6191995ԹՃԴ = 1455։
բոլորգիր։
38, որոնցմէ առաջին երկուքը կորսուած են, գ, ժգ՝ ունին 10 թղ., ե. ժբ, իր՝ 11 թղ., մնացածները իւրաքանչիւրը 12 թղ.։
թուղթ մագաղաթանման։
կաշեկազմ (տե՛ս Հանգամանք)։
շատ լաւ, որովհետեւ 1962-3 տարիներուն ընթացքին նորոգուած է նաշոցս թ#####-ի Բենեդիկտեան հայրերու ձեռքով, ու ստացած է մաքուր կազմ մը, թուղթերը նորոգուած են. առաջին կողքին վրայ կպցուած է հին առաջին կողքի կաշին։ Ձեռագրիս առաջին թուղթը կը պատկանի ուրիշ ճաշոցի մը Յարութեան կանոնի թուղթը, ուր կայ կարմիր միագոյն խորան մը, ուր ամբողջ առաջին երեսը երկաթագիր է։ Միջանկեալ շատ մը թուղթեր ետեւ առաջ կազմուած են։
Գրիգոր քահանայ, որ նուիրուած է Ամիթի Ս. Թորոս եկեղեցիին։
միայն ետեւի կողմը կայ թուղթէ հին բոլորգրով հատուած մը, երկսիւն գրութեամբ, իւրաքանչիւր սիւն 9x32,5. կը պարունակէ խաչափայտով կատարուած հրաշքի մը պատմութիւնը՝ որ Երուսաղէմ պատահած է։
շատ, միշտ միագոյն եւ պարզ են։
եւ
բաւական շատ, պարզ զարդերով, կան սուրբերու մանրանկարներ թղ. 253բ (Հռիփսիմէ)։ 256ա (Գր. Լուսաւորիչ), 316բ1 (Աստուածածին)։ ԴԱՏԱՐԿՔ չկան։
ներկայիս չկան, սակայն նախապէս պէտք է եղած ըլլայ թղ. 163բ, որ կտրուած է ու մնացած է շատ աննշան հատուած մը։
թղ. 1ա (Տե՛ս Հանգամանք), 164ա, 230ա։
թղ. 123ա2, 148բ2, 238ա1, 312բ1, 336բ2։
կարմիր են։
1. Թղ. 414ա1. «Փառք ամենասուրբ երրորդութեանն Հաւր եւ Որդ(ւ)ոյ եւ Հոգ(ւ)ոյն սրբոյ, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից ամէն։ «Գրեցաւ գերարփիս այս, գերագոյն։ գերակատար, գերալուր եւ գերազանց, գեղգեղաշէն եւ գեղեցկանուագ, գերունակ իմաստիւք Հոգ(ւ)ոյն երգել զգովեստ ամենասուրբ Երրորդութեանն. աստուածաբաշխ շնորհիւ շնորհաւորեալ շնորհագիծ սուրբ տառս այս, որ տայ աւետիս Ադամեան տոհմիս զՀոգ(ւ)ոյն սրբոյ շնորհաբաշխութիւն ի մեզ. շնորհանուն շնորհազարդ եւ շնորհափառ չնորհաւք լցեալ, շնորհաւք Հոգ(ւ)ոյն շնորհիւ շարամանեալ, առշարունակի ի շար ոսկետեսակս, շնորհաւետեալ շնորհաւք, գեղեցիկ մարգարիտս յականց պատուականաց. Քրիստոսատուր պարգեւաց ճշմարտապէս ճոխս այս ճոխացեալ, ճշմարիտ ճեմարան յաւրինեալ որ կոչի աստուածաշունչ քնարս այս տարենգիրք, որ ունի յինքն անփոփեալ զամենայն տաւնս տնաւրինակաց, նախ զաւետիս սուրբ կուսին եւ զծնունդն Քրիստոսի, զմկրտութիւնն եւ զգալուստն յաւանակաւ, զխաչելութիւնն, զթաղումն, զյարութիւնն եւ զհամբարձումն, եւ զգալուստ Հոգ(ւ)ոյն սրբոյ, զաշխարհամատրանն եւ զՎարդավառն, զԱստուածածնին եւ զխաչվերացին. եւ զամենայն առաքելոց եւ մարգարէից, կուսանաց եւ ճգնաւորաց եւ համաւրէն մարտիրոսաց, հայրապետաց եւ աստուածաբան վարդապետաց, եւ զամենայն պահոց չորեքշաբաթի եւ ուրբաթի, զամենայն անսխալ գտանի ի ծոց իւր անթերի։ «Որ եւ տեսեալ զպայծառութիւն սորա եւ զփարթամութիւն, ցանկացաւ անմահութեան բուրաստանիս լուսազարդ մեծապատիւ քահանայն Գրիգոր, որ փափաքմամբ հոգ(ւ)ով ստացաւ զթագ պարծանաց եւ ըզգանձս անկողոպտելիս եւ զլուսաւոր պսակս փայլեալ ի Հոգ(ւ)ոյն սրբոյ։ Ստացաւ զսա յիշատակ անուան իւրոյ, հոգւոյն եւ մարմնոյ, եւ բարի ծնաւղացն պարոն Խութլուշին եւ խաթուն մաւրն Արմելիքին, եւ կենակցին Մարիամին, ի վայելումն բարի զաւակացն Յովհանիսին եւ Ասանէթին, եւ յիշատակ իւրն եւ ամենայն արեան մերձաւորացն. «Այլ եւ գրեցաւ սա ձեռամբ յոգնամեղ գրչի Աստուածատրոյ անարժան եպիսկոպոսի, ի թուականութեանս Հայոց ԹՃ եւ Դ աւելի ( = 1455), յամուր եւ յանառիկ դղեակըս որ կոչի Ակըլ ի Մրտէսիէն, ի դուռն սուրբ Աստուածածնիս եւ աստուածընկալ սուրբ խաչիս եւ սուրբ պատկերացն Աստուածածնին եւ սուրբ Յովհանիսին, ի դառն եւ ի նեղ ժամանակիս, որ ասել ոչ կարեմ, զոր տէրն Թավրիզու բազում զաւրաւք եկաւ ի վերայ Եզնկան, եւ պաշարեաց ա՛ռ զնա. եւ եկեալ ի վերայ Ամթայ եւ Մէրդսայ եւ պաշարեաց զամենեսեան Բ տարի զԱրղնի եւ զամենայն Տիարպաքս, թալանեաց, գերեաց, կոտորեաց զհայ եւ զտաճիկ, եւ զամենայն զաւրսն եւ զաւրավարն մեր զամենեսեան, փախստական արար։ Զոր եւ Տէր եւ արարիչն եւ ողորմածն Աստուած այց արար եւ ողորմեցաւ մեզ, եւ յարոյց ի վերայ նոցա զաւրսն Ջաղաթին, զոր աւագ զատկին փրկութիւն եւ նոր սքանչելիք արար Աստուած, որ Հրաման եհաս ի Ջհանիցն թէ շուտ հասիք։ Եւ կրկնակի ուրախութիւն եղեւ ամենայն մարդոյ, հեռաւորաց եւ մերձաւորաց։ «Դարձեալ աղաչեմ զձեզ որ հանդիպիք այս սուրբ գրոցս տեսանելով, յիշեցէք յաղաւթս ձեր զպատուական քահանայն զԳրիգոր, եւ Աստուած ողորմի ասացէք ծնողաց նորին պարոն Խութլուշին եւ խաթուն մաւրն Արմելիքին, եւ ամենայն արեան մերձաւորացն, կենակցին Մարիամին, եւ զաւակին Յովանիսին, եւ դստերն Ասանէթին. ամէն։ «Այլ եւ կատարեցաւ սա ի կաթուղիկոսութիւնն տէր Գրիգորի աթոռակալի Էջ, միածնին եւ Վաղարշապատու, զոր տէր Յիսուս անսասան կենաւք պահեսցէ զնա ի վերայ դաւազանին իւրոյ, ամէն եւ եղիցի։ «Դարձեալ ես