1507449ՌԾԷ - 1608։
նօտր։
Ա-ԺԷx12 (Ա՝ 14)։
թուղթ։
պարզ գիծերով շագանակագոյն կաշի, միջուկը տախտակ, դռնակով. կորսուած են զոյգ փականքները. աստառն է կապոյտ կերպաս։ -ՄԱԳԱՂԱԹԵԱՑ ՊԱՀՊԱՆԱԿ սկիզբն ու աւարտին, մէկական մագաղաթ, լատիներէն միջնադարեան բոլորգրով։
բաւարար։
Թորոս դպիր, ապա Տէր Յակոբ Պաղտասարեան, աշակերտ Փրոփականտայի։
թղ. 6ա, նախնական եւ անյաջող։
կարմիր թանաքով։
թղ. 1ա-5բ, 201բ206բ։
Բնագրին գրչութեամբ. 1. Թղ. 196բ. «Քրիստոս Աստուած, բարեխաւսութեամբ եւ աղաւթիւք սրբոյն Գրիգորի Աստուածաբանի պահեա՛ զմիամիտ եւ զիմաստասէրն զԹորոս դպիրն, որ է ի սպասաւորութեան Սրբուհւոյ ամէնաւրհնեալ Աստուածածնին, որ է ի մէջ քաղաքի Լէվի, եւ զզիւրն ծնօղօքն հանդերձ, զի ստացաւ զսա անկողոպտելի գանձ, զոր տէր Յիսուս Իրիստոս փրկիչ մեր բարով վայելել տացես նմա եւ հատոյ (?) զինքն քոյին սուրբ գթութեամբն ի քահանայութեան սպասաւորել տանսդ սրբոյ քո։ «Ընդ նմին աղաչեմ խիստ փափագանօք անմոռացելի յիշմամբ յիշեցէք զզեղկելի եւ յոյժ մեղաւոր զԶատկին, որ միայն եմ անուամբ, բայց գործովս ոչ։ «Դարձեալ աղերսեմ եւս, զի անմեղադիր լերուք գծիս, զի ձեզ այլ բաւ է մեծ եւ առաւել իմաստութիւնն, զի ոչ խիստ հմուտ չէի գրագրութեան, բայց որպէս կար իմ տարեալ եղեւ՝ այնպէս կարացի առնել։ Եւ եւս պաղատեմ հառաչմամբ սրտով՝ եթէ գտնուք ի մէջ գծիս կամ խոշոր կամ սխալանացս կամ զպակաս, դուք ձեր վեհ իմաստութեամբդ զթերին լցուցէք։ Եւ նաւտարեցաւ ի համարս հայոց ի թվս. ՌԾէ (1608), Դեկտեմբեր ամսոյ ԺԵ, ի թագաւորութեան Իլախաց երրորդ Զիկմունդին, եւ ի կաթողիկոսութեան (տեղը դա2. Թղ. 11բ-14բ. Ստորին լուսանցքներուն վրայ. «Զատիկ, այր ցանկալի չարի, տեառն հնազանդ ամենայնի ոչ, ի գործս իւր ըստ պատշաճի, որ Աստուծոյ մատուցանի, զտառս ընթերցիր եւ զիս յիշեայ, քանզի ես եմ հիւանդացեալ, մեղօք բազում անառակեալ, եւ բարի գործս իմ ոչ կատարեալ, եւ փափագիմ սուրբ դարմանին, զոր տէր զշնորհաց ի պանտօկին, զգիրս ընթերցիր փութանակի, ըստ իմաստուն խոհակերի»։ 3. Թղ. 34բ. «Զստացաւղ սորա զԹորոս դպիր եւ զ(հան)գ(ու)ցեալն զծնօղս նորա յիշեցէք ի Քրիստոս։ Ընդ նմին զգծողս զսուրբ Աստուածաբան Գրիգորի գիրքս, եւ զեղկելի յոյժ Զատիկ եւ զհանգուցեալ զծնօղս իմ Մարքո, եւ Քրիստոս զձեզ»։ 4. Թղ. 63բ. «Ողորմեսցիս