հոգւով զարդարեալ պարոն Վարդն, եւ իւր համեստ եւ բարեյաւժար ամուսինն իւր Մամախաթունն որ ստացան զսա ի հալալ արդեանց իւրեանց, եւ եդին ի դրան սուրբ Աւքսենտիս, որ է ի Պոնտոս քաղաքիս յիշատակ իւրեանց եւ ծնողացն, հաւրն Փոքր պարոնին, եւ մաւրն Դովլաթ խաթունին եւ իւրեանց զաւակացն։ Նայեւ հարազատ եղբաւրն իւրոյ Յազիզպէկին, զոր տէր Աստուած հատ(ո)ւսցէ զփոխարէնն ըստ յուսոյ նոցա. ամէն։ «Արդ յերես անկեալ աղաչեմ զհանդիպողսդ այսմ գրոց, յիշել ի բարի զվերոասացեալ զստացող գրոցս զպարոն Վարդն ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր, որք սպասաւոր ընտրիք սուրբ Աւքսենտիս եւ որք հանդիպիք սմա յայսմ վայրի, զԱստուած ողորմի հրամայեցէք բոլորով սրտիւ։ «Դարձեալ աղաչեմ զընթերցողսդ յիշել ի բարի զառաջնորդք սուրբ ուխտիս զերախտաւոր հոգեւոր հայրն մեր զՄարտիրոս վարդապետն, եւ զՄկրտիչ հայրպետն. այլ եւ զկոկոկք նիւթիս զԱբրահամ եւ զՅովհաննէս մանկագոյն կրաւնաւորքն որ աշխատեցան ի կոկել նիւթիս։ Նաեւ զիս զմեղոք մեռեալ եւ զլցեալս ամենայն չարութեամբ եւ թափուրս յամենայն բարեաց զՂազար անարժան գրչակս, եւ զծնաւղս իմ եւ զամենայն արեան մերձաւորս իմ աղաչեմ յիշել ի տէր եւ լի սրտիւ զԱստուած ողորմին ասել. եւ Քրիստոս որ առատն է ի տուրս, ձեզ եւ մեզ առհասարակ ողորմեսցի ի յիւր միւսանգամ գալստեանն. ամէն»։ 2. Թղ. 544բ2. (Ստացողին կողմէ). «Եւ դարձեալ ես պարոն Վարդս որ ստացայ զտարեգիրքս ի հալալ վաստակոց իմոց, եւ յիշեցի զբան սուրբ աւետարանին զոր հրա մայէ իւրոյ գէշահեւ եւ քաղցր բարբառովն թէ գանձեցէք ձեզ գանձս յերկինս, եւ ըստ մարգարէին թէ երանի որ ունի զաւակ ի Սիովն եւ ընդանի յԵրուսաղէմ, արդ մատուցի զհոգիաբուխ գանձս յընծայսն Աստուծոյ ի դրանս իւր սուրբ վկային Աւքսենտի, զոր հիմնարկեալ է Մեղիտէ քահանայ ի յանուն սրբոյն։ Ի յիշատակութիւն ինձ եւ ծնողաց իմոց եւ կենակցին իմոյ Մամախաթունին եւ եղբաւրն իմոյ Յազիզպէկին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց մերոց։ Յիշեսջիք ի սուրբ յաղաւթս ձեր զվերոյ գրեալս զտառապեալ հոգիս պարոն Վարդս, սուրբ քահանայքդ որք հանդիպիք, սուրբ բերանով ձեր ընթերց(ջ)իք, եւ զԱստուած ողորմին հրամայել մի՛ յապաղիք, յամէն աւր մնայ հոգիս ձեր հոգեւոր աւրհնութեանցն զոր ունիք եւ զոր մեզ հայցէք եւ պաղատիք ըզնոյն եւ դուք ժառանգեսջիք զարքայութիւն զոր ակն ունիք։ «Այլ եւ ոք ոչ ունի իշխանութիւն ի վերայ գրոցս, ոչ ի մերոց եւ ոչ ի յաւտարացս հանել զգիրքս ի դրանէ սուրբ Աւքսենտիս, գողանալով կամ խորելով, կամ գրաւելով կամ ծախելով եւ կամ այլ ինչ ցեղ կերպիւ. ով ոք պատճառ լինի կամ քահանայ կամ աշխարհական եւ կամ յազգայնոց, աստ զկեանըս իւր մի՛ հասարակեսցէ, եւ յապագայն ի գրոյն կենաց հայրն երկնաւոր ջնջեսցէ, այլ եւ աստ թէ յամեսցէ զպատիժն Կայէնի կրեսցէ։ Այլ եւ խնամով պահողքն վարձս առցեն ի Քրիստոսէ, անկեղտ պահեն հոգով փայլեն, դաստառակաւ զսա պահեն, յամենայն զգալի պատահարաց աջովն հայրական ամրափակեն։ Որ զգիրքն պատւվէ, զԱստուած նա սիրէ, եղբայր վարձքն մեծ գրողին է, ապա եւս առաւել խնամով պահողին, գիրքն իւր կարգին աւրինակին, զինչ իւր գրոցն խնամք տանին հանց իւր կար(...)։ «Աղաչեմ զձեզ եղբայր, գրոցս գրաւղին անունն էր տէր Ղազէր, գրոց աշակերտ, առաքինի, սուրբ եւ արդար, ի վերին Երուսաղէմ ընդ սրբոցն հոգովն է նա ի պար, եւ ներքինս ի գերեզմանն Քրիստոսի, մարմնովն է յինքն ի յար, եւ միշտ սպասէ պարզ երեսաւք ձայնի փողոյն յաւթս վերանալ. իւր սուրբ աղաւթիքն լինիք դուք եւ մեք աւրհնեալ. բանիւ նորա կասեմ որ լսես, զմոմին ծա(յ)ըն ի հեռուն պահես, թէ զքո հոգուտ լան ( = յօգուտն ալ7) ուզես, այս բաւական է քեզ թէ լսես, եւ զգիրքս խնամով պահես»։
Կո Մատեանս է Ճաշոց, որ կը հետեւի Ը. ճաշոցի կարգին եւ ընթերցուածներուն, ջանալով միշտ աւելի պարզել խորագիրները. կը ցանկենք գլխաւոր մասերը եւ տարբերութիւնները. 1. Թղ. 1ա1. «Սրբոյ Յայտնութեան (ճրագալուցին) ժողովին ի հովուանոցն ի տասներորդ ժամուն. Սղ. Տէր հովուեսցէ զիս։ Երկրորդ Սղ. Ոը հովուեստ։ Աւետ. Ղկ. Եւ հովիւքն էին... պատմեցաւ նոցա» (հմմտ. Ա. Ճշց. § 1, կը սկսի առաւօտեան կարգը)։ 2. Թղ. 12ա1. «(Սրբոյ Յայտնութեան) իսկ ի ժամ գիշերիկս (Համտ. և. 3լց.։ 3. Թղ. 16բ1. «Կանովն չուր աւրենելս, յաւուր Յայտնութեան»։ 4. Թղ. 36բ1. «Ի փետրուարի ԺԴ. տաւն է քառասնաւրեայ գալստեան տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի ի տաճարն»։ Հմմտ. Ը. Ճշց. § 4, կը պակսի Ընթ. 5. Թղ. 38բ1. «Զկնի ութաւրէիցն առաջին Յովհաննու Մկրտչին տաւն է» (հմմտ. Դ. Ճշց. § 81)։ 6. Թղ. 40ա1. «Ապա Պետրոսի հայրապետի. Սղ. Քահանայք։ Ընթ. յԵրեմ. Չիք ոք որ գիտէ... ծանաւթք մեր են։ Պաւղ. Հռմ. Բայց գիտեմք եթէ որոց... ի տէր մեր։ Աւետ. Յովհ. Ես եմ հովիւն... հովիւ»։ 7. Թղ. 41ա1. «Անտոնի (անապատականի)»։ Հմմտ. Ա. Ճշց. § 11. կ'աւելցնէ Ընթ. յԵս. Յաւուր յայնմիկ եղիցի սեղան... եւ կատարեսցեն»։ 8. Թղ. 42բ1. «Կիրակոսի եւ մաւր նորա Յուղիդա»։ Հմմտ. Ը. Ճշց. § 9. ունի «Պաւղ. յԵբր. Արդ որովհետեւ մանկունք... աւգնական լինել» (փխ. «Թեսղ.)