17361320ՌՄԼԴ - 1785։
նօտր ընտիր։
Ա-ԻԵ։
թուղթ տոկուն։
գեղեցիկ դրոշմազարդով կարմրորակ կաշի, միջուկը տախտակ։
բաւարար։
սառաֆ Սիմէոն «Ակնայ գիւղէն Կամերկապէ»։
միայն թղ. 5ա, միագոյն եւ պարզ։
կարմիր թանաքով։
եւ այլ զարդեր չունի։
թղ. 130բ-131բ, 132բ133բ, 192բ (ուր նորագոյն գրիչ մը գրած է դեղագրեր)։
Բնագրին գրչութեամբ. 1. Թղ. 1ա. Անուանաթերթ Ա. «Այս է Հէքիմարան. ցանկն ըսկիզբն եդաք գլխաւոր ցաւերու անուանքն Ա Բ բառով, որ դիւրաւ գտանիցես։ Տե՛ս թղթահամարն, երեսն, վէ մէկ թուրլու ցաւոյ քանի կերպ իլաճ կայ. թէպէտ բազում ցաւ կայ մարդոյս վրայ, այս փոքրիկ Հէքիմարանիս մէջն չի կայ. եւ վասն քաղաքացոց համար չէ այս Հէքիմարանս, որ բազում բժիշկ կան եւ կարօտ չեն այսոր։ Այսքան ջանք արարաք աշխատեցաք, որն գրոց, որն բրոց եւ որն բժշկաց, առնելով գրելով, զի դուրս տեղուանքն եւ գիւղորայքն որ բժիշկ չի գտվիր, այս փոքրիկ Հէքիմարանիս նայելով բժշկութիւն առնիցեն հիւանդաց ուսումնասէր ընթերցօղքն եւ կամ մտացի եղբայրքն եւ խելամուտ լինօղքն։ Նաեւ հայցեմք ի յընթերցօղացն եւ գործածողացն, զի աշխատողաց սորին եւ յիշատակ եդողաց Հոգոյն Աստուած ողորմեսցի ասասցէ. ամէն։ «Դարձեալ ծանիք, ո՛վ ընթերցօղք սիրելիք իմ եւ խելամուտ լերուք, զի առանց ցանկի գիրքն ոչինչ է. վասն այն աշխատեցաք եւ ցանկ արարաք, զի դիւրաւ գտանիցէ ով ոք զինչ եւ խնդրիցէ։ «Ի Աստուծոյ երկիր, յաներկիւղիցն փախիր, ըզքեզ ինքնին ծանիր»։ 2. Թղ. 4ա. «Առաջաբանութիւն Հէքիմարանիս. Գիրքս որ կոչի Հէքիմարան, արարեալ ի յիմաստուն բժշկապետացն. Օգնեա՛ Հոգի սուրբ Աստուած ճշմարիտ. Գըրեալ եղեւ ի նուաստէ, փըրկչին ծառայ Սիմէօնէ, Ակնայ գիւղէն Կամերկապէ, արուեստըն իւր սառաֆ է. Եւ հօրն անուն Գրիգորի է, ընթերցօղն ողորմիս տացէ, միոյ Հայր մերիւ. ամէն։ «Ես իմ կենաց մէջն ինչ որ լսեր եմ, փորձեր եմ թէ մեզի որ պատահեր է կամ այլոց, ամէնն ի յայս գրքոջս գրեցի առ ի յիմոյ յիշատակի համար. որ եւ յիշատակն արդարոցն օրհնութեամբ եղիցի, եղիցի. ամէն։ «Որ եւ գրեցաւ տետրակս ի թուականիս հայոց ՌՄԼԴ (1785), Յունվարի Ա. եւ տաճկաց թիւն 1199, րէպիլ ավալի մէկումն, որ է քանոնի սանի, ի մայրաքաղաքն Լստամպօլ։ Ի չնչին