12052131844։
շեղագիր։
թուղթ։
խաւաքարտեայ։
մաքուր եւ արդի կազմով։
նոյն ինքն գրիչը, եւ ապա Մխիթարեան Միաբանութիւն։
Ձեռագիրս ընդօրինակող Հ. Ներսէս Սարգիսեան, օրինակած է նաեւ կարգ մը ձեռագիրներու Յիշատակարանները, որոնք կ'արտագրենք ստորեւ. 1. Էջ 73. Պրուսայի Աստուածաշունչին համար կը գրէ. «Յիշատակարան նոյն Աստուածաշնչի, ի կատարած Նորոյ կտակա«Փառք գոյացուցչին բոլորից, անսկիզբն եւ անեզր բնութեան, միասնական աստուածութեան, Հաւր եւ Որդւոյ եւ ամենասուրբ Հոգւոյն, որոյ շնորհաւքն շարժին էակք ամենայն, յիւրաքանչիւր ընթացքս ըստ կարգի. յաւէտ եւս ի զգալեացս բանականս այս մարդ պատուեալ հանճարով, որով զբնաւորական շարժումնն իմաստապէս մարթ է յաւրինել աստուածային սիրովն ուղերձեալ, ըստ որում է տեսանել ի բազմադիմի յայսպիսեաց իրաց, այսինքն յաստուածասէր կամաց լաւաց մարդկան արգասեաց եւ զգրութիւնս աստուածայնւոց գրոց ստանալ։ Յորոց պնդագոյն փութոյ խորհրդեամբ, քահանայ ոմն Աստուածատուր անուն, հանդերձ ձեռասուն իւր հարազատ պատանւով Խաչատրիւ, որ է որդի քեռ իւրոյ, ի դեգերանս աստուածայնոց գրոց գոլով կանխագոյն յինքենէ ի տղայոյթ վարժեալ, եւ իւրանման կրթասէր բարուց զուգակցեալ, կամաւք երկոցունց յաստուածահաճոյ զբաւսանս անձանց եւ ի սատարութիւն բռնակալեաց գործոյ ընթերցմանն, եւ յիշատակ բարեաց զկնի, ստացան զայս աստուածախաւս մատեանս նորոց կտակարանաց, ի ձեռն իմոյ նուաստութեանս Ստեփանոսի ամենամեղ եւ անպիտան գրչի։ եւ ներելովն Աստուծոյ տրուպ եւ անարժան քահանայի։ Ի ժամանակս աստուածապաշտ արքայի Լեւոնի որդւոյ Հեթմոյ, եւ ի նորուն աստուածասէր անդրանկի Հեթմոյ տէրութեան աստուածապահ բերդիս Լամբրոնի։ Եւ ի կաթողիկոսութեան աստուածահաճոյ կըրկին ծերութեամբ պատուեալ Տեառն Յակովբայ, ՉԼԴ (1285) թուականիս Հայոց, գրեցաւ տառս, յաստուածապահ սրբարանս մեծի ուխտի Սկեւռայի, ընդ շքով թեւոց աստուածազաւր սուրբ նշանիս եւ սրբոյ փրկչիս, յառաջանորդութեան Տեառն Մինասա,։ «Արդ, մաղթեմք բոլորիցն Աստուծոյ զստացաւղք գրոցս հանդերձ տրուպ գրչաւս եւ մերովքն համայնիւք։ Եւս եւ զպատուական քահանայն Ստեփանոս Գոյներ, երիցանց եւ ծնաւղացս նորին գտանել ողորմութիւն ի Տեառնէ, որ աւգնական եղեւ ի նիւթ գրոյս։ Նաեւ հանդիպելովքդ այժմ եւ յապա, ամենառատ ողորմութեանն Աստուծոյ արժանանալ, խնդրուածովք Աստուածածնին սրբոյ եւ սրբոց աւետարանչացն եւ բոլոր իսկ առաքելոցն դասուց, այժմ եւ յանվախճան աւուրըն, ի փառս մարդասիրին