1621241848-9։
շեղ։
կիսակաշի, ստուարաթուղթ։
բաւարար։
Մխիթարեան Միաբանութիւն։
կայ Պետրոս եթղս. Գետադարձինը՝ որ հրատարակուած է այլուր։ Ընդօրինակութիւնս ունի երկու մաս։ Ա. Մասը (էջ 1-146) օրինակած է էջմիածնի միաբան Կոստանդնուպոլսեցի Պօղոս Վրդ. Պետրոսեան, որ օրինակութեան աւարտին կու տայ տեղեկութիւն սկզբնաղբիւրին մասին՝ գրելով. «Ի բնագիր օրինակէ անտի օրինակեալ էր ի 1847, ուրարակիր միաբան սրբոյ Աթոռոյն Էջմիածնի՝ տիրացու Եսայի Աւագեան, յԱտրպատական տանէ, ի քաղաքէն Որմւոյ, ի գեղջէն Ատա կոչեցեալ. եւ ոչ սակաւ հետեւողութիւն կալեալ էր նմանագիր օրինակին գտանել։ Մեք զնոյն ճշդութիւն ոչ յամենայնի պահեցաք՝ յորմէ զհաւասարն առաք, յուսալով ի դէպ ժամու բաղդատել ընդ բուն օրինակի։ Ի 1849, ի 27 Սեպտեմբերի, սկսայ յանապատն Սեւանայ, եւ յաւարտ ածի ի 21 Հոկտեմբերի»։ Մեր ստուգումներուն համաձայն՝ Ձեռագրիս սկզբնաղբիւրը կը գտնուի Երեւանի Մատենադարանը (Ձեռ. Բ. Մասր (էջ 147-222) աւարտելուն, Պօղոս Վրդ. Պետրոսեան կու տայ սա տեղեկութիւնը, հաւանաբար նամակով, որ Հ. Ներսէս Սարգիսեան օրինակած է Գրչագրիս մէջ (էջ 222). «Զօրինակ ԼԴ Ճառիցս Ոսկեբերանի գտաք առ Աբէլ Վրդ.ի Մխիթարեանց, ի Սուրբ Էջմիածին, որ յետին գրչութեամբ էր օրինակեալ ի հնագիր օրինակէն գրելոյ ի պէտս սրբոյն Ներսէսի Լամբրոնացւոյ եւ չեւ աւարտեալ գրչութեանն վախճան նորին ժամանեալ է. որպէս կայ մնայ նոյն հնագիր օրինակ ի գրատան անդ Էջմիածնի, զոր եւ տեսաք։ Ի զլանալ բարեսիրտ եւ գրասէր գործակալաց սրբոյ Աթոռոյս զհնագիրն զայն տալ մեզ ի պէտս օրինակութեան, յերկրորդէս առ հարկի զիջաք զհաւասարն առնուլ, եւ գրեթէ ամենայնիւ հետեւեցաք օրինակին ի կետադրութիւնս, ի տնատութիւնս եւ յակն յայտնի սխալանս իմաստից, եւ ուրեք տառից իսկ, բացի սակաւուց, որպէս՝ մարդւոյ միայնւոյ եւ յայլ այսպիսիս։ Իսկ եթէ յակամայս զարտուղեալ եմ, զներողամտութիւն հայցեմ։ Զայս եւս յայտ առնեմ, զի որք միանգամ ի ճառից աստի գտանին յաւրինակի Գետադարձին, ա՛յլ թարգմանութիւնք են, որպէս եւ սակաւ բանիւ զոր եդաք ի ճառն ԼԴ յայտնի ցուցանին։ Ի Սուրբ էջմիածին, ի 14 Սեպտ. 1849»։ Գ. Մասին մէջ կան սակաւ Ճառեր, որոնց մասին չեն տրուիր տեղեկութիւն։ Գրեթէ բոլոր Ճառերը հրատարակուած են երկու տարբեր հատորներու մէջ. «Յովհաննու Ոսկեբերանի, Ճառք», Վենետիկ, 1861, եւ «Յովհաննու Ոսկեբերանի, Մեկնութիւն Թղթոցն Պաւղոսի», Հտ. Բ., 1862։ 1. Էջ 1. «(Ճառ Ա. Առ աննմանսն, Յաղագս անհասանելոյն յառաջ քան զբազում աւուրս առ աննմանսն ասացեալ. ապա առ հրեայս եւ ապա դարձեալ առ եպիսկոպոսաց եւ վկայից եղելոց բազմաց) ... » (հմմտ. Ճառք, էջ 557)։ Հին Ձեռագրին առաջին թուղթը ինկած ըլլալով, խորագիրը առնուած է ձառին վերջաւորութեան կրկին անգամ խորագրին կրկնութենէն։ 2. Էջ 7. «Ճառ Բ. Այժմ դարձեալ առ աննմանսն, Յաղագս անհասանելոյն». այս ճառ մօտ ի վախճանն յօրինակին երկու թուղթ պակասէր. (հմմտ. Ճառք, էջ 569)։ 3. Էջ «(Ճառ Գ. Յաղագս անհասանելոյն եւ թէ ոչ նուաստանալ Աստուծոյ բերեյի է ի սերովբէիցն)». բնագրէն թուղթ ինկած ըլլալով՝ մնացած են ճառիս միայն վերջին երեք 4. «Ճառ Դ. Յաղագս անհասանելոյն» (հմմտ. Ճառք, էջ 595)։ 5. Էջ 19. «Ճառ Ե. Նորին յաղագս անհասանելոյն» (հմմտ. Ճառք, էջ 608)։ 6. Էջ 27. «Ճառ Զ. Ի նորում եկեղեցւոջն ասացաւ առ Աննմանսն, Յաղագս անհասանելւոյն» (հմմտ. Ճառք, էջ 624)։ 7. «Ճառ Է. Տեառն Յովհաննու Ոսկեբերանի ի սաղմոսն յիսներորդ»։ 8. Էջ 42. «Ճառ Ը. Նորին ի Պետրոս եւ Հեղիաս» (հմմտ. Ճառք, էջ 256)։ 9. Էջ 51. «Ճառ Թ. Տեառն Յովհաննու Ոսկեբերանի, առ հրեայս, հեթանոսս եւ հերձուածողս»։ 10. Էջ 57. «Ճառ Ժ. Խօսք յԵւրոպիոս իշխան որ յահէ թագաւորին ապաւինեալ եղեւ յեկեղեցին» (հմմտ. Ճառք, էջ 352)։ 11. Էջ 61. «Ճառ ԺԱ. Խօսք յորժամ հանդերձեալ էր անկանել» (հմմտ. Ճառք, էջ 12. Էջ 63. «Ճառ ԺԲ. Յաղագս վերստին կոչման իւրոյ» (հմմտ. Ճառք, էջ 365)։ 13. Էջ 67. «Ճառ ԺԳ. Յաղագս Յարութեան» (հմմտ. Ճառք, էջ 213)։ Կը պակսի Ճառ ԺԴ., որու խորագիրն է ցանկին համաձայն՝ «Ճառ ԺԴ. Յաւր պահոցն, յորում փրկիչն զոտս աշակերտացն լուանար յարուցեալ յընթրեացն»։ 14. Էջ 78. «Ճառ ԺԵ. Ի քանանացին եւ ի փարաւովն, եւ եթէ ոչ որ կամին եւ ոչ որ ընթանայն, այլ որ ողորմին» (հմմտ. Մեկ. Պօղ. հտ. Բ., էջ 694)։ 15. Էջ 89. «Ճառ ԺԶ. Եթէ ի ծուլութենէ է չարութիւն եւ ի փութոյ առաքինութիւն, եւ ոչինչ ոչ չար մարդիկ, եւ ոչ ինքն սատանայ յարթունն վնասել կարէ. եցոյց այլուստ ամենայն ուստեք եւ յԱդամայ եւ Յովբայ» (հմմտ. Ճառք, էջ 181)։ 16. Էջ 97. «Ճառ Ժէ. Նորին յաղագս ողջախոհութեան» (հմմտ. Մեկ. Պօղ. հտ. Բ., 17. Էջ 101. «Ճառ ԺԸ. Նորին՝ Ոչ գիտէք եթէ մարմինք ձեր անդամք են Քրիստոսի» (հմմտ. Մեկ. Պօղ. հտ. Բ., էջ 870)։ 18. Էջ 104. «Ճառ ԺԹ. Յաղագս հալատոյ» (հմմտ. Մեկ. Պօղ. հտ. Բ., էջ 783)։ 19. Էջ 108. «Ճառ Ի. Խաւսք յանյայտութիւն հին կտակին եւ յԱստուծոյ մարդասիրութիւնն եւ յաղագս ոչ չարախօսելոյ»։ 20. Էջ 118. «Ճառ ԻԱ. Եթէ ծառայութեան երիս օրինակս ի ներքս մուծին մեղք եւ առ պղերգացեալսն, որք լսեն եւ ոչ պատուեն զծնաւղս» «հմմտ. Ճառք, էջ 74)։ 21. Էջ 122. «Ճառ ԻԲ. Նորին յԱբրահամ եւ ի պատարագն» (հմմտ. Ճառք, էջ 270)։ Կը պակսին երեք ճառեր, որոնք ցանկին համաձայն են՝ «Ճառ ԻԳ. Նորին ի Յովսէփ». «Ճառ ԻԴ. Նորին ի Շուշան». «Ճառ ԻԵ. Յաղագս խոնարհութեան եւ ի բանս առաքելոյն, եթէ պատճառանօք եւ ճշմարտութեամբ Քրիստոս քարոզի»։ 22. Էջ 131. «Ճառ ԻԶ. Ի բանն յաւետարանին որ ասէ. Հարիւրապետի ուրումն ծառայ էր հիւանդ մերձ ի մահ, որ էր նմա պատուական»։ 23. Էջ 137. «Ճառ ԻԷ. Երանելւոյն