149218611774-8։
նօտր կոկիկ։
Ա-ԼԱ։
թուղթ ընտիր։
սեւ կաշի, միջուկը ստուարաթուղթ։
բաւարար։
եւ այլ զարդեր չունի։
կարմիր թանաքով։
թղ. 14բ, կպցուած է տպագիր նկար մը, 9,5x13 մեծութեամբ, կը ներկայացնէ Աստուածածին Յիսուս մանուկով. ստորեւ ֆրանսերէն գրութիւն։
1ա-բ, 2բ, 14ա, 331բ, 335ա-բ։
Քարոզգրքին «Յառաջաբանութիւն հեղինակին» վերջին հատուածը կարելի է նկատել Բարթողիմէոս Եպ.ի Յիշատակարանը, որ Լեւոն Խաչիկեան առնելով Տաշեանի Ցուցակէն (էջ 741) եւ Ալիշանի Սիսականէն (էջ 3745)՝ համադրելով երկուքը, հրատարակած է («ԺԴ դարի Հայ. Ձեռ. Յիշատակարաններ», Երեւան, 1950, էջ 216-7)։ Մեր Ձեռագրին մէջ լրիւ օրինակը գտնուելուն՝ կրկին կը հրատարակենք թէ՛ Բարթողիմէոսի եւ թէ թարգման Յակոբոսի Յիշատակարանները. 1. Թղ. 12բ. «Եւ արդ, զի քարոզելն եւ ուսուցանելն յոյժ պատուական եւ օգտակար գործ է, եւ անպատշաճ է զգիտութիւն եւ զուսումն խնայել եւ թաքուցանել, վասն այնորիկ ես Բարդուղիմէոս ֆռանկ եպիսկոպոս Մարաղոյ, ի կարգէն սրբոյն Տօմինիկոսի, երկեայ յԱստուծոյ եւ ոչ կամեցայ զքանքարն տուեալ ինձ յԱստուծոյ թաքուցանել ընդ երկրաւ կամ ծրարել ի վարշամակի, այլ արկի ի սեղանաւորս ի մէջ բանասիրաց ոմանց, զի տէր արծաթոյն տոկօսիւք պահանջէ ի նոցանէ, եւ ես կարօտ եմ արկանել ընդ ողորմելի այրոյն երկուս լոմայս ի գանձանակն տեառն, եւ որպէս իշխանութիւն խորանին՝ ոմանք բերէին պատուական ակունք, ոմանք ոսկի, ոմանք արծաթ, ոմանք ծիրանի, այլ յինէն բաւական է մազ այծեաց վասն ծածկութիւն խորանին։ «Վասն այն ջան եդեալ կարգեցի Քարոզագիրքս վասն օգտութեան հոգւոց, զի որք ոչ կարեն ընթեռնուլ ի գիրս բազումս եւ անտի սահմանել սեղան խորտկաց եւ հաց ցորենի ի վայելումն կերողաց, առձեռն պատրաստ առցէ ի գարեղէն նկանակէ եւ արկցէ ժողովրդեանն. որ եւ օգտեսցի տացէ շնորհս Աստուծոյ եւ փառս, զի ի նմա է ամենայն բարութիւն. եւ թէ սղալումն ինչ գտցէ՝ թողութիւն արասցէ, վասն զի օտար լեզուով, որ ոչ գիտէի կատարեալ՝ թարգմանեցի, այսինքն պարսիկ լեզուով ի հայս, եւ զթիւրութիւն եւ զսխալումն որ աստ, մի՛ տացէ սուրբ եկեղեցւոյն Հռօմայ եւ գլխաւոր առաքելոցն աթոռոյն Պետրոսի, այլ տացէ զսխալանս ինձ եւ քալամաչոյն, վասն զի ճշմարտութեամբ եւ գիտութեամբ յոյժ լցեալ է սուրբ եկեղեցին Հռօմայ, զի նման է աշտարակին Դաւթի յոյժ սպառազինեալ, այսինքն՝ ազգի ազգի գիտութեամբ, ի սուրբ գրոց եւ յարտաքնոց, եւ ի գրոց քաջ վարդապետաց եւ զանազան քարոզով, որպէս ասէ յԵրգս երգոց՝ Իբրեւ զաշտարակն Դաւթի պարանոց քո, որ շինեալ է ի թալպիօթ, հազար վահան կախեալ են ի նմա եւ ամենայն նետք աշտեայք զօրաւորաց։ Այլ ակամայ կամօք յանձն առի զայս գործ, զի ի վեր էր քան զկարողութիւն իմ, զի հարկեալ եղէ միաբանի վարդապետաց յաղաչանաց, վասն զի ես եմ յետինս ի ֆռանկաց, ոչ եմ վարդապետ եւ ոչ եմ հասեալ ի ծայրս գիտութեանց։ «Եւ զքարոզագիրքս այս ի ձեռն հակառակաց եւ կամ ի ձեռն սուտ միաբանից մի՛ տացի, վասն զի փորձեցաք բազում անգամ, որ հակառակ մարդիկ զմեր բանս իւրեանց, զէն արարին եւ սրով մեր պատերազմեցան ընդ մեզ եւ ընդ ճշմարտութիւնն, վասն այնորիկ ի նեղակարծիք մարդկանց, որք են մեռեալ անդամք, երբեք մի՛ տացի ի ձեռս 2. Թղ. 13ա. «Յիշատակարան. Եւ թարգմանեցաւ գիրքս այս ի ժամանակին, յորում էր թիւ մարդեղութեանն Քրիստոսի 1331, ի յաւուր սրբազան պապին Հռօմայ որ Յօհաննէս կոչիւր, եւ էր նա նստեալ յաթոռն Պետրոսի քսաներորդ երկրորդ պապ Յօհաննէս անուամբ։ Եւ ի կաթուղիկոսութեան հայոց տեառն Յակօբայ, որ յոյժ հնազանդ էր սուրբ եկեղեցւոյն Հռօմայ եւ հրամանակատար։ «Եւ ես նուաստ եւ յետինս ի բանասիրաց Յակոբոս, որ արժանի եղէ միաբանութեան սուրբ եկեղեցւոյն Հռօմայ, եւ հասայ առ ոտս առն Աստուծոյ Բարդուղիմէոսի, եւ իբրեւ ծարաւած ոք գտեալ զջրհորս ի կեանս (ջընջուած՝ 'ոսկեղէնս՝) լի կենդանի ջրով, եւ խեցեղէն եւ բեկեալ ամանով հանի սակաւ յաղբերէս եւ զովացուցաք զծարաւ մեր։ Զի տէր Բարդուղիմէոս ուսեալ էր զպարսիկ լեզուն, նաեւ ես սակաւ մի ծանօթ էի այն լեզուին, որով եւ զգիրքս զայս բազում ջանիւ փոխեցաք ի հայս, ի գեղեցկանիստ երկիրս որ կոչի Երնջակոյ գաւառ, ի գեօղս Քռնայ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին, որ նոր շինեցաւ զօրութեամբ կուսին ի յեօթանասուն օրն. եւ այս ամենայն բարութեանց եղեւ պատճառ ուսումնասէր եւ արիջան, վառեալ աստուածային հրովն ի սէր միաբանութեան սուրբ եկեղեցւոյն Հռօմայ Յօհան վարդապետն որ Քռնեցի կոչիւր, եւ որ յոյժ հմուտ եղեալ էր ի մէջ ընկերաց իւրոց Հայաստանեացս ուսման, եւ այնու ոչ լցաւ փափաք բանասիրութեան իւրոյ, զի առեալ էր զսակաւ մի ճաշակ գիտութեան հռօմայեցւոցն, վասն որոյ իբրեւ զՅեսու Նաւեայ երթեալ լրտեսեաց զերկիր Աւետեացն, այսինքն՝ զճշմարտութեան հռօմայեցւոցն, եւ եբեր ի նոցանէ զպտուղ գեղեցիկ եւ ողկոյզ բարեհամ լծակաւ բազում նեղութեամբ, զվերոգրեալ այրն Աստուծոյ զտէր Բարդուղիմէոս եւ բնակեցոյց ի գիւղս Քռնայ, ծառայելով նմա իբր մի ի սրբոցն, եւ ետ շինել զհրաշալի եկեղեցիս եւ զբնակութիւն, բարեպաշտ առն պարոն Գէորգ առաջնորդի գեղջս Քռնոյ, եւ ոչ թաքոյց զայսպիսի գանձս միայն վասն ինքեան, այլ եւ զբազումս յորդորեաց ի միաբանութիւն սուրբ եկեղեցւոյն Հռօմայ եւ քաջ վարդապետութեան նորա, եւ բերեալ զընկերակիցս իւր, արար կցորդ յայսըմ մեծի բարութեանս, վասն որոյ աղաչեմ յիշել ի Տէր սրտի մտօք»։ Յիշատակարան գրչին. 3. Թղ. 334բ. «Գրեցաւ եւ եզերեցաւ յամի փրկչին 1778, յամսեանն Նոյեմբերի 18. ձեռամբ Ստեփաննոս քարտուղարէ Կոստանդնուպօլսեցւոյ»։
«Եբեր ի Կ. Պոլսոյ Հ. Թէոդոր Վրդ.ն մեր Սիրունեան, յամին 1919, Մատեանս է Բարթողիմէոս Եպ.ի քարոզները, պատմական Յիշատակարանով. ունի հետեւեալ կարգը. 1. Թղ. 2ա. Անուանաթերթ. «Գիրք խրատականք եւ հոգեշահք քարոզք, շարադրեալ ի պարսիկ լեզու երանեցելւոյն Բարդուղիմէոսէ եւ արհիեպիսկոպոսէ քաղաքին Սարաղոյ, որ էր ի կարգէ Քարոզողաց սրբոյն Տօմոնիկոսի, ազգաւ հռօմայեցի։ «Ի յաւուրս սրբազան պապին Հռօմայ Յօհաննիսի քսանեւերկուերորդի. եւ ի կաթուղիկոսութեանն Ամենայն Հայոց Տեառն Յակոբայ, որ յոյժ հնազանդ էր սուրբ եկեղեցւոյն Հռօմայ եւ (...)։ «Եւ եղեւ սա թարգմանեցեալ ի պարսիկ լեզուէ ի հայս ի Յակօբ վարդապետէ, ի կարգէ վերոգրեալ սրբոյն Տօմինիկոսի, որ էր ազգաւ հայ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնի, ի փառս Աստուծոյ եւ ի յօգուտ եղբարց, ի գեօղս Քռնայ, որոց այսոցիկ եղեւ պատճառ եւ ձեռնտու Յօհան վարդապետն, որ կոչիւր Քռնեցի, որոյ հատուսցէ տէր զհատուցումն բարի։ Յամի մարդեղութեանն Քրիստոսի 1331։ «Իսկ այժմ վերստին գաղափարեցեալ եղեւ Ղուկասեան Ստեփաննոս քարտուղարէ Կոստանդնուպօլսեցւոյ, յամի տեառն 1774, ի տիեզերահռչակ մայրաքաղաքն Կոստանդնուպօլիս»։ 2. Թղ. 3ա. «Յառաջաբանութիւն հեղինակին սրբոյ մատենիս. Գնացէք այսուհետեւ... Վարդապետք ասեն թէ անպատշաճ է զգիտութիւնս խնայել եւ ոչ բաշխել այլոց, վասն բազում պատճառի. առաջին պատճառն...»