151013581744։
նօտր մաքուր։
Ա-ԾԹ։
թուղթ ջրանիշ։
բարակ սրճագոյն կաշի. միջուկը տախտակ. երկու կողքերը կազմի թելերով միացած են Ձեռագրին, առաջինը անջատուելու վրայ է. աստառ չունի եւ կը տեսնուի տախտակը։
բաւարար, բացի կազմէն՝ որ տկար է։
առաջին՝ գրիչը, որու մահէն ետք՝ գրիչին անդրանիկ որդին Սամաթիացի Աստուածատուր վարդապետ։
եւ այլ զարդեր չունի։
կարմիր թանաքով։
Էջ 1485-1512։
Բնագրին գրչութեամբ. 1. Էջ 1064. Հին բնագրին. «Զանարհեստ եւ զանպիտան ֆրաթս՝ Ֆրա Մաթէ մականուամբ Ղարաքանթեցի, յիշեսջիք ի մաքրափայլ աղօթս ձեր, եւ ինքն Քրիստոս յիշէ զձեզ ի յիւր քաղցր տեսութիւնն. ամէն»։ 2. Էջ 1484. «Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն՝ Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն սրբոյ, աւարտեցաւ գիրքս այս թարգմանեցեալ ի լատինական լեզուէ ի հայ բարբառ ի վաղնջուց ժամանակաց եւ նարդենիս ի լոյս ածեցեալ եւ գրեցեալ եղեւ ձեռամբ (անունը ջընջուած) եպիսկոպոսիս սուրբ Երուսաղէմի ծառայի եւ միաբանի ի օրհնեալ քաղաքս, ի գերահռչակ վանքս սրբոյն Յակոբայ մեծի առաքելոյն Քրիստոսի, վասն անձին իմոյ սփոփանաց, եւ վայելեսցեմ մինչեւ ցկէտ կոչմանս եւ յետ այնորիկ վայելեսցէ անդրանիկ որդեակն իմ Սամաթիացի Տէր Աստուածատուր նորընծայ աբեղայն, զոր հանդերձ եալ է առնուլ զաստիճան վարդապետական, եւ յիշեսցէ քանի որ զայս գիրքս ի ձեռն առնուլն եւ ի յընթեռնուլն, միով Հայր մեղայիւ, զծնօղն իմ մարմնաւոր, զհայրն իմ եւ զմայրն իմ հանգուցեալքն ի Քրիստոս եւ զեղբայրն իմ տարաժամ մահուամբ մեռեայն։ Նաեւ զհոգեւոր ծնօղս իմ զՀաննայ Երուսաղեմացի սրբազան արքեպիսկոպոսն եւ զԱբրահամ կաթողիկոսն եւ զԿարապետ կաթողիկոսն եւ զամենայն կենդանիսն իմ, ըզքոյրսն իմ եւ զհոգեւոր դուստրն իմ Սրբուհի խաթունն, եւ զայլ ամենայն ազգականս իմ, զհոգեւորս եւ զմարմնաւորս։ «Բայց ի մէջ գրոյս այս սկիզբն գրեցի թէ համառօտեցի զգիրս, սակայն տետրի մի չափ համառօտ գրեցի, վասն թխտերաց պատառեալ գոլոյն, զի հին վաղուց էր գրեալ, յետոյ խիղճն իմ տանջեց զիս, սկսայ բոլորովին գրեալ. սակայն տեսանես ուրեք ուրեք բաց կայ ի տեղիսն. նա պատառեալ էր, չկարացի հանել եւ գրել, վասն այն այնպէս թողի, զի եթէ գտանիցի այլ օրինակ անտի բաց տեղիսն ՀԱյս եղեւ գրեալ ի թուին Քրիստոսի ՌԷՃԽԴ (1744), եւ ի հայոց հազար հարիւր իննսուն եւ երեք, Դեկտեմբերի ԺԵ. բայց Մայիսի Ի. ին սկսեցաւ գրել եւ աւարտումն Դեկտեմբերի եղեւ. բաւ է»։