տեառրն Բարսղի մեծի թուղթ զղջման առ կուսանն անկեալ ի կուսութենէ իւրմէ»։ 24. Էջ 140-3. Յիշատակարան Պետրոսի Գետադարձ կաթուղիկոսի. «Զի որպէս նաւավարին յափն ծովուն հասանելն խնդութիւն է, նոյնպէս եւ գրչի յետին գիծն. Աներեւակապէս հոլովմամբ...», «Ես Տէր Պետրոս, շնորհիւն Աստուծոյ Հայոց Կաթուղիկոս...» (հմմտ. Մաթեւոսեան Ա., «Հայերէն Ձեռագրերի Յիշատակարաններ, Ե-ԺԲ դդ.», Երեւան, 1988, էջ 91-94)։ 25. Էջ 147. «Ճառ ԻԱ. Յաղագս ոչ հրապարակագոյժ առնելոյ զմեղանս եղբարց եւ ոչ հակառակ աղօթել թշնամեաց» (հմմտ. Ճառք, էջ 338)։ 26. Էջ 156. «ԻԳ. Առ այնոսիկ որ խընդրենն ընդէ՞ր ոչ ի միջոյ ի բաց եղեւ սատանայ եւ եթէ ոչինչ զմեզ վտանգէ եւ վատնէ նորա չարութիւնն եթէ զգուշանայցեմք եւ յղագս ապաշաւանաց» (հմմտ. Ճառք„ էջ 27. 163. «ԻԴ. Եթէ ոչ յաղագս Ադամայ պատժիմք եւ եթէ մեծագոյն քան որ վասն նորա ի ներքս եմուտ տրտմութիւն քաղցրութիւն եւ եթէ յանձինս հայցեմք, եւ ընդդէմ այնոցիկ որք զանց առնեն զաղքատովք» (հմմտ. Ճառք, էջ 82)։ 28. Էջ 169. «ԻԵ. Եթէ նախ քան զուտելն ի փայտէն գիտէր Ադամ, զի՞նչ բարի եւ զինչ չար, եւ եթէ պարտ է տան կրթել զասացեալսն յեկեղեցւոջ» (հմմտ. Ճառք, էջ 90)։ 29. Էջ 171. «ԻԶ. Ընդէ՞ը փայտ ճանաչելոյ բարւոյ եւ չարի կոչի փայտն եւ զի՞նչ արդեօք Այսօր ընդ իս իցես ի դրախտն» (հմմտ. Ճառք, էջ 95)։ 30. Էջ 177. «ԻԷ. Յօրն ձմեռնային եւ ի ժողովս եպիսկոպոսացն եւ ի տուրս օրինացըն Ադամայ, եւ եթէ յոլով խնամակալութեան էր զօրէնս առնուլ» (հմմտ. Ճառք, 31. Էջ 181. «ԻԸ. Առ հանդերձեայլսն լուսաւորիլ եւ ընդէ՞ր աւազանն վերստին ծննդեանն եւ ոչ ի թողութեան ասի. եւ եթէ վտանգաւոր է ոչ սուտն միայն երդնուլ, այլ երդնուլն թէպէտեւ արդար երդնուցումք» (հմմտ. Ճառք, էջ 134)։ 32. Էջ 189. «ԻԹ. Յառաջնում աւուր վարդապետութեանն խօսելով յաղագս երդմանցն զայս ասաց ի նոյն պատճառ դարձեալ ուսուցանելով, եթէ ոչ երդնուլն միայն, այլ եւ բարւոք երդնլովն պատիժս ունիմք, եւ եթէ այցելապէս Քրիստոս յերրորդում աւուրն 33. Էջ 196. «Լ. Ի կինն մեղաւոր եւ գալուստն Քրիստոսի յԵրուսաղէմ»։ 34. Էջ 201. «ԼԲ. Երկշաբաթին երկրորդ կիրակէին ասացուած»։ 35. Էջ 208. «ԼԳ. Ընդդէմ արբեցութեան, յառաջնում աւուր Պէնտէկոստէին» (հմմտ. Ճառք, էջ 122)։ 36. Էջ 214. «ԼԴ. Ի Յովսէփ եւ ի Շուշան» (հմմտ. Մեկ. Պօղ. հտ. Բ., էջ 640)։ 37. Էջ 223. «ԻԲ. Յաղագս քնարանին եւ ի խաչն» (հմմտ. Ճառք, էջ 195)։ 38. Էջ 227. «ԼԱ. Ի Զաքէոս մաքսաւոր» (հմմտ. Մեկ. Պօղ. հտ. Բ., էջ 734)։ 39. Էջ 229. «ԺԴ. Յաւր պահոցն, յորում փրկիչն զոտս աշակերտացն լուանայր յարուցեալ յընթրեացն» (հմմտ. Մեկ. Պօղ. հտ. Բ., էջ 892)։ 40. Էջ 233. «ԻԵ. Յաղագս խոնարհութեան եւ ի բանս առաքելոցն. Եթէ պատճառանօք եւ եթէ ճշմարտութեամբ Քրիստոս քարոզի» (հմմտ. Ճառք, էջ 323)։