1033588ՁՀԳ - 1324։
բոլորգիր։
Ա-Լx12 (Ա՝ 9, ԺԱ, ԺԲ՝ 11, Լ՝ 15)։
թուղթ բամպակեայ։
դրոշմանիշ շագանակագոյն կաշի, դռնակով, միջուկը տախտակ, աստառը կապոյտ կտաւ։ Ինկած են զոյգ փականքները։
բաւարար. կռնակի կողմը չորութենէ ճաթած ըլլալով՝ առաջին կողքին կաշին վնասուած է։
Խաչիկ կրօնաւոր, որու անունը կը յիշուի Յիշատակարանին մէջ, եւ երեք անգամ անունը խաթարուած եւ վերածուած է Մարտիրոսի։ Երկրորդ ստացող մը եղած է Մարտիրոս, իսկ 1580ին՝ Առաքել Հզուրցի կրօնաւոր եւ իր հօրեղբայրը Մկրտիչ րաբունապետ, որոնք նորոգած են Ձեռագիրը։ Յաջորդաբար Դանիէլ, գալով Ռշտունեաց գաւառ, Գէորգ զօրավարի վանքը, ստացած է Ձեռագիրըս։ Ստացողներու մէջ է նաեւ «յոյժ ողորմածն» Յովաննէս կրօնաւոր։
սկիզբը երկուքի ծալուած երկսիւն երկաթագիր, իւրաքանչիւր սիւն 7x20 մեծութեամբ, կը բովանդակէ Ղուկասի Դ. գլուխէն. «ընդ ձեզ մինչ էրն ի Գալիլեայ... թէ զինչ եղեւ» եւ «նորա Եմմաւուս...բանիւք առաջի Աստուծոյ» (ԻԴ. 6-12, 13-19)։ Երկրորդ Պահպանակը, 6x14 մեծութեամբ, կը բովանդակէ «քարոզել Յիսուս եւ ասել...Պետրոս եւ զԱնդրէաս» եւ «գնացին զհետ Յիսուսի...մինչ կազմէին» Մթտ. Դ., 17-18, 20-21։
միայն թղ. 1ա։
կարմիր թանաքով են։
թղ. 1ա, կարմիր մելանով։
չունի։
թղ. թղ. 113բ, 248ա, 315ա։
թղ. 357բ։
Բնագրին գրչութեամբ. 1. Թղ. 353ա. «Փառք եւ պատիւ եւ երկրպագութիւն եւ գոհաբանական աւրհնութիւն, համապատիւ եւ միասնական սրբոյ Երրորդութեանն, Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն սրբոյ, որ եւ միով բնութեամբ հաւասարեալ միմեանց ըստ համակամութեան զաւրութեան, յորում խտրոց բաժանման երբեք ոչ է տեսեալ ըստ էութեան բնութեան նոցա։ Իսկ ըստ անձնաւորութեանն դիմաց տարորոշեալք, որոց եւ շաղկապ միութեան ի նոսին ոչ է տեսեալ, զի ի մինն ասել՝ զերիսն դաւանեմք, եւ զերիսն խոստովանելով՝ զմիութիւն բնութեանն ճանաչեմք, յամենայն արարածոց ուրոց յիմանալեաց անմահից հրեշտակականն դասուց, որք յարազուարճ բերկրանաւք զերգս աւրհնութեան իմանալի ձայնիւ վերառաքեն նմա, ըստ մարգարէից ոմանց պիտառութեանց, ըստ որում եթէ աւրհնեցէք զտէր ամենայն հրեշտակք նորա, եւ կամ թէ աւրհնեալ են փառք Տեառն ի տեղոջէ իւրմէ։ Նա եւս եւ ի մարդկան բանականաց, որք առ ի նմանէ պահանջիմք զնոյն հատուցանել նմա հոգւով եւ մտաւք հանդերձ, եւ զըտրիտուր փոխարինին յանկէտ յաւիտենին ընդունել զվայելս անճառ պարգեւացն եւ յամենայն երեւութից եւ յաներեւութից, ի շընչականաց եւ յանշնչից, ի կենդանեաց եւ յոչ կենդանեաց, յերիս յաւիտեանս, եւ անդր քան զպայման իմանալեացն յաւիտենից յաւիտեանս. ամէն։ «Յամի ՉՀԳ (1324) թվի, ի խնդիր ելեալ աստուածունակ տառիս ոմն հոգիացեալ եւ աստուածամերձ հոգի