։ - Վերջ թղ. 12բ, որու կը յաջորդէ Յիշատակարանի ձեւով գրութիւնը (տե՛ս 3. Թղ. 15ա. «Ա-Բ. Քարոզ Աւետեաց սրբոյ կուսին»։ 4. Թղ. 24ա. «Գ. Քարոզ յաղագս յղութեան սրբուեւոյ կուսին»։ 5. Թղ. 32ա. «Դ. Վասն մարմնացելոյ Բանին Աստուծոյ»։ 6. Թղ. 42բ. «Ե-Զ. Քարոզ վասն Ծնընդեանն Քրիստոսի»։ 7. Թղ. 55բ. «Է. Քարոզ վասն ութօրեայ թլփատութեանն Քրիստոսի»։ 8. Թղ. 63ա. «Ը. Քարոզ վասն մկրտութեանն Քրիստոսի»։ 9. Թղ. 70ա. «Թ-Ժ. Քարոզ վասն Տեառնընդառաջին»։ 10. Թղ. 84ա. «ԺԱ. Քարոզ ի մէջ ութօ11. Թղ. 89ա. «ԺԲ. Քարոզ վասն Յայտնութեանն Քրիստոսի»։ 12. Թղ. 94բ. «ԺԳ-ԺԴ. Քարոց վասն Գալստեանն տեառն ի Ծաղկազարդին»։ 13. Թղ. 96բ. «ԺԵ. Քարոզ վասն խաչի մեծի ուրբաթու»։ 14. Թղ. 99բ. «ԺԶ. Քարոզ մեծի շաբա15. Թղ. 100բ. «ԺԷ. Քարոզ վասն մեծի Յարութեանն Զատկի»։ 16. Թղ. 101բ. «ԺԸ-Ի. Քարոզ յաղագս սրբոյ Համբարձմանն Քրիստոսի»։ 17. Թղ. 109բ. «ԻԱ-ԻԳ. Քարոզ վասն Հոգւոյն սրբոյ գալստեան»։ 18. Թղ. 117բ. «ԻԴ. Քարոզ վասն այգ19. Թղ. 125ա. «ԻԵ. Քարոզ վասն երկուց տերանց ծառայելոյ»։ 20. Թղ. 129բ. «ԻԶ. Քարոզ հասարակ կիւրակէից»։ 21. Թղ. 136ա. «ԻԷ. Քարոզ վասն խոնարհութեան»։ 22. Թղ. 140բ. «ԻԸ. Քարոզ յաղագս ողորմութեան»։ 23. Թղ. 149բ. «ԻԹ-ԼԱ. Քարոզ յաղագս 24. Թղ. 154բ. «ԼԲ-ԼԳ. Քարոզ յաղագս ննջեցելոց»։ 25. Թղ. 158բ. «ԼԴ. Քարոզ վասն աշխատելոց»։ 26. Թղ. 159բ. «ԼԵ. Քարոզ վասն թագաւորազնի»։ 27. Թղ. 160բ. «ԼԶ. Քարոզ յաղագս 28. Թղ. 165բ. «ԼԷ-ԼԸ. Քարոզ յաղագս Հայր մերին»։ 29. Թղ. 177ա. «ԼԹ-ԽԱ. Քարոզ յաղագս խոստովանութեան»։ 30. Թղ. 186բ. «ԽԲ. Քարոզ յաղագս սերման որոմին»։ 31. Թղ. 196ա. «ԽԳ. Քարոզ յաղագս եօթանասնից»։ 32. Թղ. 202բ. «ԽԴ-ԽԵ. Քարոզ յաղագս 33. Թղ. 218բ. «ԽԶ. Քարոզ յաղագս պա34. Թղ. 219բ. «Խէ-ԽԸ. Քարոզ յաղագս հովուաց»։ 35. Թղ. 225բ. «ԽԹ-Ծ. Դարձեալ քարոզ 36. Թղ. 240բ. «ԾԱ-ԾԲ. Քարոզ յաղագս պսակի խորհրդոյն»։ 37. Թղ. 251բ. «ԾԳ-ԾԶ. Քարոզ յաղագս պտղոյ ծառոյն»։ 38. Թղ. 266ա. «Ծէ-ԾԹ. Քարոզ յաղագս մեծատան»։ 39. Թղ. 280ա. «Կ-ԿԱ. Քարոզ յաղագս սուրբ խորհրդոյ պատարագին»։ 40. Թղ. 293բ. «ԿԲ-ԿԳ. Քարոզ յաղագս երկրորդ գալստեանն քրիստոսի Աստուես 41. Թղ. 304բ. «ԿԴ. Քարոզ յաղագս արդարութեան եւ բամբասանաց»։ 42. Թղ. 308բ. «ԿԵ-ԿԶ. Քարոզ յաղագս օգտութեան հոգւոց»։ 43. Թղ. 320ա. «Կէ-Կէ. Քարոզ յաղագս գթածասրտութեան»։ - Վերջ թղ. 331ա։ 44. Թղ. 332ա-334բ. «Ցանկ մատենիս»։