անպտուղս ի բարեաց մասնէ, անկարգս ի կարգաւորաց, անյիշելիս ի գրչաց Աստուածատուրս, սոսկ անուամբ եպիսկոպոս, տեսի զսէր եւ զփափաք աստուածարեալ քահանային Գրիգորի, եւ ես տկար անձամբ յանձն առի, եւ աւգնութեամբն Աստուծոյ կատարեցի զգիրքս, ի դառն եւ ի նեղ ժամանակիս, զի յոյժ ծեր եմ եւ բազում աշխատութեամբ կատարեցի։ Աղաչեմ զձեզ անմեղադիր լերուք խոշորութեան գրիս եւ ծաղկիս եւ սղալանացս։ «Տիշեցէք ի Քրիստոս զքեռին իմ զՅակոբ վարդապետն, որ ուսոյց ինձ զսաղմոս, զշարական, զտետրն բովանդակ, զոսկելն զծաղիկն, զոր տէր Աստուած հանգուսցէ զինքն յերկնից յարքայութիւնն ամէն։ Այլ եւ յիշեցէք ի սուրբ յաղաւթս ձեր զբարի եւ զհաւատարիմ ծնաւղքն իմ զԱտոմ եւ զՇաքար խաթունն, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն իմ, աղաչեմ զձեզ սրտի մտաւք Աստուած ողորմի ասացէք եւ Աստուած ձեզ ողորմեսցի. ամէն։ «Դարձեալ կրկին անգամ աղաչեմ զձեզ ի Քրիստոս, յիշեցէք ի Քրիստոս զլուսազարդ, զբարի եւ զհաւատարիմ եւ ամենայն շնորհաւք զարդարեալ քահանայն զԳրիգոր, որ ստացաւ զսա եւ հալալ արդեանց յիշատակ իւր եւ բարի ծնաւղացն պարոն Խութլուշին եւ խաթուն Արմելիքին. կենակցին Մարիամին, եւ զծաղկեալ զաւակքն զՅովանէս եւ զԱսանէթն եւ զԱստուածատուրն, եւ որք զամէնն ասեն, յիշեալ լիջիք առաջի ատենին Քրիստոսի. ամէն եղիցի եղիցի»։ 2. Թղ. 114ա. Ժամատուն օրհնելու աղօթքին միջանկեալ, աղօթքի ձեւով խառնուած է հետեւեալր. «Աւրհնեսցէ տէր Աստուած սուրբ եկեղեցւոյս եւ զժամատան, զարհիական գլուխըն, զպայծառ արեգակն հայոց ազգիս զտէր Մկրտիչն, զաստուածաբան վարդապետն զեկեղեցւոյ զարդարիչն, զպսակն եկեղեցւոյ, զուրախութիւնն ամենեցուն, եպիսկոպոսաց ու քահանայիցն փառք ու պարծանքն, ժողովրդեան ցնծութիւնն քաղցրահամ վարդապետութեամբն, զտիպն աստուածանման, որ զարդարեալ կայր ի շնորհաց հոգւոյն. եւ զի էր հեզ եւ խոնարհ եւ հանդարտ առ ամենեսեան, աւտարասէր, աղքատասէրն, որ երկրորդ լուսաւորիչ էր մեզ. եւ այժմ զի՞նչ ասասցուք, զի ի նմա հանգեալ էր Հոգին սուրբ Աստուած, եւ ամենայն բարի գործով արժանաւոր աստուածային տեսլեան եւ հանգստեան, զոր վերափոխեաց տէր Աստուած ի հանգիստն արդարոց, ի կայանս աստուածաբան հայրապետացն։ Եւ աղաւթք եւ աղաչանք նորին աւրհնութեամբ ի վերայ ձեզ ամէն եւ ե«Աւրհնեսցէ տէր Աստուած զշինող ժամատանս այս եւ զտեղիս զԴնիամելիքն եւ արժանաւորեսցէ փրկութեան եւ տեսութեան աստուածային։ Աւր(հ)նեսցէ տէր