1643241ՊԻԵ - 1376։
բոլորգիր մանր։
Ա-ԻԹx12 (Ա՝ 13, ԻԹ՝ 4)։
թուղթ թուխ։
դրոշմազարդերը մաշած շագանակագոյն կաշի, միջուկը տախտակ. կորսուած են կաշիէ զոյգ փականքները։
բաւարար. Ձեռագիրս մնացած է մաքուր եւ անարատ, բացի առաջին երկու թուղթերէն՝ որոնք աւելցուած են նորոգողի մը կողմէ։
չունի։
բազմաթիւ, բոլորն ալ հանգուցագիր, կարմիր եւ սեւ գոյներով։
կարմիր թանաքով։
կիսախորաններուն հետ եւ նոյն ոճով։
չունի։
թղ. 95բ, 148ա, 165ա, 185ա, 208ա, 250բ, 269բ, 309ա. բոլորն ալ սիւնակներու մանր զարդեր են, 1,5x4,5 մեծութեամբ, սեւ գրիչով եւ կարմիր խորքով, պարզ եւ հնաբոյր։
թղ. 341բ։
Բնագրին գրչութեամբ. Թղ. 340ա. «Փառք...։ Արդ, ի յամի ծնընդեան փրկչին մերոյ հազարերորդի երեքհարիւրերորդի երեսներորդի Թ.երորդի, թարքմանեցաւ գիրքս եօթն առաքինութեանց, եօթն պարգեւաց Հոգոյն սրբոյ եւ եօթն երանութեանց (տող մը ջնջուած), հաւաքե(ա)լ ձեռամբ ֆրա Պետրոսի, ազգաւ (լատին) եւ աշխարհաւ Արագօնացի, ի կարգէ Քարոզողաց սրբոյն Դոմինիկոսի, որ թարքման էր Յակոբոս, ազգաւ հայ եւ դարձեալ։ «Արդ, սկսեալ եղեւ գիրքս ի թվիս հայոց ՊԻԵ (1376), յերկիրս Որոտան, ընդ հովանեաւ Սուրբ Կարապետիս եւ Նախավկայ Սուրբ Ստեփաննոսիս, եւ Գրիգորի սուրբ Լուսաւորչիս, ի վշտաշատ ժամանակիս, որ վասն բազում մեղաց մերոց ոչ գոյր հանգիստ քրիստոնէից, որ յայսմ ամի բազում պատուհաս եկն ի վերայ քրիստոնէից եւ խանին դօլիքն գերեցին։ Եւ աւարտ սորայ եղեւ ի Տաթեւոյ Սուրբ Առաքեալքն, ՊԻՉ (1376) թվ. եւ ի դառնութեան ժամանակիս վաներս ամենայն ամայի եղեն. եւ իշխանութիւնս Հայոց էր նուազե(ա)լ եւ միայն մնացեալ Իվանի, որ կոչի Նանիկ, որդի մեծին Բուրթէլին, ի մէջ այլասեռից բազում հ(..)կապանդ անճութեամբ (?)։ Եւ այս ամենայն պա(տ)ահմանցս բարերարն Աստուած լոյս ծագեաց մթացեալ եւ խաւարեալ ազգիս, զմեծ վարժապետն մանկանց Սիոնի եւ զախոն(յ)եանն հաւատոյ եւ զամուրն քրիստոնէից, զրաբունապետն վարդապետաց զՅովհաննէս վարդապետն (բառ մը ջնջուած՝ բայց կարելի է կարդալ «Որոտնեցի»), որդի Իվանէի, որ վերըստին զարդարեաց զեկեղեցիս եւ սնուցանէր զմանկունս Սիոնի, ջամբելով զկերակուրն կենաց հոգոյ եւ զհանգիստ մարմնաւոր պիտոյից, եւ զցրուեալսն ի բազում թըշուառութեանց ի մի ժողովէր, եւ աներկիւղ պահէր ի դէմս ամենայն պակասութեանց հոգոյ եւ մարմնոյ, «Արդ, յերեսս անգեալ աղաչեմ զամենիսեան՝ որք հանդիպիք այսմ գանծիս կամ կարդալով կամ օրինակելով կամ ի ձեռն առնելով, զբազմամեղ եւ զմեռեալ ոգի Մելքիսեդեկ գծագրող անկիրթ, եւ զկուսակրօն եւ զբարութեամբ լցեալ զվարդապետն իմ զԹումայ Վարագեցի եւ զՍտեփաննոս քահանայ զպապն իմ, եւ զհայրն իմ զՄաթէոս քահանայ եւ զհօրեղբայրքն իմ զՄարկոս եւ զ'Իաւիթ եւ զԿեփաս. եւ զհարազատ եղբայրն իմ զՄարտիրոս, եւ զապաշխարող մայրն իմ զԵղիսաբեթ, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն, եւ զհոգեւոր մայրն իմ Մինախաթուն. աղաչեմ բոլորով սրտիւ, ոչ խնայեսջիք զԱստուած ողորմին. որով չափով չափէք՝ չափեսցի ձեզ»։
