1570513ՌՃԼԵ - 1686։
բոլորգիր։
թղ. 1-293՝ Ա-ԻԴx12 (Ա՝ 18, ԻԴ՝ 11). Թղ. 294-461՝ Ա-ԺԴx12 (ԺԳ՝ 20, ԺԴ՝ 4)։
թուղթ։
գեղեցիկ դրոշմազարդերով շագանակագոյն կաշի, միջուկը տախտակ, դռնակով, որու կարմիր աստառը պատռտած է. աստառն է կարմիր մետաքս։
բաւարար, մաքուր եւ անթերի։
Մովսէս. իսկ անցեալ դարուն՝ Վիչեն-Պետրոս Հոլաս, որու զինանշանը տպուած կայ առաջին կողքին ներսի կողմը, աստառին վրայ։ Նոյն Հոլասն է որ 1885ին նուիրած է Ձեռագիրս Ս. Ղազարի Մատենադարանին, հաւանաբար Սերովբէ Ալիշանի ձեռքով։
ունի սկիզբն ու աւարտին, երկուքի ծալուած, երկսիւն (սիւնակի լայնք՝ 7,5 սմ.), կլոր երկաթագրով, որոնց բովանդակութիւնն է՝ Առաջին՝. Ղկ. ԺԶ 17-19, 20-22 («(ան)ցանել քան յաւրինաց... բեհեզս եւ ծիրանիս եւ». «(վի)րաւորեալ եւ ցանկայր... մեռաւ եւ մեծա(տունն)»). ՂԿ. ԺԶ 23-24, 25-27 («(Ղա)զարոս ի գոգն... զի պապակիմ ի տապոյ». «նոյնպէս զչարչարանս... եւ ոչ այտի որ առ մեզ»)։ Երկրորդին՝ Ղկ. ԺԴ 25-26, 28-30 («բազումք. դարձաւ... աշակերտ լինել». «նստեալ համարիցի... թէ այս այր ըսկը(սաւ)»). Ղկ. ԺԴ 31-32, 33 - ԺԵ 1 («(թագա)ւորի եւ ոչ նստեալ... առաքեալ աղաչեսցեն». «(աշա)կերտ լինել... եւ էին մերձ»)։
թղ. 10ա՝ բազմագոյն, յաջորդները միագոյն թռչնագրեր։
սակաւք, կարմիր թանաքով, բաւական ճաշակաւոր։ Լուսանցազարդի ձեւով Գրիգոր Աստուածաբանի ճառերու լուսանցքներուն մէջ կան գեղեցիկ զարդեր (թռչուն, ձուկ, տերեւ...), որոնց մէջ գրուած է ճառին շօշափած նիւթը կամ բացատրութիւն մը։
թղ. 9բ, բազմագոյն, 7,5x13,4 սմ. մեծութեամբ, կը ներկայացնէ Ս. Կիւրեղ Աղեքսանդրացին, մանիշակագոյն փիլոնով, կապոյտ պարեգօտով, ձեռքին ունի երկար մագաղաթ մը. նկարին մէջ կը պակսի համաչափութիւնը, որովհետեւ կը թուի թէ ծնրադիր է, մինչ կանգուն է եւ կը տեսնուին գուլպաները։
թղ. 10ա, յոյժ գեղեցիկ եւ բազմագոյն, ուր կը տիրէ ոսկին. միասին կայ զարդագիրն ու լուսանցազարդը՝ նոյն գոյներով։
թղ. 237բ, 296ա, միագոյն։
, ՍԿԸԶԲՆԱՏԱՌՔ կարմիր թանաքով։
թղ. 1ա-բ, 5բ-7ա, 9ա, 229ա-բ, 289ա-295բ, 455ա-459բ, 460ա-461բ։
Բնագրին գրչութեամբ. 1. Թղ. 407ա. «Յառաջնորդութեան Տեառըն Ստեփաննոսի արհիեպիսկոպոսի եւ աստուածաբան վարդապետի Ջողառ(յ), գրեցաւ զսուրբ գիրս, ձեռամբ Արիստակէս քահանայի, ի թվ. ՌՃԼԵ (1686)»։ Բնագրէն տարբեր գրչութեամբ, 2. Թղ. 454բ. «Երեւան պաթմիչ եղաւ թվն. ՌՃԻԸ (1679), որ է մեծ շարժն եօթն տարէն հետն այս գիրքս գրեցաւ, էր ՌՃԼԵ «Եւ արդ, ես յետնեալս ամենայնի, անպիտանս ի կարգս կոչեցելոցն, Մովսէս մեղաւք զառածեալս, ստացա(յ) զհոգեշահ գիրքըս զայս եւ յիշատակ յաւիտենից թողի եւ պաշար կենաց ճանապարհին, ինձ եւ ծնողացն իմոց, նաեւ որդւոց եւ ամենայն արեանառու մերձաւորացն իմոց։ Եւ որք օգտիք ի հոգեւոր աղբիւրէս, միով Հայր մեղայիւ յիշատակել մի՛ խնայէք»։