նօտար Յարութենէ Վասպուրականեցւոյ եղեւ գծագրեցեալ»։ 3. Թղ. 4բ. «Առաջաբանութիւն ոտանաւոր զարմանալի, յոյժ գեղեցիկ եւ սխրալի. հանուրց գոյից ըստեղծօղին, Հօր Աստուծոյ անըստեղծին, Անճառ Որդւոյ սուրբ միածնին, անհասն հոգւոյ միշտ բըղխողին. Այժմ եւ անկէտ յաւիտենիւ, տացուք ըզփառս եւ ըզպատիւ. Որ ետ մեզ կար իւրով օժտիւ, գըրել ըզսոյն ախորժ սրտիւ. Որք հանդիպիք զայս կարդալով ձեր անպիտան ծառայս գոլով, Յիշել յաղօթս ձեր սիրով, մի՛ դանդաղիք զանց առնելով. Ցօղ արտօսրից ձերոց իջցէ, եւ զանկելոյս հատ բուսուսցէ, Ջի զիս ընդ ձեզ Տէրն երբ գայցէ, յամբար իւր սուրբ ժողովեսցէ. ամէն։ Ս-իմէօնս չարութեամբս լի, զերթ անասուն յախտս մոլի, Ի-քրայս հալիմ այլ դեռ ժանկոտ, բարեաց հեռի առ չարն մօտ. Մ-ի՛ անիմաստ լինիմ կատակ, քանզի գիտեմ թէ միտս է խակ. Է-մանուէլ այց արասցես, ըզխոց սըրտիս բժշկեսցես, Ո-ր վատթարեալ դնեմ տապաստ, ես անարի եւ անըզգաստ. Ն-ուաստ ոգի ես անըզգօն, ամբարհաւաճ եւ բարձայօն»։
1893ին Պոլիսէն Սերովբէ Ալիշան նուիրած է ՄատենաՄատեանս է Բժշկարան ընտիր, պատրաստուած սառաֆ Կամերկապցի (Ակն) Սիմէոնի կողմէ, նման դասագրքի, կատարեալ ցանկերով՝ դիւրաւ գործածելի դարձնելու նպատակով։ Ունի հետեւեալ կարգը. 1. Թղ. 1բ. «Ցանկ անուամբ ցաւերաց»։ 2. Թղ. 2ա. «Զայս ցանկ այբ ու բենի վրայ արարաք» «Ա-Փ)։ - Վերջ թղ. 3բ։ 3. Թղ. 5ա. «Վասն մարդակազմութեան. Յաղագս կազմութեան մարդոյ. Ապա այսուհետեւ պատմեմք զմարդոյ կազմութիւն յոյժ գեղեցիկ եւ պատկանաւոր...»։ Անդ. «Յառաջ նախ քան զամենայն զննեսցուք զբնութիւնս մարդոյն» (Վասն Ծննդեան, Գլխոյն, Ըղեղան, Աչաց, Ականջաց, Ունչին, Բերանին, Սրտին, Թոքին, Փայծղան, Երիկամացն, Լերդին, Սիզաբուշտին)։ Թղ. 15ա. «Արդէն տեսցուք զկերպն եւ զխորհուրդ բնութեան մարդոյն»։ 4. Վասն ճանաչելոյ զհիւանդն. Թղ. 18ա. «Վասն նշանաց հիւանդաց»։ Թղ. 19ա. «Տեսցուք եւ զգոզին ցոյցքն»։ Թղ. 19բ. «Եւ այս վասն հոտիցն է»։ Թղ. 20բ. «Դուռն վասն երակաց հիւանԹղ. 21բ. «Վասն կերակրոց վնասակաԹղ. 