ամենեցուն, ամէն. եւ մոռացեալ եւ կորացեալ ծառայի գծող սորա»։ 5. Թղ. 71բ-72ա. «Վայ է ինձ մեղօք մեռեալ հոգւոյս իմոյ՝ աւրն ահագին դատաստանի, բայց ապաւինեցա(յ) ի քո գթութիւնդ, զինչ լինիմ ես ողորմելիս»։ 6. Թղ. 83բ. «Քրիստոս Աստուած, պահեա՛ եւ ողորմեա՛ Թորոսի դպրի եւ աստուածասէր ծնօղաց իւրոց եւ պահեա զնա երկայն աւուրբք։ Եւ մեղսասէր գծողս սորին Զատկին մանաւանդ եւ հանգուցեալ ծնողին ի7. Թղ. 128ա. «Զ(ս)տացող զգիրս սուրբս զԹորոս դպիր, ընդ նմին եւ զգծողս յիշեցէք 8. Թղ. 161բ. «Ո՜վ ընթերցող այր, յորժամ գաղափառիս անպիտան գծող յիշեա»։
Ձեռագրիս լուսանցքներուն վրայ նշանակուած են տարընթերցումներ, որոնց համար սկիզբը կայ սա ծանօթութիւնը. «Բաղդատեալ սրբագրեցաւ Առ որս անուանեալ գիրք Աստուածաբանին ի գրչագիր օրինակէ Յարութիւն արքեպիսկոպոսին Բասենցոյ, յամի Տեառն 1787 ի Յունուարի»։ Ձեռագիրս պատկանած է Տէր Յակոբ Պաղտասարեանի (տե՛ս Ստացող), որ 1725ին աշակերտելով Մխիթար Աբբահօր՝ փոխելով անունը դարձած է Հ. Անտոն Պաղտասարեան, որու պատկանած է ներկայ Ձեռագիրը՝ այլ բազմաթիւ գրչագրերու հետ։ Մատեանս կը բովանդակէ Գրիգոր Աստուածաբանի ճառերը՝ հետեւեալ կերպով. 1. Թղ. 6ա. «Ա. Սրբոյն Գրիգորի Աստուածաբանին Ազիազացոյ, առ Եւնոմիացիս. Առ որս բանիւ են պաճուճեալ բանքս եւ զի ի գրոց սկսայց ահաւասիկ»։ 2. Թղ. 12ա. «Բ. Նորին Յաղագս հաւատոյ. Յորժամ տեսանեմ այժմ լեզուագարութիւնն եւ զառաւրեա(յ) իմաստունսդ»։ 3. Թղ. 19բ. «Գ. Նորին Յաղագս Որդւոյ, բան առաջին. Ջորս ինչ արդեւք ասիցէ ոք ի բաց հատանելով»։ 4. Թղ. 35ա. «Դ. Առ այնոսիկ որ ասեն եթէ մեծ է Հայր քան զՈրդի. Զորս ինչ ախտանան առ բազմածաղիկս բուրաստանացն որք այնոցիկ են ցանկացողք տեսութեանց»։ 5. Թղ. 49ա. «Ե. Յաղագս Որդւոյ. Բան եր(կ)րորդ նորին. Վասն զի քեզ ընդ խորհըրդոցն դարձուածս եւ մանուածս բաւականապէս անցի զաւրութեամբ Հոգոյն»։ 6. Թղ. 64ա. «Զ. Նորին Յաղագս սըրբոյ Հոգւոյն. Արդ, որ յաղագս որդոյ բանն է, այսքան եւ այսպէս զերծաւ ի քարկոծչացն, անցանելով ընդ մէջ նոցա, վասն զի Բանն ոչ քարկոծի, այլ քարկոծէ յորժամ կամի»։ 7. Թղ. 84ա. «Է. Նորին Յաղագս աստուածաբանութեան. Եւ արդ, վասն զի մաքրեցաք բանիւ զաստուածաբանութիւնն որպիսի ինչ գոլ, պարտ էր անցանելով եւ որոց ոմանց իմաստասիրելի»։ 