տե՛ս Մատեանս կը բովանդակէ Կիւրեղ Աղեքսանդրացիի Պարապմանց գիրքը, որ հաւատարիմ կերպով կը հետեւի Ա. օրինակին (Ձեռ. թիւ 448), Վարդան Այգեկցիի Հաւատարմատը, Գրիգոր Աստուածաբանի Ճառերը, հետեւեալ կերպով. 1. Թղ. 2ա. «Ամենայն գիրք սրբոց վարդապետաց գովելի են եւ պիտանի է. այլ առաւել գովելի եւ հարկաւոր է սրբոյ մեծի Աղեքսանդրու հայրապետին եւ հասարակաց վարդապետին Կիւրղի, որ առ հայս Պարպամնաց ասի. քանզի սա է ախոյեան եւ սիւն...»։ Թղ. 8ա. «Գիրք Պարապմանց սրբոյն կիւրղի վասն մարդանալոյն միածնին, եւ այս ինչ կայ ի սմա» (Ա-ԽԵ) ցանկ։ 2. Թղ. 10ա. Անխորագիր. «Քրիստոսդ անուն ոչ սահմանի զօրութիւն ունի եւ ոչ զուրուք էութիւն, եթէ զինչ երբեք իցէ նշանակէ» (հմմտ. Կիւրեղ Աղեքս. Ա., §§ 2-27)։ 3. Թղ. 43բ. «Իէ. Հաւատարիմ քահանայապետի Քրիստոսի մտերիմ ծառայի Աստուծոյ, սրբոյդ Կիւրղի Աղեքսանդրացւոյ ի Տիբերեայ քահանայէ եւ յեղբարց. Բարիոք էր մեզ լսել թէեւ էր յուղղութիւն»։ 4. Թղ. 46բ. «ԻԸ. Լուծումն օրինականաց խնդրոյ Կիւրդի եպիսկոպոսապետին Աղեք սանդ. քաղաք(ին). Եթէ Աստուած ի վերայ ամենեցուն»։ 5. Թղ. 54բ. «ԻԹ. Տեառն սրբոյն Կիւրղի եպիսկոպոսապետի Աղեքսանդրացւոյ առ բարեպաշտ թագաւորն Մէոդոսիա, յաղագս տօնի սրբոյ զատկին. Ասէ ուրեմն սրբազանն 6. Թղ. 59ա. «Լ. Երանելոյն Տեառն Կիւրղի եպիսկոպոսապետին Աղեքսանդրի, առ բարեպաշտ թագուհին Եւդոկիա, կին Թէոդոսի բարեպաշտ թագաւորի. Որոց զաստուածայինն եւ երկնաւորն քահանայագործեն քարոզութիւն»։ 7. Թղ. 71ա. «ԼԱ. Յաղագս հնազանդութեանն Քրիստոսի» (հմմտ. Կիւրեղ Աղեքս. Ա, §§ 32-35)։ 8. Թղ. 91բ. «ԼԵ. Յամօթ հակառակորդացն ասացեալ. Այժմ անձն իմ խռովեալ է, եւ զի՞նչ ասացից»։ 9. Թղ. 95բ. «ԼԶ. Նորին սրբոյն Կիւրղի եպիսկոպոսապետի Աղեքսանդրի, առ բարեպաշտ թագուհիսն միշտ կուսանսն քորս ուղղափառ թագաւորին Թէոդոսի, Արկադիայ եւ Մարինայ. Պարկեշտաբանութիւն տիեզերական եւ պարծանս սրբոց եկեղեցեաց»։ 10. Թղ. 104ա. «Լէ. Սրբոյն Կիւրղի եպիսկոպոսապետի Աղեկսանդրի առ բարեպաշտ թագաւորն Մէոդոս, յաղագս ուղղափառ հաւատոյ որ ի Տէր մեր Յիսուս Քըրիստոս. Որ ի մարդիկ փառաւորութիւն վերագունութեամբ»։ 