22բ. «Ասացին Բաբելօնի իմաստասէրքն թէ մարդս չորս կազմ է եւ չորս բաԹղ. 23ա. «Մեծին Ճալիանոսի բժշկէն արարեալ է վասն օգտի մարդոյս»։ Թղ. 24բ. «Թէ կուզես անմահ լինել ամենայն ցաւոց»։ 5. Թղ. 25ա. «Վասն գլխացաւի դեղորայք օգտակարք եւ յոյժ պիտանիք» (դեղորայք Թղ. 27բ. «Վասն քէլ գլխոյ դեղորայք» Թղ. 28բ. «Հապ գլխացաւութեան» (դեղ, Թղ. 29ա. «Վասն աչացաւութեան դեղեր» (դեղ 1-88)։ Թղ. 36բ. «Վասն ականջացաւի» (դեղ Թղ. 40բ. «Դեղորայք բժշկարարք վասն ատամնացաւութեան. ռամկօրէն առղայ ասեն» (դեղ 1-23)։ Թղ. 42բ. «Դեղորայք վասն բերանացաւի, լեզուի եւ լնդերուն» (դեղ 1-24)։ Թղ. 44բ. «Իեղ պօղազ աղրըսիյի, զոր այլազգիքն հուննագ ասեն» (դեղ 1-7)։ Թղ. 45ա. «Դեղորայք ձայնի բանալոյ» (դեղ 1-18)։ Թղ. 46բ. «Դեղորայք բժշկարարք վասն սրտացաւութեան» (դեղ 1-25)։ Թղ. 48բ. «Դեղորայք հազի, զիք մարազի, թէք նէֆէսի եւ պալղամի, թոքացաւի» (դեղ 1-34)։ Թղ. 51բ. «Դեղորայք վասն սաֆրայի, մաղձի եւ պալղամի» (դեղ 1-12)։ Թղ. 52բ. «Վասն սրտի յետ բերելոյ» Թղ. 53ա. «Վասն քթի արիւն կտրելոյ» (դեղ 1-24)։ Թղ. 54բ. «Դեղորայք խուլինն քամոյ, որ մտանէ ի սիրտն եւ գահերն» (դեղ 1-9)։ Թղ. 55ա. «Դեղորայք միջացաւի» (դեղ Թղ. 56ա. «Դեղորայք պէլ սօվուխ համար» (դեղ 1-7)։ Թղ. 56բ. «Դեղորայք ջրվաթի ջանբան բանալու» (դեղ 1-14)։ Թղ. 57բ. «Վասն ջրվաթի դադարեցնելոյ» (դեղ 1-11)։ Թղ. 58բ. «Դեղորայք սանճուի» (դեղ Թղ. 60ա. «Խէպզն քակելու լինէթ անելով մաճուն» (դեղ 1-17)։ Թղ. 62ա. «Վասն աղեց վար եկածի» (դեղ Թղ. 63բ. «Իսալն կտրելու, որ փորն կու քշէ» (դեղ 1-16)։ Թղ. 65ա. «Վասն փորէն արիւն գնայուն» (դեղ 1-10)։ Թղ. 66ա. «Վասն մայասուլի» (դեղ Թղ. 67բ. «Դեղորայք ջերմի, որ դող ասեն» (դեղ. 1-16)։ Թղ. 69ա. «Դեղորայք վասն դեղնութեան» (դեղ 1-17)։ Թղ. 70բ. «Դեղորայք տայախի, որ է սուտտէ» (դեղ 1-3)։ Թղ. 71ա. «Դեղորայք փռէնկ զահմէթի» (դեղ 1-13)։ Թղ. 73ա. «Դեղորայք վասն փորի եւ քօսի» (դեղ 1-15)։ Թղ. 74բ. «Դեղորայք վասն տուզլու պալղամի» (դեղ 1-10)։ Թղ. 75բ. «Դեղորայք սըզուի, նիքրիզի եւ ոսկրացաւի» (դեղ 1-24)։ Թղ. 78ա. «Դեղորայք ուռեցքի» (դեղ Թղ. 80ա. «Դեղորայք օձիկ ցաւոց» (դեղ Թղ. 81ա. «Դեղորայք վասն սրաճայի» (դեղ 1-11)։ Թղ. 82ա. «Դեղորայք վասն թէմրէի, որ է մրջըմնոց կամ խառրնջալրխ» (դեղ 1-13)։ Թղ. 83ա. «Վասն թութ եղածի» (դեղ Թղ. 83բ. «Դեղորայք երեսի, ցանոտի, ապռաշի» (դեղ 1-6)։ Թղ. 84ա. «Դեղորայք մատնշունչի» (դեղ Թղ. 84բ. «Դեղորայք վասն մսածի եւ երածի» (դեղ 1-10)։ Թղ. 85ա. «Դուռն կապածի արձակելոյ» (դեղ 1-8)։ Թղ. 86ա. «Կին, որ հայիզ չի տեսներ» (դեղ 1-3)։ Թղ. 86բ. «Վասն զաւակ լինելոյ դեղորայք եւ խրատներ» (դեղ 1-17)։ Թղ. 89ա. «Աստ եդաք զկարգ խուվէթ մաճուներացն, որ մարդոյ ուժ տայ» (դեղ Թղ. 92բ. «Դեղորայք ծննդականի, որ տղան դժուար բերէ եւ կամ վիժէ» (դեղ Թղ. 95ա. «Դեղորայք տղայի սանճուի, որ տղան շատ կու լայ» (դեղ 1-7)։ Թղ. 95բ. «Վասն տղայ ստածման» (դեղ Ա. 1-15։ Բ. 1-15։ Գ. 1-10։ Դ. 1-15)։ Թղ. 99ա. «Վասն կնոջ չյղանալոյ» (դեղ Թղ. 99բ. «Վասն էրկանն եւ կնոջ» (դեղ Թղ. 100ա. «Եթէ ումեմն խելքն փախեր է, զոր գրոց ըխտաւոր կսէ, որ ի հիւանդութեանն եկեր է, սեվտայի պէս» (դեղ 1-13)։ Թղ. 102ա. «Վասն քունն լինելոյ» (դեղ Թղ. 102բ. «Վասն քուն չըլնալու» (դեղ Թղ. 103ա. «Դեղորայք վասն գիրութեան» (դեղ 1-5)։ Թղ. 103բ. «Վասն մազ չբուսանելոյ» (դեղ 1-8)։ Թղ. 104ա. «Դեղորայք վասն բուսցնելոյ զմազ» (դեղ 1-8)։ Թղ. 104բ. «Վասն մազ սեւացնելոյ» (դեղ Թղ. 105ա. «Վասն մահադեղածի» (դեղ Թղ. 106ա. «Վասն օձահարի» (դեղ 1-38)։ Թղ. 108ա. «Վասն կարճահարի» (դեղ Թղ. 109ա. «Վասն ոջյի» (դեղ 1-7)։ Թղ. 109բ. «Վասն փիրէի եւ թախթապիթիի» (դեղ 1-8)։ Թղ. 110ա. «Դեղորայք ճաննի եւ սիվրինէկի, շան խածածի եւ մկանց» (դեղ 1-6)։ Թղ. 110բ. «Դեղորայք ճիճու, որ է սոլուճան» (դեղ 1-15)։ Թղ. 111բ. «Դեղորայք եումրուճախի, որ է բարի խոց» (դեղ 1-9)։ Թղ. 112բ. «Դեղորայք շիրի փէննէի» (դեղ 1-4)։ Թղ. 113բ. «Դեղորայք օգտակարք վասն ի ներքոյ գրեալ խոցերացն եւ ելունդներացն» («Խյրտուկ խոցի», «Կանկռուկ ելունդի», քՆուռ ելունդի», «Չպան ելունդի», «Խապարճուխի», «Հուննաք ելունդի», «Գըզըլգաւլաք ցաւի», «Խոզագլուխ ցաւի») (դեղ Թղ. 115բ. «Վասն կտրած եարան եփելոյ դեղորայք» (դեղ 1-23)։ Թղ. 117բ. «Աստ եդաք զկարգ ազնիւ մէլհէմներացն» (դեղ 1-55)։ Թղ. 122բ. «Վասն թրիախին» (դեղ 1-11)։ Թղ. 123ա. «Վասն ֆռէնկի փէլէսէնկի» (դեղ 1-8)։ Թղ. 123բ. «Վասն լալի պօյեայի եւ եալտուզ վարաղի»։ Անդ. «Գրագրչի