ստացած ենք 1790-1850 տարիներուն միջեւ։ Մատեանս է ժողովածոյ, կը բովանդակէ հետեւեալ հետաքրքրական նիւթերը. 1. Էջ 1. «(Լուծմունք ճառից Գրիգորի Աստուածաբանի), սակս պիտոյից, համառօտ հաւաքումն ի Դաւթայ. Քրիստոս ծնեալ լինի, փառաւորեցէ՛ք. Վասն զի Քրիստոս յաւէտ քան զՅիսուս առ ծնունդն խորհրդական է, որպէս միաւորութեան անուն, այլ եւ կսկծելի առ հերձուածօղսն եւ յարմարական անուն քրիստոնէութեան...»։ - Վերջ էջ 21. «Զայս ճառս կրկին գրեցի, զի գերազանց կորովի (ի)մաստք սորա զարմացուցեալ խանդակաթ արար զիս սիրով յոճ աստուածազօր գերարփին պայծառութիւն իւր, զոր հռետոր իմաստըս բացադրեալ են երկու վեհքն, զԴաւթին, ընդ որ անցաք օժանդակութեամբ սուրբ Հոգւոյն, եւ զԵղիայ ուղղափառի իմաստասիրի Ասորոյ, զոր եւ յաջորդս ցուցանէ։ Եւ արդ, աղաչեմ, զի վասն կրկմանն մեղադիր մի՛ լիցիք, զի սէր սորա բռնադատեաց կրկին գրել»։ 2. Էջ 22. «Եղիայի ուղղափառի իմաստասիրի Ասորոց վարդապետի, Մեկնութիւն ճառից մեծի հռետորին Գրիգորի Աստուածաբանի. Քրիստոս ծնեալ լինի, փառաւորեցէք. նչ ասէ իբրեւ զանցեալ ինչ տօն աւետարանեմ, այլ որպէս զարդէն եղեալ, զի եւ դուք հոգւոյ ակամբ ի ձեռն ճշմարիտ հաւատոյ, որպէս թէ այժմ տեսանիցէք զնա բազմեալ ի յանբանից մսուր...»։ Էջ 70. «Պատճառ՝ Դարձեալ իմ Յիսուս. Յորժամ զՔրիստոս ծնեալ ճառն կատարեաց եւ հրաշաբանութեամբ զփառաւորութիւնն աւարտեաց, լուեալ թագաւորն հանդերձ բազմութեամբ զասացեալսն, զարմացեալ հիանայր ընդ լուսափայլ իմաստս հոգւոյն, որով աստուածախօսէրն. իսկ ի մտանել արեգականն հրամայէ շրջել ի մէջ քաղաքին, գիտել թէ զի՞նչ արդեօք ասիցեն հերձուածողքն...»։ Էջ 87. «Ի Մկրտութիւնն. Երէկ զպայծառ լուսաւորութեանցն, զօր տօնեցաք. Զճառս զայս ասացեալ է վասն մկրտութեանն, ընդդէմ արհամարհողացն զմկրտութեան շնորհ, եւ յորդորում որք հեղգութեամբ ի բաց անկանէին ի շնորհէն...»։ Էջ 118. «Յարութեան աւուր եւ սկիզբն յաջողակ սրբոյն Գրիգորի Աստուածաբանի. Ասացեալ է զայս ճառ զկնի երկուց ամաց քահանայութեան իւրոյ, յեկեղեցւոջն զոր շինեաց հայր նորա, զկնի պատարագին մատուցանելոյ, վասն յամելոյն իւրոյ եւ հարկաւորելոյն ի հօրէն...»։ Էջ 125. «Նորին Գրիգորի Աստուածաբանի Ի պահու իմում կացից, ասէ, սքանչելին Ամբակում, վասն յարութեան. Ճառ. Զհաւատ ուղղափառութեան ամենայն տիեզերք յառաքելոցն ընկալան զխոստովանութիւն սուրբ Երրորդութեանն եւ զՔրիստոսի տնօրէնութիւնն, բայց կարգօք եւ կրօնիւք բազումք բաժանէին ի միմեանց...»։ Էջ 170. «Գրիգորի Աստուածաբանի, Յաղագս նաւակատեաց ճառիս այսպէս իմացաք. Սովորութիւն էր յառաջ ըստ առաքելադիր սահմանին վերադիտաց եկեղեցւոյ երիցս ի տարւոջն ի միասին ժողովել առ մայրաքաղաքացին ընթանալ եպիսկոպոսապետ սակս քննութեան հաւատոյ եւ կրօնից, առ ի ուղղութիւն թերացելումն եւ ի հաստատութիւն բարեպաշտ աւանդից...»։ Էջ 134. «Նորին ի ժողովօղն, Գրիգորի Աստուածաբանի. Զայս ծանեաք ճառիս պատճառ այսմ, զի յոլովք ի յունականացն վարկպարազի վարկանէին եւ առանց յարմարութեան բան զժողովօղիս շարակարգութիւն բանից վասն...»։ Էջ 185. «Նորին առ հայրն իւր՝ լռել եւ զգածել վասն հարուածոյ կարկտին. Սինչ գեղեցկապէս հովուէր ուղղութեամբ հաւատոյ զհաւտն իւր բանաւոր, Գրիգորիոս՝ հայրն Գրիգորի Աստուածաբանի պատահարք սաստիկ կարկտի...»