սրբազան կրաւնաւոր Մարտիրոս (Անունին տակ կը կարդացուի «Խաչիկ»), որ վերածուած է «Մարտիրոս»ի) անուն յորջորջեալ, եւ մեծաւ փափաքմամբ ստացեալ զսա ի վայելումն անձին իւրոյ եւ ի մըխիթարութիւն հոգոյ, եւ յետ ելից յաստեացս յիշատակ անջնջելի իւրն եւ ծնողաց իւրոց եւ ամենայն ազգայնոցն զաւակ ի Սիոն եւ ընդանեակ յԵրուսաղէմ, ես անպիտանս ի մանկունս եկեղեցոյ Խաչատուր մակադրեալ անուն, տեսեալ զըփափաք եւ զսէր սորա, յանձն առեալ ըստ իմում կարի եւ կարգեցի ի դէմս քարտենի, աւժանդակութիւն առեալ ի վերին զաւրութենէն։ Յանգ հանեալ կատարեցի զբանս աստուածարեալ եւ հոգիընկալ սրբոյն Գրիգորի վարժապետի Նարեկա(յ) վանից վանականի։ «Արդ ընկալաւ զսա ստացող սորա Մարտիրոս (անունին տակ կը կարդացուի «Խաչիկ») կր (օնաւոր), որպէս գանձ գովելի եւ աւանդ պաշտելի, ըստ տէրունական հրամանաց որ ի սմա համբարեալ գոն. կէտ ազնուական եւ առիթ փրկութեան, վերին անմահութեան վիճակի, յոր եւ ի նոյն ճոխանալ սովիմբ արգասաւոր տառիւ է համարձակելի, զի զամենայն բովանդակել ունիցի յինքեան զձիրս պարգեւաց եւ զխնամս աստուածային կամաց, այսինքն զքաւութիւն յանցանաց եւ զլուծումն մեղացն կապանաց, նա եւս եւ յաւէտ զտնաւրէութեանն խորհուրդ մարդացելոյ բանին Աստուծոյ վասն մեր, Տեառն եւ փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի, եւ զժառանգութեան պայման որդեգրութեան անուամբ պիտանացեալ եւ մաղթանս բազմապիսիս, ըստ իւրաքանչիւրոց յանցաւորաց, զի զթողութիւն պարտեաց սովաւ է գտանել եւ զմուտ ազնուական յուսոյն, որով մերձենամք առ Աստուած. ընդ որում եւ զմշտնջենաւորութիւն անմահականն կենաց ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր, որ է աւրհնեալ ընդ Հաւր Հոգովդ սրբով յաւիտեանս. «Արդ հայցեմք ի ճաշակողացդ յայսմ յոգնահանճար սեղանոյ աստուածային հոգւովն ընկալեալք եւ զմայլեալք ուրախական բաժակաւս, աստուածային սիրովն համեմեալ յաւէտ, զՔրիստոս Աստուած ողորմին անյապաղ հատուսջիք Մարտիրոս (նախապէս գրուած «Խաչիկ») կրաւնաւորին, ստացաւղի սուրբ գրոցս եւ իւր ծնողացն եւ ամենայն նախնեացն եւ ննջեցելոց ի Քրիստոս կատարելոց. ամէն։ «Ընդ սոցին եւ զիս զամենամեղ գրողս եւ զիմ ծնողքսն եւ զեղբարսն եւ զամենայն ազգականսն, զկենդանիս եւ զհանգուցեալսն ի Քրիստոս, զՄկրտիչ կր(օնաւոր), եւ ըստ մարմնոյ զընկերակիցն իմ զՏիրացու կր(օնաւոր), եւ զհարազատ եղբայրն իմ զՅովանէս կր(օնաւոր). եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս. ամէն»։ ԺԵ-ԺԶ դարու գրչութեամբ. 