համար եալտուզի նման վարաղ շինելու թերթիպն այս է»։ Թղ. 124ա. «Վասն խաս թանաք եփելոյ, զոր գրագիրքն ի գործ ածեն»։ Թղ. 124բ. «Շէքէր կտրելու եւ խըվամն բերելու թերթիպն այս է»։ Թղ. 125ա. «Դեղորայ սամն զարկածի, հարբածի եւ կրակազարկի»։ Թղ. 125բ. «Հումմայի համար դեղ» (դեղ Թղ. 128ա. «Այլ դեղ վասն փռէկ զահմէթիին» (դեղ 1-4)։ Թղ. 129ա. «Վասն բարակ ցաւի, մաշ, ցաւի, որ է ինճայ առղի» (դեղ 1-10)։ Թղ. 132ա. «Վասն տամլայի եւ իջուածքի» (դեղ 1-2)։ 6. Թղ. 134ա-173բ. Չորս սիւնակներու մէջ գրուած են բժշկական բոյսերու եւ դեղերու անուններ, հայերէն, արաբերէն, տաճկերէն եւ պարսկերէն, որոնց դիմաց կը տրուի անոնց բացատրութիւնը եւ բժիշկի մը կարծիքը՝ նկատմամբ նոյն նիւթին։ Կու տանք առաջին եւ վերջին նմոյշը. Թղ. 134բ. «Հայ՝ Լեղակ. արաբ՝ Նիլ. տաճկ.՝ Չիվիտ. պրս.՝ Չիվիտ։ Ինքն խոտ է եւ ծաղիկն ժողովեն. աղէկն ի հնդկաց կու գայ. տաք է եւ չոր. երկու տարաճան մէկ տրամ տուր։ - Ասէ Ռուֆօս թէ օգտէ յորժամ անձնէն արիւն գայ եւ օգտէ հին խոցերուն եւ ուռեցն տանէ որ ի պալղամէ լինի, եւ օգտէ յորժամ մէկ քանի հեղ ի վերայ սպեղանիք առնեն եւ օգտէ գոզ արգելին եւ հայզն բաԹղ. 172բ. «Հայ՝ Քապապիայ. արաբ Քապապիայ. տաճկ. Քէպապիէ. պրս. Քապապիայ։ Ինքն նման է Փլֆլին եւ է անուշահոտ. աղէկն ի Չինայու գայ. բնութիւնն տաք է. մէկ տրամ տուր։ - Ասէ Սահակն թէ օգտէ զերակաց կալուածին եւ լերդին եւ հանէ ի յաղեաց զպիղծ գիճութիւնն, եւ յորժամ զինքն ճուարիշ անես եւ ուտես օգտէ, զսերմն աւելցնէ եւ մերձաւորութիւն տայ առնել եւ օգտէ քամուն»։ 7. Թղ. 174ա-191ա. Հինգ սիւնակներու մէջ կը տրուին, այբուբենի կարգով, բժշկական բոյսերու եւ քարերու անուններ, հայերէն, արաբերէն, տաճկերէն եւ պարսկերէն, եւ ապա անոնց բացատրութիւնը. այս վերջին բացատրութեան խորագիրն է. «Բառ հէքիմարանի, զոր յայտ առնէ զանուանս դեղորէից չորս լեզուաւ»։ Ահա նմոյշ մը. Թղ. 174ա. «Հայ՝ Աբեղայ խոտ. արաբ Քէշիշ օթի. տաճկ.՝ Քարապաշ օթի. պրսկ. Աւսախօստաս։ - Ինքն խոտ է ծիրանածաղիկ, լաւն պուրայ լինի. տաք է եւ չոր»։ - Վերջ Թղ. 191բ-192ա. «Վնասակար եւ մահացուցիչ դեղորէից անուանքն այսոքիկ են. Աղուի ծառ...» (Ա-Փ)։