8. Թղ. 109ա. «Ը. Նորին Գրիգորի Աստուածաբանի Առ Արիանոսս. Ու՞ր արդեւք, իցեն որ զաղքատութիւնն թշնամանեն եւ ըզմեծութիւնն հռչակեցուցանեն, որք հոլովութեամբ զեկեղեցին սահմանեն»։ 9. Թղ. 120ա. «Թ. Առ Կղեդոնիոս. Կամիմք ուսանել զինչ է նորաձեւութիւն յեկեղեցւոջ, զի իշխանութիւնն ունիցի ամենայնի կամաւղի եւ խոտորնակս գնաւղաց ըստ գրեցելումն աւցտեալ զհաւտ զգեղեցիկ»։ 10. Թղ. 128բ. «Ժ. Նորին Առ Կղեդոնիոս Երկրորդ բան. Վասն զի բազում եկեալք քո երկիւղածութեանդ հաստատութիւնն խնդրեն յաղագս հաւատոյ, եւ վասն այդորիկ պահանջեցեր զմեզ բարեկամաբար համառաւտ սահման իմն եւ կանոն մերոյ խոր11. Թղ. 132բ. «ԺԱ. Առ Կղեդոնիոս. Որովայն իմ, որովայն իմ ցաւէ եւ զգայարանք իմ ճմլին, ասէ ուրեմն իւրում ի բանս յԵրեմիաս, որ քան զմարգարէսն ախտակցագոյն էր, լալով զԻսրայէլ»։ 12. Թղ. 140բ. «ԺԲ. Նորին յաղագս բարեկարգութեանն խաւսս. Վասն զի եկիք ի միասին յօժարութեամբ ի միասին եւ բազմա մարդ է տաւնս, եւ վասն այդորիկ մանաւանդ ժամանակ գործոյ, բեր տացուք ինչ ձեզ»։ 13. Թղ. 162ա. «ԺԳ. Խաղաղականի միաբանութեան միայնացելոց յետ լռութեանն. Արձակէ ինձ զլեզուս յաւժարութիւնս եւ արհամարհեմ զմարդկային աւրէնս յաղագս աւրինաց Հոգոյն եւ տամ խաղաղութեամբ 14. Թղ. 177ա. «Խաղաղական երկրորդ. Ջերմ է նախանձ, հեզ հոգի մարդասէր, սէր մանաւանդ ինքն մարդասիրութիւն, երկայնամիտ յոյս, նախանձ բորբոքէ, հոգի հեզացուցանէ, յոյս համբերէ, սէր ի միասին 15. Թղ. 185բ. «Խաղաղական երրորդ. Խաղաղութիւն սիրելիք, քաղցր եւ իրք եւ անուն, զոր այժմս ետու ժողովրդեանն եւ փոխարէն առի»։ - Վերջ թղ. 196բ։ 16. Թղ. 197ա. «(Յիշատակարան թարգմանութեան Փիլոնի Եբրայեցւոյ). Իսկ միւս եւս այլ առագրութիւնն սակս կենաց եւ վարուց տեսականին, այսինքն առանց արդարոց եւ անուանեաց, Ենովսա, Ենովքայ, Թղ. 198բ. «Նախախնամեանց. Մեծ իմաստասէրն Փիլոն յԻսրայէլի գոլով, այլ ոչ երեւի թէ որոյ ցեղից երկոտասանից իցէ, զի ցիր եւ ցան եղեն...»։ Թղ. 199ա. «Ծննդոց գիր. Լինելութեան ասէ բոլոր գոյիցս եղանութիւն Աստուծոյ, անեղէ կողմիլ, զոր աստուածաբանակն Մովսէս պատմէ կարգաւ»։ Թղ. 200բ. «Խաւսեցաւ Աստուած ընդ Ադամա(յ) եւթն, ընդ Կայենի՝ չորս, ընդ Թղ. 201ա. «Թէ որպէս գրեցան թուխթքն Պաւղոսի, կամ որոց քաղաքաց...»։ - Վերջ