11. Թղ. 131բ. «ԼԸ. Նորին սրբոյն Կիւրղի եպիսկոպոսապետի աղերսական գրեալ յԱղեքսանդրէ առ բարեպաշտ թագաւորն Թէոդէոս յետ դառնալոյն ի սուրբ ժողովոյն որ յԵփեսոս. Աստուածայինն եւ անմահ եւ բոլորիցս իշխեցողն բնութիւն»։ 12. Թղ. 139բ. «ԼԹ. Սրբոյն Կիւրղի եպիսկոպոսապետին Աղեքսանդրի թէ մի է Քրիստոս, զոր խնդրեաց Երեմիաս ընդդէմ Նեստորի. Եւ ոմանց (ուսմա՞նց) սրբազանից յագուրդ»։ 13. Թղ. 184բ. «Խ. Սրբոյն Կիւրղի եպիսկոպոսապետի Աղեքսանդրի առ Սեկունդոս եպիսկոպոս Դեոկերտեա քաղաքի Սուրացոց գաւառի. Ընթերցայ զթուղթս առ ի քոյոյդ սրբութենէ առաքեալ առ իս»։ 14. Թղ. 189ա. «ԽԱ. Նորին Կիւրղի եպիսկոպոսապետի Աղեքսանդրի առ Սեկունդոս, թուղթ երկրորդ. Յայտնի կացուցանէ զինքն ճշմարտութիւն որոց սիրենն զնա»։ 16. Թղ. 192ա. «ԽԲ. Սրբոյն Կիւրղի եպիսկոպոսապետի Աղեքսանդրի առ Ակակիոս Մելիտինեայ եպիսկոպոս, չորժամ զեկոյց նմա թէ զիարդ գրեաց յարեւելեայսն. Մեծութիւն եղբարց է բանք քաղցունք եւ հրաշալիք»։ 16. Թղ. 200ա. «ԽԳ. Սրբոյն Կիւրղի եպիսկոպոսապետի Աղեքսանդրի, պատասխանի թղթոյն առ Յովհաննէս եպիսկոպոսն Անտիոքու մեծի, քանզի կամէր շահել զնա, զի զՆեստորին խորհէր Յովհաննէս ի յորդորումն. Սուրբ եւ սիրելի եղբօր եւ պաշտօնակցի մերոյ Յովհաննու Կիւրղոս ի Տէր խնդալ. Ուրախասցին երկինք եւ ցնծասցէ 17. Թղ. 203բ. «ԽԴ. Սիրելեաց եւ փափագելեաց Անաստասու եւ Մարտիանեայ, Յովհանու եւ այլոց ուղղափառ հարց միայնակեցեաց եւ որոց ընդ ձեզ միայնական ճգնին վարս հաւատով Աստուծոյ սերտացելոց, Կիւրղի եպիսկոպոսի խնդայ ի Տէր. Յուսումնասիրութիւնդ եւ ջանասիրութիւնդ ձերոյդ սիրոյ եւ այժմ ոչ փոքր ինչ գովեցից»։ 18. Թղ. 205բ. «ԽԵ. Մեկնութիւն սուրբ հաւատոցն որ յընդհանրական եկեղեցիս միշտ ասի, զոր կարգեցին սուրբ հարքն ի Նիկիացոց ժողովն. Հաւատամք ի մի Աստուած հայր ամենակալ, ամենայն երեւելեաց եւ աներեւութից...»։ 19. Թղ. 214բ. «ԽԶ. Սրբոյն Թէոդոսի եպիսկոպոսի Անկիւրեա(յ), խօսք յօր Ծնընդեան փրկչին մերոյ եւ Աստուծոյ Յիսուսի Քրիստոսի, յոր ի կուսէն ծնաւ, եւ եթէ Աստուած է ծնեալն, մարդ եղեալ, սքանչելեօք եւ ոչ փոխադրութեամբն, եւ եթէ մի եւ նոյն է եւ այն եւ այս ասացեալ եւ ոչ խորհրդով անջատեալ. Պայծառ եւ հրաշափառ է մերձակա(յ) տօնիս խորհուրդ. պայծառ է, զի հասարակաց փրկութիւն էած»։ 20. Թղ. 223ա. «ԽԷ. Նորին Թէոդոսի եպիսկոպոսի խօսք երկրորդ ի Յայտնութիւն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, ի քննութիւն դիմողաց, յորում թէ մի է