Աստուած զտանուտեա(ր))քդ եւ զխաւջայքդ Ամիթ քաղաքիս, ըստ աւրհնութեան Աբրահամու հանդերձ զարմաւք եւ զաւակաւք. զխաւջայ Սադաղէն, զԵլեքսանոսն, զմհդսի Աբդէն, զերկէն Դանէլն, զխաւջայ Աւփարշէն, զխաւջայ Դանէլն, զԱբրահամն, խաւջայ Նուրադին, զխաւճայ Առաքելն, զՏրդատն եւ զորդին իւր զՍիմէոն, զՆէքամատ վարպետ չինող սուրբ եկեղեցոյս՝ եւ զխօջայ Զաքարէն, զՅովանէս խաւջայն եւ զերեւելին ամենեցուն, եւ զամենեսեան առհասարակ, զմեծ եւ զփոքր, զարս եւ զկանայս, զերախտաւոր եւ զշինող սուրբ եկեղեցոյս։ Եւ զԿիրակոս մաղդասին, զարդարիչն եւ զպայծառացուցիչն սուրբ Թորոսուն, աւրհնեսցէ տէր Աստուած զչինողք սուրբ եկեղեցոյս եւ զժամատանս, զսպասաւորս եւ զփակակալս սոցա, եւ զժամկոչ, զուխտաւորս եւ զպտղաբերիչս, զընծայողս սուրբ պատարագաց, եւ զգրոցս զայս նուիրելոյ ի սուրբ Թորոս զպատուական զսրբազազան զաստուածասէր հոգին, զճշմարիտ եւ զամենայն առաքինութեամբ զարդարեալ զԳրիգոր քահանայն, որ եռափափագ սրտիւ ետ գրել, եւ ետ ընծայ սուրբ Թորոս, յիշատակ հոգւոյ իւրոյ եւ բարի ծնաւղացն՝ պարոն Խութլուշին, եւ Այմեյիքին, եւ կենակցին Մարիամին եւ դստերն Ասանէթին եւ Յովանիսին»։ Կը շարունակուի օրհնութիւնը, ու կը յիշուի մի առ մի եկեղեցւոյ սպասները, վերջաւորութեան դարձեալ կը յիշուին ստացողին եւ անոր պարագաներուն անունները։ 3. Թղ. 129ա. «Ով սուրբ քահանայք, յորժամ ուրախութեամբ երգէք զերգս զայս, զգրողս Աստուածատուր զմեղաւք մեռեալ հոգիս յիշեցէք ի Քրիստոս, եւ Աստուած զձեզ ազատէ ի ձեր մեղացն. ամէն»։ 4. Թղ. 237բ2. Ներսէս լամբրոնացիի Հոգեգալստեան ճառէն ետք, գրիչը՝ յետ յիշելու ստացողին եւ իր անունը, կ'աւելցնէ. «Ով բարերար Աստուած ճշմարիտ սուրբ Հոգի, ողորմեա... թղթի կոկողացս Թումա բէկին եւ Սքանդար սարկաւագին, եւ սպասաւորացն մերոց Գրիգորին եւ Արզունին»։ (Յետին դարու գրչութեամբ աւելացուած է՝) «եւ վերջի նորոգօղի գրոցս Քարիմին եւ ծնօղաց նորին. ամէն»։ 5. Թղ. 238ա. Ստորին լուսանցքի վրայ գրիչը մանր գրով գրած է. «կզ ( = 66) տարեկան եմ, աչքս չտեսնուլ, անմեղադիր լերուք ծաղկիս եւ գրիս, աղաչեմ յիշել ի 6. Թղ. 415ա2. «Ողորմութեամբ ամենազօրին Աստուծոյ վերստին նորոգեցաւ սուրբ տառս որ կոչի տարոյ գիրք, ձեռամբ եռաթշուառ եւ անիմաստ գրչիս Յովանէսի, ի թվաբերութեանն (..)