։ 9. Թղ. 43բ1. «Աթանասի (հայրապեՀմմտ. Ը. Ճշց. § 17. ձեռագրիս մէջ Աթանասի տօնը օրինակուած է Եւգինէ կուսին կանոնին տեղ (Ը. Ճշց. § 11). իսկ Եւգինէի կանոնը օրինակուած է յետ Գորդիոսի կանոնին (Ը. Ճշց. § 14)։ 10. Թղ. 61բ1. «Բշ. Ատոմեանց. Սղ. Տէր որպէս։ Ընթ. յԱռակ. Արդ ցանկացայ... թագաւորիցէք։ Պաւղ. Կորնթ. Զայս գիտեմ եթէ որ յարոյց... առհաւատչեայ հոգւոյն։ Աւետ. Մթ. Ահաւասիկ ես առաքեմ... նա կեցցէ»։ 11. Թղ. 62բ1. «Գշ. Սուքիասեանց» (հմմտ. Ժ. Ճշց. § 12)։ 12. Թղ. 67բ1. «Բշ. Պիոնի»։ Հմմտ. Դ. Ճշց. § 6. ունի «Պաւղ. Հռմ. Բայց գիտեմ եթէ որոց սիրենն... վասն մեր» (փխ. Պետր. թղ.)։ 13. Թղ. 72բ2. «Բուն բարեկենդանին» (հմմտ. Ը. Ճշց. § 38)։ 14. Թղ. 147ա2. «Շաբաթ աւր (Ղազարու). առաւաւտին. Սղ. Տէր հաներ ի դժ։ Պաւղ. Թեսղ. Ոչ կամիմ եղբարք... բանիւքս այսոքիւք։ Աւետ. Յովհ. Եւ էր ոմն հիւանդ... աշակերտաւքն հանդերձ։ Ճաշ., (հմմտ. Ը. Ճշց. § 39)։ 15. Թղ. 150ա1. «Արմաւենեաց (ի մեծի ծաղկազարդի)»։ Հմմտ. Ը. Ճշց. § 40. չունի ճաշու կանոնին յաջորդող խորագիրը եւ կանոնը։ 16. Թղ. 152ա2. «Ի մեծի երկուշարա17. Թղ. 170ա2. «Աւաք հինկշաբաթին»։ Հմմտ. Ը. Ճշց. § 44. Առաւօտեան կանոնէն վերջ կայ թղ. 171ա1. «Կանոն վասն ապաշխարող արձակելոյ»։ Ճաշու ժամուն կը յաջորդէ թղ. 180ա1. «Քարոզ պատուիրանիղ բեմբասացութիւն»։ Ոտնլուայի կանոնը չունի Յովհաննու Ոսկեբերանի աղօթքը։ 18. Թղ. 189ա1. «Ի մեծի ուրբաթի գիշերին» (հմմտ. Ը. Ճշց. § 45-46)։ 19. Թղ. 215ա1. «Մեծի շաբաթի սրբոյ զատկին»։ Հմմտ. Ը. Ճշց. § 47, 50. ձեռագիրս չոնի Տէրունական եւ Աղ օրհնելու կանոն20. Թղ. 233ա. «Առաւաւտին ի սուրբ կիրակէին Զատկին»։ Հմմտ. Ը. Ճշց. § 51. չունի ճաշու կանոնին յաջորդող «Ի նմին աւուր կիրակէի» եւ այլն խորագիրն ու կանոնը։ 21. Թղ. 251ա1. «Աւետեաց Աստուածածնին. (յայս չորեքշաբաթիս կամ ուր ամիսն բերէ Ապրիլի է. անպատնառ աւետեաց տաւն է)»։ Հմմտ. Ը. Ճշց. § 60. չունի առաւօտեան Մաղաքիա եւ Եսայի ընթերցուածները։ 22. Թղ. 303բ1. «Համբարձման»։ 23. Թղ. 321ա. «Մեծի աւուր Պենտակոստէին»։ Ա. օրուան կանոնի առաւօտեան եւ ճաշու կարգը հմմտ. Ը. Ճշց. § 66. երեկոյեան կարգը հետեւեալն է. «Երեկոյն. Սղ. Ընթ. նոյն է. Աւետ. Յովհ. Բայց արդ երթամ ես... պատմեսցէ ձեզ։ Աւետ. Յովհ. Բայց առ քեզ գամ... եւ աշակերտք իւր։ Աղաւթք Յովհ. Ոսկեբ. Ամենակալ անարատդ»։ Բշ-Ուրբ. օրերու կանոնները հմմտ. Ը. Ճշց. §§ 67-71, սակայն առաւօտեան կանոննուն մէջ զանց եղած են մէկական