Աստուած Տէր Յիսուս. Պայծառ է մերձակա(յ) տօնիս պատճառ եւ հասարակ փրկութիւն մարդկան բերեալ»։ - Վերջ թղ. 228բ. «Վասն այնորիկ որպէս հրովարտակ թագաւորին ապական եալ, որպէս զբան թագաւորին» կը թողու կիսատ, ստորին լուսանցքին վրայ գրելով. «այս տեղս թուղթ մի պակասէ», եւ որով դատարկ թողած է թղ. 229ա-բ։ 21. Թղ. 230ա. «Սրբոյն Կիպրիանոսի եպիսկոպոսի Ափրիկեցոյ Քարտսդէ քաղաքի դիտողի եւ վկայի, յորմէ եւ յաղագս ողորմածութեան ճառէն. Բազումք եւ մեծամեծք են, եղբարք սիրելիք, աստուածայինքն բարեգործութիւնքն»։ 22. Թղ. 231բ. Յիշատակարան Ստեփանոսի Սիւնեցւոյ. «(Ի) վեցհազարերորդի երկերիւրերորդի չորրորդի ամի արարածոց աշխարհիս, ըստ յունարէն թվոյ...»։ 23. Թղ. 232ա. «Երանելոյն Կիւրղի եպ. ի Աղեքսանդրի, խօսք ի սուրբ Աստուածածինն ասացեալ ի ժողովն Եփեսոսի ընդդէմ չարափառին Նեստորի. Պայծառ է մեզ բանս եւ շնորհօք լցեալ, վասն զի պայծառ է եւ սուրբ արանցս հաւաքումն»։ - Վերջ թղ. 237ա։ 24. Թղ. 237ա. «Համառօտ հաւաքումն սրբոց վարդապետաց յաղագս դաւանութեան ամենասուրբ Երրորդութեան, ընդդէմ հերձուածողացն հակաճառութիւնք. Հաւատով խոստովանիմ զհամագո(յ) եւ զամենասուրբ երրորդութիւնն, անբաժանելի, անսկիզբն եւ անվաղճան, որ գոյացոյց յոչնչէ զեղեալքս ամենայն. զհայր պատճառ Որդւոյ...» Թղ. 238ա. «Վկայութիւնք յաղագս Տեառըն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի եռանձնեայ աստուածութեան եւ մի բնութեան. Դաւիթ ասէ. Ետուն ի կերակուր ինձ լեղի...»։ Վերջ թղ. 283բ. Վկայութիւններ հաւաքուած են բազմաթիւ հեղինակներէ։ 25. Թղ. 283բ. «Խոստովանութիւն մեղաց եւ խայտառակութիւն անձին ինքնայօժար կամօք եղկելոյս Վարդանայ (իմա՛ Այգեկցւոյ), եւ որ ասէ յիւր կողմն՝ լսէ Աստուած. Ո՜վ դուք, ընտրեալք եւ պիտանիք, հարք եւ եղբարք իմ եւ որդիք»։ - Վերջ թղ. 287ա. «Աւրհնեալ ամէնաւրհնեալ եւ ամենաբարի բնութիւն համագոյ..., որ զօրացոյց զողորմելիս տանել ի կատարումն զայս աստուածաբնակ տառս եւ լցոյց զցանկութիւնս իմ ողորմութեամբ իւրով, որ եւ ցնծամ հոգւովս ընդ աւարտումն սորա։ «Եւ է սա երկոտասան գիրք..., եւ գրեցաւ սա ի Պարվաւան, ՈԾԸ (1209) մերոյ թվիս, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս եւ սրբոյ Նշանիս, յառաջնորդութեան տեառն Մանուէլի սրբասնեալ եպիսկոպոսի։ «(Ե)ւ այս ինչ է կարգեալ... դատաւորն արդար» (տե՛ս բովանդակ պատկերը Մաթեւոսեան Ա., «Հայերէն Ձեռագրերի Յիշատակարաններ, ժԳ դար», երեւան, 1984, էջ 26. Թղ. 