Աստուծոյ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն»։ 2. Էջ 74. «Այլ յիշատակարան նոյն մատենի ի կատարած Եզեկիէլի մարգարէութեանն»։ «Ըստ բանի սրբոյ ումեմն, որում բաղձայ ոք նմին եւ հասանել ջանայ, վասնզի բուռն է քան զմահ սէր, զոր ջուրք բազումք ոչ կարեն շիջուցանել, մանաւանդ յորժամ յԱստուած իցէ տռփումն։ Այսպիսեաւ երանելի ըղձիւք առ ստացումն Աստուածաշունչ տառիցս վառեալ, սրբասնունդ պատանին Խաչատուր, թելադրութեամբ Գէորգեայ վարդապետի, առ որում կայր ի վարժս կրթութեան բանի եւ գրոյ ուսումնասէր դպիրն Խաչատուր, ինքնագիր երկաւք ստացաւ զգիրս Ծննդոց, զԴատաւորացն եւ զԹագաւորութեանց։ Եւ վասն ոչ բերելոյ տկար մարմնոյն զերկս գրութեանն, աւժանդակեաց սնուցիչ նորին եւ քեռի աստուածապաշտ քահանայն Աստուածատուր։ Եւ սակս աղքատութեան կարծեաց, նախ զՆոր կտակարանս ետ գրել իբրեւ զյոյժ հարկաւորս։ Եւ դարձեալ յԱստուած խրախուսեալք, իմով ձեռամբ, Ստեփանոսի Գոյներ, փձուն գրչի, ստացան ըզաստուածային գիրս սրբոց մարգարէիցն եւ գսրբագրաց ոմանց, յեւթնհարիւր երեսունեւեւթն (1258) թուականիս, ի մխիթարութիւն ինքեանց հոգւով, որոց տացէ Աստուած ի հաճոյս իւր յերկար վայելել ի սոյն. եւ ի յոյժ բարեաց յիշատակի ստացողացն եւ աշխատողիս գրչի, եւս եւ ընդհանուր զարմից նոցա եւ մեր, ի փառս Քրիստոսի աւրհնելոյն յաւիտեանս. ամէն։ «Կին ոմն ի նիւթ սորա աւգնական եղեւ. յիշեսջիք եւ զնա ընդ վերոյ գրեալքն, եւ Աստուած զձեզ յիշէ»։ 3. Էջ 76. «Հնութիւն Խասկալ գեղջն ի ձեռագիր աւետարանէն Արմաշու»։ «ՌԾԸ (1609) ի մայրաքաղաքն Ստամպօլ, ի դուռն կոմրուկու սուրբ Նիկողայոսին, (յ)առաջնորդութեան Կեսարացի Գրիգոր քաջ րաբունապետին, թագաւորութեանն Սուլթան Ահմատին, Աստուած իւր սուրն կտրուկ անէ։ Ձեռամբ անարժան Թոխաթցի Միքայէլին, ի վայելումն Խասկալցի Տէր Միքայէլին...։ «Արդ գրեցաւ սա ի դառն եւ ի դժար ժամանակիս, զի խեղճ քրիստոնեայքն ճալալոց համար փախեան եւ եկին ի Ստամպօլ, եւ դոքա այլ կու հալածեն ի Ստամօլու»։ «Յիշատակեալ անսովոր անուանք ի նոյն յիշատակարանի». «Արք. Սալվիար, Նարին, Թուրին, Պալի, Խուպիար, Կուլեար, Պայանտուր»։ «Կանայք. Պաղտատ, Խանտուտ, Ղութլու, Ուսլու»։ 4. Էջ 76. «Ի Յիշատակարանէ նօտրգիր Մաշտոցի, տեղեկութիւն վասն Արմաշու եւ Խասկալ գեղջն»։ «...ազգս մերային որ եկեալ բնակեալ ի գաւառս Նիկոմիդացւոց, ի սահմանս Արմաշ կոչեցեալ վանիցն սուրբ Աստուածածնի, ի գիւղս որ Ղըշլայ յորջորջի, չեւ եւս էին շինեալ յարկս աղօթից եւ ժամատունս։ Իսկ յետին ժամանակիս, յետ բազում տարւոյ, որ էր թուականս ՌՃԹ (1660), ի հայրապետութեան Տեառն Յակոբայ, որ ի սուրբ Էջմիածին, եւ յառաջնորդութեան սուրբ Երուսաղէմի Տեառն Աստուածատրոյ վարդապետի, եւ ի պատրիարգութեան Տեառն Մարտիրոսի նորին աշակերտի..., մինն ի նոցանէ Խասկալցի Ղումրին.... ես... Երեմիաս... եկաք ի նաւակատիս եկեղեցւոյս եւ ի պատճառս ուխտի սուրբ վանից եւ ըզթերին լցաք...»։
տե՛ս Բովանդակութիւն. Մատեանս ունի երկու մաս. առաջին մասը (էջ 1-57) Աղօթքներ են, իսկ երկրորդը (էջ 67-102) զանազան հատուածներ՝ նախնեաց մատենագրութենէն։ Ունի հետեւեալ կարգը. 1. Էջ 1. «Աղօթք Յոհ(աննու) Ոսկեբերանին զոր ասես ի ժամ հաղորդութեանն ի դիմաց մարմնոյն Քրիստոսի. Ոչ եմ արժանի եւ ոչ բաւական որ ընդ յարկաւ մտանես»։ 2. Էջ 2. «Բան մաղթանաց Տեառն Գրիգորիսի, մականուն Ապիրատ, ի խորհուրդ սուրբ եւ փրկաւէտ կենարար մարմնոյ եւ արեան Տեառն մերոյ եւ փրկչին Յիսուսի Քրրիստոսի. Կացեալ ընդդէմ փրկական մեծի խորհրդոյ ահաւոր քո սուրբ տէրութեանդ»։ 3. Էջ 5. «Ի նոյն խորհուրդ սոսկալի սուրբ պատարագին այլոյ ումեմն ասացեալ բան մաղթանաց. Ահաւասիկ ժամանակ ընդունելի, ահա օր փրկութեան, յորում եղէ արժանի»։ 4. Էջ 7. «Աղօթք ասացեալ Սրբոյն Բարսղի եպիսկոպոսի. Տէր իմ Յիսուս Քրիստոս, մի՛ հայիր յանարժանութիւնս իմ որ ամօթալից կամ»։ 5. Էջ 8. «Ի սուրբ հարց մերոց եւ ի վարդապետաց ասացեալ Աղօթք հասարակաց եւ կարգաւորութիւն Աստուծով ըստ երկոտասան ժամուց» (ա-ժբ)։ 6. Էջ 10. «Կարգաւորութիւն Աստուծով գիշերային ժամուցն» (ա-ժբ)։ Գրիչը հետեւեալ ծանօթութիւնը կը գրէ. «Զկնի աղօթիցս յարէ բնագիրն քսանեւհինգ տունս յառաջին աղօթից Եփրեմի եւ վերնագիր նորա այսպէս. Ումեմն ի սրբոց հարցն ոգեալ Աղօթք, խօսակցութիւն առ Աստուած դէմ յանդիման. Ընկալ զսա ընծայ յինէն որպէս գրաւական եւ սովաւ հանապազ խօսեա ընդ Աստուած, արտասուօք, այսպէս ի խորոց 7. Էջ 15. «Պաղատանք մեղուցելոց ինձ եւ ամենայն հաւատացելոց առ ամէնօրհնեալն եւ միշտ կոյսն Մարիամ Աստուածածինն ի խորոց սրտէ. Ի բազում եւ ի մեծամեծ պարգեւաց ընկալեալ առ ի ստեղծագործէն»։ 8. Էջ 17. «Յովհաննու Սարկաւագ վարդապետի ամբաստանութիւն զանձնէ. Ով անըզգայութեանս մինչ մոլորութեան իմոյ բարուրք, ոչ անգիտութեամբ ինչ գայթագ9. Էջ 19. «Նորին սուրբ եւ նշմարիտ վարդապետի առ Հայրն երկնաւոր մաղթանք. Հայր ուսուցեալ ասես զիւրն ընդ ճշմարտութեան ծնօղ»։ 10. Էջ 23. «Նորին սուրբ վարդապետին առ Աստուած Հայր. Արարիչ իմանալեաց եւ զգալեաց բնութեանց Հայր Տեառն մերոյ»։ 11. Էջ 27. «Աղօթք սուրբ վարդապետին Յովհաննու Վանանդեցւոյ Բենիկ կոչեցեալ, ի խորոց սրտից խօսք ընդ Աստուծոյ. Ամենազօր, անճառ եւ անքննին Աստուածդ ահաւոր եւ ամենայն հնարից հնար»։ 12. Էջ 30. «Նորին հսկողի առ նոյն աղերս մաղթանաց բանի, ի խորոց սրտից խօսք ընդ Աստուծոյ. Եւ արդ Տէր իմ Յիսուս, ըզայդքան զօրութիւնդ եւ զողորմութիւնդ»։ 13. Էջ 37. «Նորին հսկողի առ նոյն աղերս մաղթանաց, ի խորոց սրտէ խօսք ընդ Աստուծոյ. Եւ արդ Տէր Աստուած ամենակալ, հզօր եւ անպատում զօրհնեալ քո շրթանցդ»։ 14. Էջ 38. «Նորին սուրբ վարդապետին Յովհաննու, ի խորոց սրտից խօսք ընդ Աստուծոյ. Ձօրութիւն եւ իմաստութիւն Հօր Յիսուս, որ առաքեցար յաթոռոյ»։ 15. Էջ 39. «Նորին հսկողի առ հրեշտակս եւ հրեշտակապետս. Անկանիմ առաջի ամենայն դասակցութեանց երկնաւոր զօրացդ»։ 16. Էջ 40. «Նորին հսկողի առ նոյն աղերս մաղթանաց բանի. Ամենակալ եւ անքըննին աստուածութիւն, անհաս բնութիւն»։ 17. Էջ 40. «Երգ օրհնութեանց ոգւոց արթնոց եւ մաղթանք մաքուր մտաց առ Աստուած. Օրհնեալ է ամենասուրբ Երրորդութիւնն յամենայն արարածոց»։ 18. Էջ 40. «Ումեմն ի սուրբ հարանց ոգեալ զբանս աղօթից. Եւ արդ ես ժխտողս հայրենի ժառանգութեանդ»։ 19. Էջ 42. «Խոստովանութիւն հաւատո, երանելւոյն Գրիգորի Սքանչելագործի, զոր աղօթիւք խնդրեաց յԱստուծոյ երեւութիւք վերնոց ցուցանելով զխորհուրդ սուրբ, երեւեալ նմա սուրբ Յովհաննէս աստուածաբան եւ աւետարանիչն եւ կենդանի տաճարն Աստուծոյ սուրբ Աստուածածինն, եւ զայս ասացեալ հաւատոյ բան, զոր գրով հրամայեցին դրոշմել. Սի Աստուած Հայր, Հայր բանին կենդանւոյ իմաստութեան անձնաւորութիւն»։ 20. Էջ 45. «Պատարագամատոյց զոր ասացեալ է Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին. Տէր Աստուած արարիչ մեր, որ արարեալ զամենայն յոչնչէ»։ 21. Էջ 47. «Նորին Յովհաննու (Սարկաւագի) իմաստասիրի եւ վարդապետի ասացեալ բան իմաստութեան, ի պատճառս զբօսանաց առ ձագն զաղօթանոցաւ նորա ծռուեղեր քաղցրաձայն որ կոչի Սարիկ. Արթուն եւ զուարթուն թռչուն հսկող»։ 22. Էջ 52. «Աղերս մաղթանաց ասացեալ ումեմն հոգեկիր վարդապետի. Քրիստոս Որդի Աստուծոյ, արարիչ եւ Տէր, դատաւոր կենդանեաց եւ մեռելոց»։ 23. Էջ 54. «Նորին սուրբ վարդապետի Աղօթք յՈրդին. Որ ի չափ խոնարհութեան մերոյ յաղագս մարդասիրութեան քո իջեր»։ Աղօթքին աւարտին, օրինակողն