2. Թղ. 352ա. «Զվերջին ստացող գրոյս զմաքրափայլն եւ զսրբասէրն եւ զյոյժ ողորմածն Յովանէս կրաւնաւորն, որ ստացաւ զգիրքս Նարեկեցի, ի պատճառս աղաւթից եւ ի բեկումն սրտի, զոր թուէ սա զազգի ազգի մեղս զոր գործի ի մեզ, զոր շարժեալ ի սուրբ Հոգւոյն Գրիգոր սուրբ վարդապետն, երկրորդ Լուսաւորիչն Հայաստանեայց, գրեաց զսա ի խրատ եւ ի զգուշումն մանկանց եկեղեցւոյ։ «Արդ աղաչեմ զամենեսեան, որք ընթեռնուք կամ աւրինակէք, յիշեսջիք յաղաւթս ձեր յորժամ կարդայք եւ արտասուս հեղուք, զՅովանէս, որ էր սիրող գրոց եւ յարաժամ ընթեռնոյր, եւ եթող զսա յիշատակ իւր եւ ծնաւղաց իւրոց եւ ամենայն արեան մերձաւորացն. ամէն։ Զի որք ընթեռնուն զնա, յիշեսցեն սրտի մտաւք, զի է խիստ ողորմած եւ աղքատաց սիրող, որ եւ ողորմածն Աստուած ողորմեսցի նմա։ Դարձեալ աղաչեմ յիշել զսիրելի եղբայրն զԱռաքել կրաւնաւորն, զարդարն եւ զանբիծն. եւ որ զմեզ յիշէ հաւատով եւ սիրով՝ Քրիստոս Աստուած իւրն ողորմեսցի. ամէն, ամէն, եղիցի»։ 3. Թղ. 355բ. «Ով սիրելիք Յիսուսի Աստուծոյ, մի՛ մոռանայք զեղկելիս մականուն Մարտիրոս պիտակ կր(օնաւոր) ի մի յանձ, որ միշտ մոլայր մտախոհ կամ ըստ կամաց իմոց. ո՛հ, ո՛հ, սիրուն սիրողք, յիշեցէք զփափաքեաւղս սիրոյն եւ ոչ կատարողս։ Աղաչեմ, աղաչեմ զհայր ազատ եղբայրս մեր ու մերկս եւ զսպասաւորս. նոյն եւ մեր կրտսեր եղբայրս Ստեփանոս, ի Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս, եւ դուք յիշեցից ի Տեառնէ մերմէ ի կեանս յաւենականս. եղիցի, եղիցի, 4. Թղ. 355բ. «Ով իմաստուն մակագրող, որ կամիս փոխել զսա, յոյժ վստահացիր ի բանս սորա, զի յետոյ ուղղեալ եղեւ սայ յաւիրնակէ մեծի րաբունոյն Մխիթարայ, որ ոչինչ վերջացեալ գտանի ի ճշմարտութենէ, բայիւք եւ կամ բառիւ եւ կամ տառիւ գծի» (Ես Դանիէլ)։ Յաջորդ յիշատակագիրը (թղ. 356ա) իր անունը գրած է այս յիշատակարանի աւարտին. «Ես Դանիէլ»։ 5. Թղ. 356ա. «Արդ ի փոփոխեալ ժամանակիս եւ ի բռնացեալ ազգիս իսմայէլեան, ես "անիէլ տարաշխարհիկ լեալ եկի ի գաւառս Ըռրշտօնեաց, առ ոտս Արտօսեա, ի վանքս որ կոչի յանուն Գէորգա(յ) զօրավարի, եւ ստացա(յ) զաստուածախօս գիրքս Նարեկա(յ) վանաց վանականի, որոյ անուն Գրիգոր յոր«Արդ ես Դանիէլ ստացա(յ) զսա ի հալալ արդեանց իմոց, յիշատակ ինձ եւ ծնօղաց իմոց։ Որք հանդիպիք սմա կարդալով կամ գաղափար ունելով, յիշեցէք զվերոյ ասացեալսդ ի Քրիստոս, աղաչեմ, եւ Աստուած զձեզ յիշէ. ամէն։ Աղաչեմ զձեզ, լի սրտիւ Աստուած ողորմի ասացէք եւ Աստուած ձեզ ողորմեսցի. ամէն»։ 6. Թղ. 356բ. «Վերջին ըստացող սուրբ Նարեկա(յ) գրոցս յիշեցէք ի ողորմածն Աստուած, ով ընթերցողք աստուածային բանին, զՄկրտիչ քաչ րաբունապետ վարդապետն եւ զեղբաւրորդին իւր զԱռաքել կրաւնաւորն, որ ետուն վերստին նորոգել զսուրբ գիրքս յիշատակ ոգւոյ իւրեանց եւ ազգականացն, արեան մերձաւորացն, մեծի եւ փոքու առհասարակ ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած իւր միւսանգամ գալստեան. ամէն։ «Կազմեցաւ սա ի թուականիս հայոց ՌԻԹ (1580), ձեռամբ փծուն գրչի Հզուրցի Առաքելիս։ Որք հանդիպիք սմա տեսմամբ եւ ընթերցմամբ, յիշեցէք ի սուրբ հաճոյական աղօթս ձեր զիս եւ զծնօղսն իմ եւ զայնոսիկ որ աշխատանք ունին ի վերայ իմ, թէ՛ բարի ուսմամբ եւ թէ մարմնաւոր պիտոյիւք փոխանակ զանանց բարիքն վայելեսցեն, եւ Քրիստոսի մարդասիրին փառք յաւիտեանս. ամէն»։
Հ. Յակոբոս Վրդ. Չամչեան դրկած է Պոլիսէն, 1768ին։ Բովանդակութիւն. 1. Թղ. 1ա. Սկիզբը երեք թուղթ ինկած ըլլալով, կը պակսի առաջին խորագիրը եւ կը սկսի առաջին Բանով. «Զայն հառաչանաց հեծութեան ողբոց սրտից աղաղակի քեզ վերընծայեմ տեսողդ գաղտնեաց, եւ մատուցեալ եդեալ ի հուր թախծութեան...»։ Յաջորդաբար լուսանցքներուն վրայ նշանակուած են «Բան Բ., Բան Գ....»։ Թղ. 3ա-345ա- Բան Բ-ՂԵ։ Միջանկեալ առանձին կիսախորանով կը սկսին Թղ. 113բ. «(Բան ԼԴ). Երրորդութիւն անայլայլական նորոգ ստեղծաբանութեան ասդեալ յԱստուծոյ յոր ինչ ի Նիկիայն սահմանեցաւ հաւատ. Խոստովանիմք եւ դաւանեմք, պաշտեմք եւ երկրպագեմք զզուգափառ միութիւն ամենասուրբ Երրորդութեանն...»։ Թղ. 247բ. «(Բան ՀԵ). Առ որ ի Նիկիայն սահմանեցաւ բան այլ իմն խորհրդածութիւն աստուածային աւանդութեան. Փառաւորեմք վերաձայնեալ նուագաւք աւրհնութեան երգոց ի հաւատ պաշտաման բանի...»։ Թղ. 315ա. «(Բան ՂԳ). Աղաւթք թարգմանաւրէն վասն սրբալոյս իւղոյն Միռոնի. Սուրբ ահաւոր անուն բարձրեալ, անպատումըն անձկութեան փափաք յարախորժելի...»։ Թղ. 345ա. «Յիշատակարան մատենիս դրութեան նորին Հսկողի. Ըստ հոլովման ընթացից ամանակաց...»։ 2. Թղ. 345բ. «Ի թուականին հայոց ՆԼԲ, ի հայրապետութեան Տեառն Վահանայ եւ ի թագաւորութեանն Յունաց Վասլի եւ Կոստանդեայ, իսկ թագաւոր Վասպուրականի Սենեքերիմ Արծրունեաց, ի սոցա ժամանակս էր երիցս երանեալ սուրբ հարս մեր եւ աստուածաշնորհ եւ մեծ վարժապետս Գրիգորիոս, գոլով ի գաւառէն Վասպուրականի, որդի Տեառն Խոսրովու Անձաւացեաց եպիսկոպոսի...»։ - Վերջ թղ. 348բ. «յիշատակ բարի թողեալ յաշխարհի, որոյ եւ պատուական մարմինն անարատ եդեալ կայ ի նոյն վանս Նարեկայ, հուպ եկեղեցւոյն սրբուհոյն Սանդխտոյ, ի փառք Քրիստոսի որ է աւրհնեալ յաւիտենաս յաւիտենից. ամէն»։ 3. Թղ. 349ա. «Վերստին (յ)աւելուած կրկին հեծութիւն, առ նոյն աղերս մաղթանաց, բան ի խորոց սրտէ, խաւսք ընդ Աստուծոյ. Բարեբանեալ ես ամենասրբուհի Աստուածածին, երկին վեհագոյն, յորում Աստուած բնակեցաւ, արեւելք՝ ուստի արդարութեան արեգակն ծագեաց»։ - Վերջ թղ. 352ա. «Հայցեա՛ ամպդ աստուածընկալ, լուսաւորեա՛ զիս ի լոյս դիտութեան դալարաբեր լինել քաջածաղիկ եւ յոգնապըտուղ վարուց առաքինութեան. ամէն, ամէն»։