ունեցած ենք 1791էն առաջ, հաւանաբար Մխիթար Աբբահօր օրերէն սկսեալ։ Մատեանս է Պետրոս Արագոնացիի Գիրք Առաքինութեանց, մեր Մատենադարանին հնագոյն օրինակը, որ նոյնը ըլլալով 1721ին Մխիթար Աբբահօր հրատարակածին հետ, կու տանք միայն գլխաւոր բաժանումները, առանց ստորաբաժանումներուն։ Փակագիծի մէջ կ'ամբողջացնենք Ձեռագրին թերի խորագիրները, հետեւելով տպագրին, ըստ տպագրին նշելով նաեւ գլուխներու բաժանումները՝ որոնցմէ զուրկ է Ձեռագիրս. 1. Թղ. 1ա. Մասն առաջին. «(Գիրք Առաքինութեանց. Ջօրութիւն ե)լանէր ի նմանէ եւ բժշկէր զամենեսեան, քանզի ջանք իմաստնոցն պարտ է լինել վասն օգտութեանց ի կողմանէ աշակերտին»։ Ձեռագրիս սկիզբը թուղթ ինկած ըլլալով, նորոգողը ամբողջացուցած է (թղ. 1ա2բ)։ Հին բնագիրը կը սկսի. Թղ. 3ա. «զբարի գործս աշխատանօք եւ անւանէին զայն առաքինութիւն, սակայն ոչ էր նոցա յօգուտ ի՛ փրկութիւն, փոխանակ զի զերեսս ունէին առ տվեալ պարգեւսն» (մասն Ա-ԺԲ)։ 2. Թղ. 14ա. Մասն երկրորդ «Գիրք երկրորդ. Յաղագս (երից) աստուածա(յ)ին առաքինութեանց (Յաղագս հաւատոյ). Յետ ասելոյն յառաքինութեանց հասարակաբար, ա(յ)ժմ ասելի է յառաքինութեանցն առանձնաբար...» (մասն Ա-ԼԸ)։ 3. Թղ. 95բ. «(Գիրք երրորդ առաքինութեան աստուածայնոյ, այսինքն յաղագս առաքինութեան յուսոյ). Ծնաւ զմեզ վերըստին ի յոյսն կենդանի՝ յանեղծ եւ յանթառամ ժառանգութիւնս...» (մասն Ա-ԺԷ)։ 4. Թղ. 115ա. «Գիրք (չորրորդ) յաղագս Յուսոյ (իմա՛ Սիրոյ). Ի սուրբ սրտէ եւ ի մտաց բարեաց եւ յանկեղծաւոր հաւատո(յ)...» (մասն Ա-ԻԲ)։ 5. Թղ. 148ա. Մասն երրորդ. «Յաղագս չորից կարտինարական առաքինութեանց, Ջողջախոհութիւն եւ զխոհեմութիւն, զարդարութիւն եւ զարիութիւն սիրեցէք, ասէ Դէօնէսիոս, ի գիր աստուածա(յ)ին անուանցըն...» (մասն Ա-Ժ)։ 6. Թղ. 165ա. «Յաղագս ողջախոհութեան. Առ քեզ լիցի դարձ նորա եւ դու տիրեսցես նմա. Ծննդ. Դ. Ասէ Գրիգոր թէ խոհեմութիւնն ուսուցանէ ուղղել զհոգին» (մասն Ա-ԺԹ)։ 7. Թղ. 185ա. «Յաղագս արիութեան. Զգեցի՛ր ըզ(զ)աւրութիւն քո Սիոն. Յեսայի ԾԲ. Որպէս ասէ Բեռն(արդոս) թէ որդիք Սիոնի, այսինքն ժառանգաւորք յաւիտենական կենացն...» (մասն Ա-Ժէ)։ 8. Թղ. 208ա. «(Յաղագս արդարութեան). Սկիզբն ճանապարհի բարո(յ) առնել զարդարութիւն. Յառակ Զ., Որպէս ասէ երանելին Թումա, յատուկ է արդարութեան կարգաւորել զարտաքին կիրս...» (մասն Ա-ԼԴ)։ 9. Թղ. 250բ. «Յաղագս ողորմութեան. Եղերուք ողորմածք որպէս եւ հայրն ձեր ողորմած է. Ղկ. Զ. Ասէ Ոսկեբերանն, այսու պատկեր եմք Աստուծոյ, զի որ նմա բարի թվի, եւ մեզ բարի թուեսցի...» (մասն ԼԵ10. Թղ. 269բ. Մասն չորրորդ. «(Յաղագըս եօթն պարգեւաց Հոգւոյն սրբոյ). Ետ պարգեւս մարդկան. Եփես. Դ. Որպէս ասէ երանելին Թօմաս, որքան ճանաչումն է բարձրագոյն, այնքան մեծագոյն եւ բարձրագոյն զօրութեան կարօտանայ...» (մասն Ա-ԺԹ)։ 11. Թղ. 309ա. Մասն հինգերորդ. «Յաղագս երանութեանցն. Երանի մարդո(յ) զոր խրատես դու տէր եւ յօրինաց քոց ուսուզանես դու նմա. Սղ. Քանզի խոստացեալ էր Աստուած է ձեռն Երեմիա մարգարէին...» (մասն Ա-ԻԳ)։ - Վերջ թղ. 340ա։ 12. Թղ. 341ա. «Յաղագս ստորոգութեանց թէ վասն էր են տասն սեռքն եւ ոչ յոլովք եւ ոչ սակաւք. Ասելի է թէ էակն ընցհանրականապէս բաժանի...»։ - Վերջ անդ. «Եւ ըստ որում որ է սկիսբն պահպանութեան եւ ըստ այսմ է ուրն» կը մնայ կիսատ։