Հ. Ներսէս Վրդ. Սարգիսեան կը գրէ սա ծանօթութիւնը. «Քառասունեւվեց գլուխք բանիցս գաղափարեցան ի Մարզուան, ի դպրատան Հայոց, ի 26 Սեպտ. 1844, ի բոլորգիր անթուական օրինակէ Աղօթագրոց, որոյ ի կատարածին կայր եւ քաղուած ի Մաշտոցէ»։ 24. Էջ 97. «Մասն վկայաբանութեան սրբոյն Սարգսի, չորս էջ մանր երկաթագիր, (օրինակեալ) ի Պրուսա»։ 25. Էջ 70. «Ի չորից պահարանաց թղթոց մանր երկաթագրոց բոլորգիր Աստուածաշընչին, որ պահի ի գանձարան Հայոց եկեղեցւոյն ի Պրուսա»։ Մանր հատուածներ են՝ քաղուած Ոսկերերանի Հռովմայեցւոց թուղթի մեկնու26. Էջ 75. «Բառք ի հատուածոց ոմանց յԱրմաշ»։ Նախադասութիւններ են՝ քաղուած զանազան ճառերէ, որոնց մէջ կան նուազ ծանօթ հայերէն բառեր։ 27. Էջ 77. «Յերկաթագիր պահարանէ բոլորգիր Աւետարանին գրելոյ ի ՋՂԶ ի Գաղատիա. (էջ ա) Զամենայն աւր ցանկամք լուսոյ նորա, նոյնպէս եւ զկիւրակէ»։ 28. Էջ 78. «Յերկաթագիր պահարան թըղթոց երից, ի բոլորգիր Յայսմաւրաց ի Գաղատիա. (էջ ա). Պնդեալ եւ զերկոսին պատռուածս պատմուճանին»։ 29. Էջ 81. «Յերկաթագիր պահարանէ բոյորգիր Աւետարանին, գրեյոյ ի թուին ՋԽ, որ պահի ի գանձարան եկեղեցւոյն Մարզուան. Բայց որք միանգամ վարուցն հեզութեան արժանաւորք աւետեացն»։ 30. Էջ 83. «Ի նորագիր Ոսկեփորկէ, անդ ի Մարզուան. Վկայաբանութիւն սրբոյն Թէոդորոսի եւ պատմութիւն Ամասիոյ քաղաքի. Ի ժամանակին յորում Մակեդոնացին Աղեկսանդրոս»։ 31. Էջ 85. «Յերկաթագիր պահարանէ Ճաշոցի միոյ ի Մարզուան. (հատուած Ոսկեբերանի Մեկնութեան Մատթէի). Եւ զմիւսն չեւ եւս այնպիսի ինչ չարչարելի»։ 32. Էջ 89. «Յերկաթագիր պահարանէ իրիք յԵւդոկիա. (Աթանասի, Ի կոյսն). ...իցեն սուրբ հոգւով եւ մարմնով. ով Մարիամ, երկիր խոր եւ երկին ի բարձր»։ 33. Էջ 90. «Յերկաթագիր պահարանէ Ճաշոցի իրիք ի Սեբաստիա. (Եղիշէի, Պատմութիւն պատերազմին Վարդանայ).... գունդըս այղազգեացն եւ ապրեցոյց զզաւրսն ի մահուանէ»։ 34. Էջ 95. «(Հատուած ինչ պատմութեան Հայոց). Աստուածարելոց անձանց եւ յԱստուած խրախուսելոց, ոչ երբեք յայլ ինչ իրս է պարապել»։ Հատուածիս ստորեւ կը գտնենք ծանօթութիւն մը, ուր կը յիշէ Չամչեանի Հայոց պատմութիւնը, հտ. Գ., էջ 277-286։ 35. Էջ 97. «(Պատառիկս ինչ յԵկեղեցական պատմութենէ Եւսեբիոսի). ...այն որ ասացաք մեք վասն ժամանակացն նորա, զի յայսմ Գայիոսի»։ 36. Էջ 101. «(Հատուած ինչ ի Մեկնութենէ թղթոցն Պօղոսի). ... չափ լաւ իցէ զոգիս քաղցեալս կերակրել քան զբլթակս յականչաց ծակոտել»։