288բ. «Բանք ընդդիմադրականք եւ պատասխանիք ի մէնջ ընդդէմ սկիւթացւոց եւ որդւոցն Հագարու, որք են ժողովք Մահմետի եւ աշակերտք աղանդի նորա, որ կարծեն թէ աստուածապաշտք են. Արդ, երիս աստուածս ոչ ասեմք...». կէս էջ բան, ապա դատարկ կը մնան թղ. 289ա-295բ։ 27. Թղ. 296ա. «Գրիգորի Աստուածաբանի Ազազացոյ, առ Եւնոմիացիսն. Առ որս բանիւ են պաճուճեալ բանս»։ Թղ. 301բ. «Բ. Նորին վասն հաւատոյ. Յորժամ տեսանեմ այժմ լեզուագարութիւն եւ զառօրեա(յ) իմաստունսդ»։ Թղ. 308ա. «Գ. Նորին յաղագս Որդւոյ. Բան առաջին. Զորս ինչ ասիցէ ոք արդեօք ի բաց հատանելով զբանիցն նոցա»։ Թղ. 320ա. «Դ. Առ այնոսիկ որ ասեն թէ Հայր մեծ է քան զՈրդի. Զոր ինչ ախտանան առ բազմածաղիկ բուրաստանացն որք այնոցիկ են ցանկացողք տեսութեանց»։ Թղ. 331բ. «Ե. Նորին յաղագս Որդւոյ, Բան երկրորդ եւ Ճառ Ե. Վասն զի քեզ ընդ խորհրդոցն դարձուածս»։ Թղ. 343բ. «Զ. Նորին յաղագս սրբոյ Հոգւոյն. Արդ, որ յաղագս Որդոյ բանն է, այսքան եւ այսպէս զերծաւ ի քարկոծչացն»։ Թղ. 359բ. «Է. Նորին յաղագս աստուածաբանութեան. Եւ արդ, վասն զի մաքրեցաք բանիւ զաստուածաբանութիւն որպիսի ինչ գոլ պարտ էր»։ Թղ. 380բ. «Ը. Նորին յաղագս առ Արիանոսէ բանս. Ուր արդեօք իցեն որ զաղքատութիւնն թշնամանեն»։ Թղ. 390ա. Յիշատակարան. «Յետ յոքունց ստացողաց եւ զիս յիշեսջիք ի Քրիստոս՝ զՆերսէս (իմա՛ Շնորհալին) անարժան գոլով եպիսկոպոս...։ էնդ նմին յիշեսջիք եւ զԳրիգորիս եպիսկոպոս (իմա՛ զՏղայն), զորդի եղեալ եղբօր տեառն Ներսէսի եւ յետոյ կաթողիկոս հայոց, որում եւ զայս գիրս շնորհեաց ուսեալ ի նմանէ եւ վարժեալ»։ Թղ. 390բ. «Թ. Առ Կլեդոնիոս. Առաջին. Կամիմք ուսանել զինչ է նորաձեւութիւն յեկեղեցւոջ, զի իշխանութիւն իցէ ամենայնի»։ Թղ. 397ա. «Ժ. Առ Կղիդոնիոս. Երկրորդ. Վասն զի բազում եկեալ քո երկիւղածութեանդ»։ Թղ. 400բ. «ԺԱ. Առ Կղիդոնիոս, նորին ի մարգարէական ի բանն՝ Որովայն իմ որովայն իմ ցաւէ. Որովայն իմ, որովայն իմ ցաւէ եւ զգայարանք իմ ճմլին»։ Թղ. 407բ. «ԺԲ. Յաղագս բարեկարգութեան ի խօսս. Վասն զի եկիք ի միասին յօժարութեամբ եւ բազմամարդ է տօնս»։ Թղ. 425ա. «ԺԳ. Խաղաղականս միաբանութիւն միայնացելոյն յետ լռութեանն. Արձակէ ինձ զլեզուս յօժարութիւնս եւ արհամարհեմ զմարդկային օրէնս»։ Թղ. 437բ. «Խաղաղական երկրորդ. Ջերմ է նախանձ հեզ հոգի մարդասէր, սէր մանաւանդ ինքն մարդասիրութիւն»։ Թղ. 445ա. «Խաղաղական երրորդ. Խաղաղութիւն սիրելի, քաղցր եւ իրք եւ անուն, ցոր այժմետու ժողովրդեանս»։ - Վերջ թղ.