։ Էջ 187. «Նորին յաղագս աղքատասիրութեան. Սուրբս Գրիգորիոս Աստուածաբանն սովորաբար եկեալ ի Կեսարիայ, առ մեծն Բասիլիոս...»։ Էջ 190. «Նորին ի կիպրիանոս եպիսկոպոս եւ վկայ յանդաստանէ եկեալ, յետ մի աւուր յիշատակի. Երթեալ մեծիս այսորիկ Գրիգորի յանապատն սովորակի, յամէր ժամանակս ինչ...»։ Էջ 192. «Նորին ի Մակաբայեցիսն վկայըս. Յաղագս Մակաբայեցւոց վկայիցն առ յոլովս երկբայութիւն լինէր, եթէ ոչ են ի նահատակաց...»։ 3. Էջ 194. «Աբբայ Եփրեմի Խուրի Ասորոյ, Ներբողեան ասացեալ ի սուրբն Ծնունդըն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ. Սքանչելի է ծնունդ քո, Որդի Աստուծոյ, եւ դրժուարին է բերանոյ իմոյ խօսել զմեծ խորհուրդս...»։ 4. Էջ 225. «Ներբողեան սրբոյն Յովհաննու Ոսկեբերանի ասացեալ առ սրբուհի կոյսն Մարիամ. Ամենայն տօնախմբութիւնք վկայից հրաշալիք են, որք նման պայծառութեան աստեղաց յիշատակօք. քանզի զոր օրինակ աստեղք յերկինս դրութեամբ եւ բացատուք կառուցեալք եւ զամենայն ծիրս երկնից փայլեցուցանեն, եւ առ սկիւթացւոցն ոչ ծածկին եւ նոյնք առ ի հնդկաց տեսանին...»։ 5. Էջ 229. «Ներբողեան սրբոյն Եպիփանու Կիպրացւոյ համառօտ ոճիւ առ սրբուհին կոյսն Մարիամ. Զփայլեալ ճառագայթս աստուածային եւ զանհասանելի զօրութիւնս տիեզերաց միանգամայն ի խորհուրդ առեալ ճառիցես թշուառական լինիմք ի ստուգագոյն մտածութեանց...»։ 6. Էջ 234. «Համառօտ պատմութիւն սրբոյ կուսին, Տեառն Զաքարիայի Հայոց կաթուղիկոսի. Հնգետասաներորդ ամաց էր ամէներջանիկն Մաիրամ, յորժամ ծնաւ ըզմարմնացեալ Բանն Աստուած...»։ 7. Էջ 238. «Ներբողեան ի Վերափոխումն ամէնօրհնեալ Աստուածածնին, ասացեալ ի Ներսիսէ (Լամբրոնացւոյ), ծնողաց խոստմամբ նմին ընծայեալ ծառայէ. Պարտական դատիմ կուսական աւուրս տօնի ընծայել ըզպտուղս բանի, իբր զտնկեալ ի նմանէ որթ ի մէջ բիւրաւոր ստեղանց յաստուածատունկ սուրբ այս տաճարի...»։ 8. Էջ 277. «Ես երա Պետրոս թարգմանեցի զայս կանոնական գիրքս, որ եմ նուաստ ի կարգս քարոզողաց սրբոյն Դօմինիկոսի։ Հինգ մասունս բաժանեալ գիրքս. Առաջինն վասն դատաւորաց, Երկրորդ վասն դատաստանաց, Երրորդ ի վարուց եւ ի համեստութենէ եկեղեցականաց, Չորրորդ ի պսակէն, Հինգերորդ ի պատժոց, որ ես (բառ մը ջընջուած) վարդապետս համառօտեցի»։ Անդ. «Ա. Նախ վասն դաւանութեան. Հաւատամք մի միայն Աստուած, Հայր ամենակարօղ, երեք անձինք...» (Ա-ԿԱ)։ Էջ 601. «Սկիզբն երկրորդ գրոց որ վասն դատաստանաց» (Ա-ԻԷ)։ Էջ 733. «Սկիզբն երրորդ գրոցն որ է վասն վարուց եւ համեստութեան եկեղեցականաց» (Ա-Խ)։ Էջ 943. «Սկիզբն չորրորդ գրոցն, որ է վասն պսակին» (Ա-Լ)։ Էջ 1065. «Սկիզբն հինգերորդին, որ վասըն պատժոյ մեղացն» (Ա-ԾԵ)։ - Վերջ էջ 1483. Դատաստանագրքին բաժանումները եւ Գլուխներու ենթաբաժանումներու լրիւ պատկերը տէս «Յուցակ Ձեռսգրաց», հտ. 4., էջ