ընթերցուած. այսպէս Բշ. չունի Ընթ. յԱռակ., Գշ. Ընթ. Ծննդ., Դշ. Ընթ. Զաք., (Եշ. կը համաձայնի), Ուրբ. Ընթ. յԵս։ Շաբաթ օր առաւօտեան կանոնին մէջ ունի «Ընթ. յԱռակ. Ամենեցուն ճարտարապետ... մարգարէս առնէ» (փխ. «Ընթ. յԱնգէ.). իսկ ճաշու կանոն ունի Երեմեայ մարգարէինը. (հմմտ. Ա. Ճշց. § 56). ու ստորին լուսանցքին վրայ գրած է. «Շաբաթ աւր ճաշոյն Երեմիայ մարգարէին»։ Կը պակսի ութերորդ օրուան կանոնը (Ը. Ճշց. § 74)։ 24. Թղ. 337բ2. «Բշ. Սրբոյն ՀռիփսիՀմմտ. Դ. Ճշց. § 89. կը պակսի Ընթ. 25. Թղ. 338բ1. «Գշ. Գայիանէ»։ Հմմտ. Դ. Ճշց. § 90. կը պակսի Ընր 26. Թղ. 341ա2. «Շբ. Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին ելն ի վիրապէն»։ Հմմտ. Ա. Ճշց. § 33։ Կը յաջորդէ «Կիրակի նաւակատիք կաթուղիկէ եկեղեցւոյ» (հմմտ. Ը. Ճշց. § 78)։ Ստորին լուսանցքին վրայ կը ծանօթագրէ. «Զեկեղեցւոյ տաւնն ի յայս կիրակիս՝ կարգեաց Լուսաւորիչն յորժամ ել ի վիրապէն»։ 27. Թղ. 343ա2. «Բշ. Մանկանցն Բեդղեեմի» (հմմտ. ԺԱ. Ճշց. § 135)։ 28. Թղ. 343բ2. «Գշ. Կուսանացն նունէ եւ Մանէ»։ Հմմտ. Դ. Ճշց. § 94. ունի «Ընթ. յԱռակ. Փախիր եղբաւրորդի... անխիղճ» (փխ. Ընթ. յԵս.)։ 29. Թղ. 370ա2. «Տապանակին որ ի Կարիաթարիմ»։ 30. Թղ. 371բ2. «Ի մեծի աւուր Պայծառակերպութեան»։ Ա. օր հմմտ. Ը. Ճշց. § 104. առաւօտեան կ'աւելցնէ «Ընթ. յԵս. Ահաւասիկ Սիոն քաղաք... նա փրկեսցէ զմեզ»։ Երեկոյեան կը տարբերի. «Երեկոյ Սղ. գիրք ճաշոյն է. Ալէլու. Քո են։ Աւետ. Ղկ. Եւ եղեւ ի կալն... յորոց տեսինն։ Աղաւթք հանդերձ ծունր։ Աղաւթք սրբոյն Բարսղի. Աւրհնեալ ես տէր Աստուած ամենակալ որՎարդավառի Բ. եւ Գ. օրերը հմմտ. ԺԱ. Ճշց. §§ 20-21, սակայն դուրս ձգուած են սուրբերու (Բշ. Խորենայ եւ Գշ. Յիզբուստի) տօներն ու ընթերցուածները ամբողջութեամբ։ 31. Թղ. 389բ2. «Բշ. Շուշանայ դստեր մեծին Վարդանայ », (Հմմտ. Դ. Ճշց.։ 32. Թղ. 418ա1. «Կիրակի. Ննջումն սուրբ Աստուածածնին»։ Հմմտ. Ը. Ճշց. §§ 138-140. Ա. օրուան համար ունի՝ «Ճաշու Սղ. եւ Գիրք նոյնդ է. Աւետ. Ղկ. Եւ եղեւ ընդ աւուրսն... տեղի յիջեւանին»։ Մինչ մինչեւ հոս ձեռագիրս մեծ մասով կը հետեւէր Ը. ճաշոցին, Վերափոխումէն վերջ մեծ հաւատարմութեամբ կը հետեւի ԺԱ. ճաշոցի տարբերակներուն՝ ոչինչ զանազանութիւններով, ուստի զանց կ'ընենք ցանկագրելէ։ Գլխաւոր մասերը հետեւեալներն են. 33. Թղ. 442ա1. «Նաւակատիք է սուրբ տեղեացն Երուսաղեմի»։ 34. Թղ. 479բ1. «Եւթներորդ կիրակիս Խաչգիւտ է». 35. Թղ. 496բ2. Տասներորդ կիրակին բարեկենդան է Յիսնակացն»։