ան տոհմիս ՌԼէ (ա1588), եւ է սա յիշատակ սուրբ (անունը ջնջուած) եկեղեցւոյս, որ եւ ի սոյն ամի նորոգեցին զսուրբ եկեղեցիս ի հիմանց զերկոքին կողմանսն, աւգնականութեամբն Աստուծոյ, զոր տէր Աստուած պահեսցէ հաստատուն եւ անդրդուելի ախոյեան յաղթող ընդդէմ ներհակաց չարին ամէն։ Նաեւ զշինաւղք սուրբ եկեղեցւոյս աւրհնեսցէ եւ զանձեռագործ տաճարն պարգեւեսցէ Քրիստոս Աստուած մեր ա(մէն)։ «Այլ եւ աղաչեմ զհանդիպօղքդ յիշեսջիք աղօթիւք ի Քրիստոս զնորոգող տառիս զաստուածասէր եւ զբարեմիտ տըպաղ Քարիմն, եւ զծնօղսն իւր զԱզտան պախշն եւ զԽանպէկին եւ զմ(..) եւ զամենայն արեան մերձաւորսն, եւ որ յիշէ՝ յիշեալ լիջի առաջի աւրհնեալ ատենին Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, որ է (օրհնեալ) յաւիտեանս. ամէն»
1952ին նուիրած է ժագ Մաթոսեան։ Մատեանս է Ճաշոց, որ ընդհանրապէս կը հետեւի Ը. ճաշոցի. կը բովանդակէ հետեւեալ կանոնները. 1. Թղ. 2ա1. «Եաւթներորդ աւուր (Յայտնութեան)»։ Ձեռագիրս սկիզբը պակասաւոր է, կը սկսի Յայտնութեան եօթներորդ օրուան կանոնով։ Թղ. 1 չի պատկանիր ձեռագրին, այլ ուրիշ ճաշոցի մը Ջատկի կանոնի սկըզբնաւորութիւնն է «Զբան առաջին» գեղեցիկ խորանով մը։ 2. Թղ. 4բ2. «Փետրուարի ԺԴ. տաւն կ Գալստեան Տեառն ի տանարն»։ Հմմտ. Ա. Ճշց. § 13, կ'աւելցնէ «Ընթ. յԱռակ. Տէր ստացաւ զիս... զճանապարհս իմ գնասցեն»։ Ճաշու կանոնը ունի. «Սղ. Տէր ի տաճար։ Ընթ. յԵս.Եւ եղիցի յաւուրս ւ.. ծարաւեաց ի Սիոն։ Պաւղ. Գաղտ. Զայս ասեմ ցորքան... ժառանգ Աստուծոյ։ Ալէլու. Արդար է տէր։ Աւետ. Ղկ. Եւ երթային ո..մարդկանէ»։ 3. Թղ. 6ա2. «Զկնի ութաւրէիցն տաւն է ծննդեան Յովհաննու»։ Հմմտ. Ը. Ճշց. §§ 5-27, սակայն սուրբերու տօները բաժնուած են շարթու օրերուն վրայ, չորեքշաբթի, ուրբաթ եւ կիրակի օրուան կանոններով։ Սուրբերու տօներու կարգը ամէն անգամ չի համապատասխաներ Ը. ճաշոցի կարգին։ 4. Թղ. 34ա1. «Բուն Բարեկենդանին»։ 5. Թղ. 91բ1. «Շաբաթ աւր սրբոյն Ղազարու. Առաւաւտուն Սղ. Կց. Տէր հաներ ի դժ. բարձր։ Աւետ. Յովհ. Եւ էր ոմն հիւանդ... զոր արարն Յիսուս։ Ճաշու Սղ. Կց. Տէր ի դժոխոց։ Ընթ. յԱռակ. Հրամանաւ տեառն աղբիւր... բառնայ զանարգութիւն։ Պաւղ. Թեսղ.» (մնացածը հմմտ. Ա. Ճշց. § 36)։ 6. Թղ. 93ա2. «Արմաւենեաց»։ Հմմտ. Ը. Ճշց. § 40. Առաւօտեան կ'աւելցնէ. «Ընթ. յԱռակ. Ձայն եղբաւրորդւոյ իմոյ... զստինս իմ քեզ»։ Երեկոյեան կաւելցնէ. «Ընթ. յԵս. Հայեաց ընդ արեւելս... փառք եւ աստուածպաշտութիւն»։ 7. Թղ. 96բ1. «Մեծի երկուշաբաթի» (հմմտ. Ը. Ճշց. §§ 41-43)։ 8. Թղ. 110ա2. «Մեծի հինգշաբաթին»։ 9. Թղ. 111ա1. «Քարոզ պատուիրանին»։ 10. Թղ. 113ա1. «Աւրհնութիւն համաւրէն ժողովրդեանն. Օրհնեալ է անբաւ մարդասիրութիւնն Քրիստոսի»։ 11. Թղ. 117բ1. «Կանոն ոտնլուային»։ Կանոնին միջանկեալ Աստուած մեծ հրզաւր երգին կը յաջորդէ. «Եւ ապա ասա զգանձս զայս. Այս խորհուրդ լցաւ անդ գուչակեցաւ» (չորս տուն, խազագրուած)։ 12. Թղ. 123ա2. «Աւագ ուրբաթին»։ 13. Թղ. 146ա1. «Մեծի շաբաթուն»։ 14. Թղ. 146բ1. «Կանոն տէրունականին աղ աւրհնութեան»։ 15. Թղ. 164ա. (Մեծի Յարութեան Զատ16. Թղ. 171ա2. «Շաբաթ օր գլխատմանն Յովհանու»։ 17. Թղ. 201բ2. «Հինգերորդ կիրակէին երեւման սրբոյ Խաչին, որ ի Մայիս է»։ 18. Թղ. 217բ2. «Համբարձման»։ Հմմտ. Ա. Ճշց. § 60, չունի ճաշու 19. Թղ. 230ա. «(Ներսիսի Լամբրոնացւոյ ճառ ասացեալ ի Գալուստն Հոգւոյն սրբոյ). Ստիպիմ ի սիրոյ»։ 20. Թղ. 238ա1. «Մեծի եւ հրաշափառ Պենտակոստէին»։ Ա. օրուան կանոնը հմմտ. Ը. Ճշց. § 66, սակայն երեկոյեան ժամերգութեան կը պակսին առաջին երկու աւետարանները։ Բ-Է օրերը հմմտ. Ը. Ճշց. §§ 67-73, զանազան փոփոխութիւններով, կը պակսի Ը. օրուան կանոնը։ Յաջորդող կիրակի օրուան կանոնը ունի տարբեր ընթերցուածներ քան Ը. Ճշց. § 75։ 21. Թղ. 253ա2. «Բշ. Սրբոց Հռիփսիմեանցն»։ Հմմտ. Ը. Ճշց. §§ 76-103. ունի սակայն ընթերցուածներու տարբերութիւններ, ու կը համաձայնի ժ ճաչոցի 22. Թղ. 282ա1. «Շաբաթ օր սրբոյ Տապանակին»։ 23. Թղ. 283ա1. «Մեծի եւ հրաշափառ այլակերպութեանն Քրիստոսի Աստուծոյ Հմմտ. Ը. Ճշց. §§ 104-108. Ա. օրուան երեկոյեան ժամերգութիւնը անկատար է, որովհետեւ թուղթերը կազմուած են ետեւՏաջորդաբար, ինչպէս նաեւ նախորդ սուրբերու կանոննները նշանակուած են ամիսներով ու թուականներով, որոնք հետաքըրքրական են՝ դուրս հանելու համար ճաչոցի կազմաւորման պատմութիւնը։ 24. Թղ. 322բ1. «ՅԱւգոստոսի ԺԱ. ի ննջումն ամենաւրհնեալ սուրբ Աստուածածնին, երանելոյն Յակոբայ Սրնոյ եպիսկոպոսի ասացեալ ի սուրբ կոյսն Մարիամ. Որդի Աստուծոյ ճշմարիտ որ սիրով քո խոնարհեցար յերկնից եւ իջեր յերկիր»։ 25. Թղ. 326բ2. «Փոխման սուրբ Աստուածածնին»։ 26. Թղ. 346բ1. «Մեծի եւ հրաշափառ աստուածընկալ սուրբ խաչին, երանելւոյն Զաքարիայի Հայոց կաթուղիկոսի ներբողեան ասացեալ վասն սուրբ խաչին. Այսաւր ուրախացան երկինք»։ 27. Թղ. 353ա2. «Սուրբ Խաչին» (հմմտ. Ը. Ճշց. §§ 166-167)։ 28. Թղ. 362բ2. «Մեհեկի Ի. Վարագայ սուրբ Խաչին»։ ճաջորդ սուրբերու կանոննները հմմտ. Ը. ճաչոց։